Πριν από μερικούς μήνες, η Φωτεινή Σίμου ξεκίνησε να συγκεντρώνει μαρτυρίες γυναικών από όλη την Ελλάδα που τις χωρίζουν δεκαετίες ηλικίας αλλά τις ενώνει μια κοινή εμπειρία. Οι εξελίξεις στις ΗΠΑ και η αναθέρμανση της συζήτησης για τις αμβλώσεις διεθνώς καθιστούν αυτό το εν εξελίξει πρότζεκτ δραματικά επίκαιρο και απαραίτητο.
Τα καλοκαίρια στο χωριό, λίγο πριν αρχίσουν να μας αναζητούν οι μανάδες μας και γυρίσουμε στα σπίτια μας, τα κορίτσια καθόμασταν στην πλατεία και, για να νιώσουμε λίγο πιο ζωντανές και ενήλικες μετά το κουτσό, παίζαμε και με τους φόβους μας. Λέγαμε τρομακτικές ιστορίες για φαντάσματα και στοιχειωμένα σπίτια. Όπως την ιστορία εκείνου του κοριτσιού που τριγυρνούσε τα βράδια με ένα φόρεμα κόκκινο από τη μέση και κάτω και περπατούσε αργά κρατώντας την κοιλιά της. Η ιστορία έλεγε ότι έψαχνε να βρει ανοιχτό παράθυρο για να μπαίνει στα σπίτια. Πότε για ψωμί, πότε για να κλέψει μικρά παιδιά από τις κούνιες τους, πότε απλώς για να αφήσει ματωμένα σημάδια στις κουζίνες. Υπήρχαν διάφορες εκδοχές. Ένα βράδυ, αφού γύρισα τρέχοντας από την πλατεία κοιτώντας συνέχεια πίσω μη με ακολουθεί κανείς, ρώτησα τη μάνα μου αν ήξερε την ιστορία για το φάντασμα της κοπέλας με το ματωμένο φόρεμα. Δεν είναι φάντασμα, μου είπε. Είναι η Άννα.
Η Άννα, έμαθα αργότερα, είχε μείνει έγκυος στα 17 της, ανύπαντρη, τη δεκαετία του ’50. Φούσκωνε η κοιλιά της, μαζί και η ντροπή της. Όταν δεν της κούμπωνε πλέον η φούστα, το είπε στη μάνα της και εκείνη την έστειλε σε μια «γυναίκα» που ήξερε τι έπρεπε να γίνει. Εκείνη την είχε συμβουλέψει να κάνει όλες τις δουλειές του σπιτιού, να τινάξει τα χαλιά, να σηκώσει τα στρώματα από τα κρεβάτια, να πλύνει και να πάει αποβραδίς στο σπίτι της να τη βρει. Για μισή ώρα, ένα σύρμα, που είχε βράσει σε μια τσίγκινη κατσαρόλα, τρυπούσε τα σπλάχνα της. Όταν η «γυναίκα» έκανε ό,τι ήξερε, την έδεσε με πανιά και της είπε να γυρίσει σπίτι. Η αιμορραγία δεν σταμάτησε ποτέ. Το αίμα έβαψε το λευκό της φόρεμα κόκκινο. Ωστόσο, η Άννα κατάφερε να φτάσει στο σπίτι της και μπήκε από το παράθυρο, που το είχε αφήσει η μάνα της ανοιχτό για να μην την καταλάβουν ο πατέρας και ο αδερφός της. Πέθανε από αιμορραγία. Τη βρήκε η μάνα της το πρωί. Όσοι την είχαν δει το βράδυ να περπατά σκυφτή έκαναν ότι δεν ήξεραν ποια ήταν και τι πραγματικά είχε γίνει. Δεν μπορούσαν να μιλήσουν γι’ αυτό. Γι’ αυτό και μετέτρεψαν την ιστορία της Άννας σε μια ιστορία από την κρύπτη. Για να έχουν ίσως το κεφάλι τους ήσυχο από τις τύψεις. Τέτοιες ιστορίες, ιδιαίτερα στην επαρχία, θολωμένες μεταξύ πραγματικότητας και συλλογικής ντροπής, είναι πολλές. Κορίτσια κυνηγημένα από την κοινωνική κατακραυγή και την έλλειψη υποστήριξης έβαζαν το κορμί και τη ζωή τους σε κίνδυνο πριν κατοχυρωθεί το δικαίωμα στην άμβλωση στην Ελλάδα, το 1986. Κάποιες τα κατάφερναν, άλλες όχι. Χωρίς να το ξέρουν, όμως, έπλεκαν έναν ομφάλιο λώρο ντροπής, πόνου, τύψεων και φόβου, ξεγεννώντας ένα έμφυλο «ηθικό» συναίσθημα ενοχής με επιπλοκές όλα τα παραπάνω. Το αποτέλεσμα ήταν να προκύψουν ένα σωρό ανείπωτες ιστορίες αμβλώσεων. Ιστορίες που ακόμη και σήμερα είναι δύσκολο να ειπωθούν φωναχτά και να ακουστούν αποδραματοποιημένα – αυτό πάντα μου φαινόταν ενοχλητικό.
