Όταν μου μίλησαν για πρώτη φορά για το βιβλίο του Δημήτρη Κανέλλη, το τελευταίο που περίμενα από τον άνθρωπο που βρισκόταν πίσω από μερικές από τις πιο δημοφιλείς, επιδραστικές σελίδες του ελληνικού Facebook (Τhank you next, Η ζωή στο γραφείο, κ.ά.) ήταν να είχε γράψει έναν πολύ άμεσο, πολύ προσωπικό οδηγό επιβίωσης στην εγχώρια εργασιακή πραγματικότητα, απευθυνόμενο στους συνομηλίκους του, εικοσάρηδες και τριαντάρηδες. Το Όλα είναι μάταια κυκλοφόρησε πριν από λίγους μήνες από τις εκδόσεις Key Books και πηγαίνει απροσδόκητα καλά. Αναρωτιέμαι δυνατά ποιος νέος άνθρωπος σκέφτεται για την εργασιακή του ευημερία εν μέσω πανδημίας και, εσχάτως, εν μέσω πολέμου. Και μάλιστα «πακεταρισμένη» σε μια έκδοση που έχει έναν τόσο πεσιμιστικό τίτλο;
«Στα μηνύματα που λαμβάνω από ανθρώπους που μόλις το τελείωσαν, μου λένε ότι αισθάνονται λες και κάποιος επιτέλους μοιράστηκε τις σκέψεις τους», μου λέει αμέσως ο 30χρονος Δημήτρης Κανέλλης, γεννημένος και μεγαλωμένος στο Παλαιό Φάληρο. «Σαν να τους έκανε κάποιος ένα “πατ πατ” στην πλάτη. Γι’ αυτό είναι σημαντικό να γνωρίζουμε πως δεν είμαστε οι μόνοι που δεν την παλεύουμε στη δουλειά μας. Δεν είμαστε εμείς οι περίεργοι. Αλλά γι’ αυτό πρέπει να μη συμβιβαστούμε και να αναζητήσουμε μια δουλειά που θα την παλεύουμε. Αν αναλογιστεί κανείς πόσο χρόνο περνάμε δουλεύοντας, θα καταλάβει γιατί επιμένω στο να κάνουμε αυτό που αγαπάμε».
Ποιους σκεφτόσουν γράφοντας το βιβλίο;
Το βιβλίο απευθύνεται κυρίως σε νεότερες ηλικίες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορούν να το διαβάσουν και μεγαλύτερες. Η αρχική μου σκέψη βέβαια ήταν να απευθυνθώ σε όσους βρίσκονται στο στάδιο της σχολής είτε πριν, είτε κατά τη διάρκεια, είτε μετά. Θεωρώ πως αυτό είναι το σημείο στο οποίο είσαι περισσότερο χαμένος, δεν ξέρεις τι πρέπει να κάνεις, κανείς δεν σου λέει και νιώθεις λίγο σαν να περιπλανιέσαι σαν την άδικη κατάρα. Γι’ αυτό και συχνά γράφω πως το βιβλίο δεν είναι σίγουρα ακαδημαϊκό, αλλά είναι ένας οδηγός επιβίωσης για την αγορά εργασίας. Προσωπικά αισθάνομαι ότι είναι αυτό ακριβώς που θα ήθελα να είχα στα χέρια μου όταν ήμουν φοιτητής και πραγματικά ελπίζω να βοηθήσει τους νεότερους από μένα.
Έχω την εντύπωση ότι το βιβλίο υιοθετεί την προσέγγιση της «προσωπικής ευθύνης» (και όχι της θυματοποίησης) και της πρωτοβουλίας (και όχι της παθητικότητας). Πρόκειται για «ιδεολογική» στάση ή προϊόν της δικής σου εμπειρίας;
Ξεκάθαρα δικής μου εμπειρίας. Μέσα στο βιβλίο προσπάθησα να βάλω όσο περισσότερα προσωπικά βιώματα (ή παθήματα, όπως το βλέπει ο καθένας) τα οποία έγιναν μαθήματα. Η προσέγγισή μου πάντα στα επαγγελματικά θέματα ήταν πρακτική. Διάβαζα όταν ήμουν φοιτητής πολλά βιβλία και όλα είχαν ένα ακαδημαϊκό, οριακά θεωρητικό, ύφος. Σκεφτόμουν πως ο συγγραφέας δεν θα είχε περάσει ποτέ από την αγορά εργασίας της Ελλάδας ή οποιασδήποτε άλλης χώρας. Οπότε ένα από τα κουτάκια που ήθελα σίγουρα να τσεκάρω για το βιβλίο μου ήταν να έχει εμπειρικό υπόβαθρο. Έχω εργαστεί σε πολλές εταιρείες και σε διαφορετικούς τομείς, έτσι κατάφερα να συμπυκνώσω πολλές πληροφορίες που δεν αφορούν μόνο όσους δουλεύουν σε πολυεθνικές, αλλά και σε μικρότερης κλίμακας, που είναι και οι περισσότερες εταιρείες στη χώρα μας. Το βιβλίο αναφέρεται σε καταστάσεις προκειμένου ο αναγνώστης αρχικά να συνειδητοποιήσει πως δεν είναι μόνος του. Ο επαγγελματικός Γολγοθάς που ζει δεν είναι μια μοναδική εμπειρία. Τον ζούμε ο καθένας διαφορετικά, αλλά όλοι τον περνάμε κάποια στιγμή στη ζωή μας. Αφού γίνει αυτή η συνειδητοποίηση, ο επόμενος στόχος του βιβλίου είναι να σου δώσει όλα τα εφόδια, να οργανώσει τη σκέψη σου και να σε βοηθήσει να κάνεις τα επόμενα βήματά σου στρατηγικά, για να καταφέρεις να κάνεις αυτό που αγαπάς.
Πόσο ρεαλιστικές είναι οι παραινέσεις του βιβλίου στη μεγάλη πλειονότητα των νέων που καλούνται να αγωνιστούν για δουλειές που θα τους αποφέρουν 600 ευρώ τον μήνα;
Οι συμβουλές του βιβλίου δεν έχουν να κάνουν με το εύρος μισθοδοσίας. Έχουν να κάνουν με τον τρόπο σκέψης. Ας ξεκαθαρίσουμε πως το βιβλίο δεν προτρέπει κανέναν να κάνει το οτιδήποτε. Ο ρόλος του είναι να σε βοηθήσει να κατανοήσεις όλο το εργασιακό τοπίο και τα κομμάτια που το αποτελούν, όπως το βιογραφικό, το μεταπτυχιακό (ή το MBA) και η γενικότερη αγορά εργασίας, ώστε, αφού το κατανοήσεις, να μπορείς να ελιχθείς όπως εσύ επιθυμείς. Και, φυσικά, αν το επιθυμείς. Μας φαίνεται αδύνατον, αλλά υπάρχουν και πολλοί άνθρωποι που είναι ευτυχισμένοι στις δουλειές τους. Υπάρχουν όμως και άνθρωποι που είτε δεν έχουν εισέλθει ακόμη στην αγορά εργασίας είτε δεν είναι ευτυχισμένοι στη θέση εργασίας όπου βρίσκονται. Αυτοί είναι οι άνθρωποι που είχα στο μυαλό μου και ήθελα να προσφέρω καθοδήγηση, όταν έγραφα, για παράδειγμα, «μη δίνεις σημασία στην ηλικία, είναι απλώς ένας αριθμός και πραγματικά κανείς δεν δίνει σημασία».
Πριν από λίγες μέρες ανακοινώθηκαν τα αποτελέσματα των φετινών Πανελληνίων. Πώς βίωσες εσύ εκείνη την περίοδο; Και τι θα έλεγες σε ένα παιδί που δεν τα πήγε καλά στις εξετάσεις;
Η περίοδος των Πανελληνίων εξετάσεων είναι το πρώτο crash test στην επαγγελματική μας ζωή. Είναι η πρώτη φορά που ερχόμαστε σε επαφή με μια δοκιμασία. Το οικογενειακό κλίμα και οι διάφορες πιέσεις από το σχολείο δραματοποιούν λίγο την επιρροή που τελικά έχουν οι Πανελλήνιες στις ζωές των μαθητών. Θεωρούν πως αν κάποιος-α δεν πετύχει στις εξετάσεις αυτομάτως μηδενίζονται οι πιθανότητές του για επαγγελματική επιτυχία. Από την άλλη, έχουμε κι ένα νέο κύμα της εποχής που λέει πως οι Πανελλήνιες δεν έχουν καμία σημασία ή πως δεν καθορίζουν τίποτα. Προφανώς και καθορίζουν. Απλώς δεν καθορίζουν οριστικά. Τελεσίδικα. Είναι το ίδιο να μην περάσεις πουθενά και το ίδιο να έχεις πτυχίο από το ΕΜΠ; Πρέπει να κατανοήσουμε πως η επαγγελματική καριέρα είναι ένας μαραθώνιος, όχι ένα σπριντ των 100 μέτρων. Αυτό σημαίνει πως εξελισσόμαστε σε έναν μεγάλο χρονικό άξονα και στο τέλος νικάει αυτός που έχει τα περισσότερα εφόδια: σπουδές, εμπειρία, θέληση, αντοχή, επιμονή, υπομονή. Πρέπει να αρχίσουμε να εκπαιδεύουμε τα παιδιά μας σε μια νέα νοοτροπία, στην ενσυναίσθηση και στη διαχείριση καταστάσεων και όχι να τους κάνουμε πλύση εγκεφάλου πως οι καταστάσεις είναι δυαδικές.
Προσωπικά, θυμάμαι τις εξετάσεις ως μια επίπονη διαδικασία παπαγαλίας και τη μεγάλη ανακούφιση όταν τελείωσαν. Τονίζω το «παπαγαλίας», γιατί θεωρώ πως με τόσες ώρες που είχα αφιερώσει στο διάβασμα, αν όντως είχα κατανοήσει αυτά που διάβαζα, θα τα θυμόμουν ακόμη. Κάτι που δεν συμβαίνει. Το μόνο που πρέπει να γνωρίζει ένα παιδί που δεν τα πήγε καλά είναι πως δεν ήρθε το τέλος. Ίσως είναι το τέλος της αναβλητικότητας. Οι εξετάσεις δεν είναι ένα IQ test, είναι περισσότερο ένα τεστ αυτοπειθαρχίας και μνήμης. Ίσως η αποτυχία στις Πανελλήνιες να είναι κι ένα wake-up call για κάποιους-ες ώστε να ανακτήσουν το χαμένο έδαφος στη φοιτητική τους ζωή μέσα από επιπλέον δραστηριότητες και σεμινάρια.
Το βιβλίο υιοθετεί την αμεσότητα και την προφορικότητα του λόγου πολλών αντίστοιχων εκδόσεων της αμερικανικής παραγωγής. Ήθελες να μιλήσεις στη γλώσσα των συνομηλίκων σου;
Ζούμε στο 2022, μέσα στο διαδίκτυο, που περιγράφεται ως attention economy («οικονομία της προσοχής»). Τα πάντα διεκδικούν την προσοχή μας σε αυτό το υπερβολικά ανταγωνιστικό τοπίο. Τσακώνονται ποιες εφαρμογές θα έχουν 10 λεπτά από την ημέρα μας για να μας δείξουν τις διαφημίσεις τους. Σε ένα τόσο ανταγωνιστικό περιβάλλον που μας βομβαρδίζει με ένα εντελώς διαφορετικό ύφος, νομίζω άλλο ένα ακαδημαϊκό βιβλίο θα ήταν εντελώς άστοχο. Το βιβλίο γράφτηκε σε μια καθημερινή και απλή γλώσσα, γιατί, όταν θέλεις να μεταδώσεις την ουσία, δεν χρειάζονται ούτε φανφάρες ούτε ακαδημαϊκοί όροι. Τα έγραψα όπως θα τα έλεγα σε οποιονδήποτε πηγαίναμε για έναν καφέ και μου έλεγε πως αντιμετωπίζει πρόβλημα στα επαγγελματικά του. Θεωρώ πως ο τρόπος που είναι γραμμένο το βιβλίο είναι ένας από τους λόγους επιτυχίας του.
Προσωπικά είμαι ελαφρώς καχύποπτος στην προσέγγιση της θετικής ψυχολογίας και γενικότερα της self-help εκδοτικής βιομηχανίας, για τον βασικό λόγο ότι το εν δυνάμει αναγνωστικό κοινό έχει πολύ διαφορετικά backgrounds. Εσύ πώς αντιμετώπισες αυτή την πρόκληση, δηλαδή να απευθυνθείς σε ανθρώπους της ηλικίας σου που ο ένας μπορεί να είναι απόφοιτος του Μωραΐτη και ο άλλος να έβγαλε με το ζόρι το ΕΠΑΛ της γειτονιάς;
Το βιβλίο δεν είναι ούτε βιβλίο αυτοβελτίωσης ούτε βιβλίο θετικής ψυχολογίας. Το βιβλίο είναι η ωμή πραγματικότητα της αγοράς εργασίας και κατ’ επέκταση της ζωής. Εξάλλου, νομίζω ότι ο τίτλος είναι όσο πιο ωμός γίνεται: «Όλα είναι μάταια».
Αλήθεια, πώς κατέληξες σ’ αυτόν τον τίτλο;
Η συμφιλίωση με τη θνησιμότητα είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Να συμφιλιωθείς δηλαδή με το γεγονός πως όποιος/-α κι αν είσαι, θα έχεις την ίδια κατάληξη, είτε είσαι πλούσιος είτε είσαι φτωχός. Είτε είσαι ο Τζεφ Μπέζος είτε είσαι ο Δημήτρης από το Παλαιό Φάληρο. Επομένως, θα μπορούσαμε να πούμε πως όλα είναι μάταια. Αλλά όχι με μηδενιστικό-νιχελιστικό τρόπο. Υπό την προοπτική πως, αφού γνωρίζουμε την κατάληξή μας και τον περιορισμένο μας χρόνο, το ιδανικό θα ήταν να κάνουμε πράγματα που μας ευχαριστούν. Πολλοί πιστεύουν πως για μένα το «όλα είναι μάταια» γεννήθηκε τη στιγμή που έγραψα το βιβλίο, αλλά η αλήθεια είναι πως το έχω σαν μότο εδώ και αρκετά χρόνια. Με βοηθάει να βάζω σωστά τις προτεραιότητες και να έχω μια καθαρή κρίση στη λήψη αποφάσεων. Στον χαμό της καθημερινότητας υπάρχουν καταστάσεις που μας φαίνονται ό,τι πιο σοβαρό. Αν τις τοποθετήσεις στο συνολικό χρονοδιάγραμμα της ζωής, βλέπεις ότι συνήθως νευριάζεις κι εκνευρίζεσαι με ανούσια πράγματα. Οπότε όλα είναι μάταια, γι’ αυτό ας κάνουμε αυτό που αγαπάμε!
Τι σου έμαθε η επιτυχία των σελίδων που έφτιαξες στο Facebook;
Το πρώτο πράγμα που μου έμαθε είναι πως οι άνθρωποι θέλουν να ανήκουν σε ομάδες. Θέλουν να εντοπίζουν ανθρώπους με κοινά ενδιαφέροντα/χαρακτηριστικά/γούστα και να δημιουργούν μικρές κοινότητες που θα αλληλεπιδρούν. Αυτά είναι και τα δίκτυα που δημιουργούμε στα κοινωνικά δίκτυα. Δημιουργούμε φιλίες με ανθρώπους που μοιράζονται τις ίδιες απόψεις μ’ εμάς, είτε πολιτικές, είτε αθλητικές, είτε οποιασδήποτε θεματικής. Γι’ αυτό είναι και πολύ έντονο το λεγόμενο echo chamber effect τα τελευταία χρόνια. Δηλαδή το ότι βρισκόμαστε σε μια αίθουσα όπου ακούμε μόνο τις δικές μας απόψεις, δημιουργώντας έτσι μια ψευδαίσθηση για το τι πραγματικά συμβαίνει στον κόσμο.
Αλήθεια, πώς βλέπεις την εξέλιξη του Facebook;
Η εξέλιξη του Facebook προς το παρόν είναι αρκετά δυσοίωνη, αν κρίνουμε και από τα τελευταία οικονομικά αποτελέσματα της εταιρείας. Σημαίνει αυτό πως θα κλείσει; Φυσικά και όχι, εταιρείες όπως το Facebook ή το Meta, που είναι πλέον η parent company, είναι αδύνατον να κλείσουν, είναι too big to fail. Αυτή τη στιγμή η κυριαρχία του TikTok είναι αδιαμφισβήτητη, το 2021 το domain tiktok.com ξεπέρασε την Google σε επισκεψιμότητα. Και φυσικά, και από πολιτικής πλευράς, μην ξεχνάμε πως το Facebook έχει έδρα τις ΗΠΑ και το TikTok την Κίνα. Κοιτώντας μπροστά, το Facebook και ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ έχουν βάλει ένα στοίχημα να βγουν μπροστά με τις κοινότητες, την τεχνολογία VR και πιθανότατα τα κρυπτονομίσματα. Μένει να δούμε αν θα επιτύχουν ή αν το TikTok ήρθε για να μείνει στη νούμερο ένα θέση των κοινωνικών δικτύων.