ΣΥΛΛΟΓΗ ΜΑΡΤΥΡΙΩΝ
Η ιστορία της Άννας είναι η πρώτη ιστορία άμβλωσης που κατέγραψα σε ένα τετράδιο, με την προοπτική να γεμίσει με αφηγήσεις άλλων γυναικών που διέκοψαν την εγκυμοσύνη τους, για να γίνουν πιθανόν όλες μαζί ένα βιβλίο ή να αποτελέσουν τη βάση για κάποια συλλογή διηγημάτων που θα δημιουργούσαν έναν θηλυκοκεντρικό χάρτη της Ελλάδας. Οι μαρτυρίες που συνέλεξα προέρχονται από διάφορα σημεία της χώρας, ενώ τα περιστατικά των αμβλώσεων που αναφέρονται πραγματοποιήθηκαν από τη δεκαετία του ’50 μέχρι και σήμερα. Με βοήθησαν συμφοιτήτριες, φίλες, συναδέλφισσες που μου έδωσαν το τηλέφωνο της γιαγιάς ή μιας θείας τους και αυτές, με τη σειρά τους, μου έδιναν το τηλέφωνο μιας γειτόνισσας ή μιας ξαδέρφης τους. Δεν ήθελαν όλες να απαντήσουν.
Δεν ήταν όλες περιγραφικές. Υπάρχουν αφηγήσεις με μόλις δύο προτάσεις. «Ναι, με πήγαν και το έριξα. Ήταν δύσκολα χρόνια τότε», μου είπε η Σταθούλα, που έκανε έκτρωση στις αρχές της δεκαετίας του ’70. Δεν θυμόταν πότε ακριβώς. Στην ερώτηση «Έχεις κάνει έκτρωση;», μια θεία μου σταυροκοπήθηκε. Η μάνα μου απάντησε απαπαπαπά, παρά το ότι είχε φτάσει πολύ κοντά μια φορά. Πολλές γυναίκες ήθελαν να μοιραστούν πόσο λυπημένες ήταν και πόσες τύψεις είχαν. Κάποιες ρομαντικοποιούσαν όλη αυτή την ενοχή. Για κάποιες ήταν πιο εύκολο να μιλούν για ένα άλλο κορίτσι που ήξεραν. Έχει ενδιαφέρον όμως να συνειδητοποιείς πως ακόμα και μεταξύ μας, γυναίκες με οικειότητα, δυσκολευόμαστε να το συζητήσουμε και να το μοιραστούμε.
Επίσημα καταγεγραμμένα στοιχεία για το πόσες αμβλώσεις πραγματοποιούνται στη χώρα μας επίσης δεν υπάρχουν. Σαν κανείς να μην είναι έτοιμος να ξέρει πόσες γυναίκες παίρνουν αυτή την απόφαση. Και κάπως έτσι η άσκηση ενός συνταγματικά κατοχυρωμένου δικαιώματος, μια επιλογή, μένει διακριτικά στο σκοτάδι και παραμένει ταμπού. Μια γκριζοκόκκινη ζώνη γεμάτη δράματα, μυστικά και ψέματα που, για να την προσεγγίσεις, στην καλύτερη περίπτωση γίνεται άβολη, στη χειρότερη ένα γαϊτανάκι από δυσάρεστες αναμνήσεις και συνειδητοποιήσεις. Ακόμα και έτσι, όμως, δεν χρειάζεται να υποδυόμαστε ότι οι εκτρώσεις δεν γίνονται, ότι δεν έχουμε κάνει ή να φτύνουμε στον κόρφο μας. Κυρίως γιατί η σιωπή μπορεί να βυζαίνει και να γονιμοποιεί διαρκώς αυτό το συναίσθημα της ενοχής. Μιας ενοχής που αναζητά συγχώρεση. Και όσο συμβαίνει αυτό, θα αφήνουμε παράθυρα ανοιχτά για να διαπραγματευόμαστε τι είναι σωστό και τι όχι για το σώμα μας.
Επιπλέον, το να δίνουμε φως και να υποστηρίζουμε αυτή την επιλογή μας είναι και ένας τρόπος αυτή τη δεδομένη στιγμή να δείξουμε αλληλέγγυες σε όλες εκείνες που δεν έχουν ή δεν θα έχουν πρόσβαση σε ασφαλείς δομές. Είναι και ένας τρόπος επαγρύπνησης. Όταν αίρεται ένα σημαντικό δικαίωμα για εκατομμύρια γυναίκες, μπορεί να οδηγήσει σε σχετικοποίηση και άλλων δικαιωμάτων –όπως αυτό της αντισύλληψης–, αλλά και δικαιωμάτων άλλων κοινωνικών ομάδων. H στιγμή που ένα κράτος κάνει επίδειξη εξουσίας πάνω στα σώματα γυναικών, στη σεξουαλικότητά τους και στην ελευθερία τους είναι μια καλή στιγμή να έρθουμε αντιμέτωπες με αυτή την «έμφυλη ενοχή». Οπότε, οι γυναίκες ας μοιραζόμαστε τις εμπειρίες μας.
ΜΕ ΔΙΚΑ ΤΟΥΣ ΛΟΓΙΑ
«Δεν το είχα πει ούτε στις καλύτερές μου φίλες. Δεν το είπα και όταν μετά από χρόνια χρειάστηκε να συμπαρασταθώ σε μία από αυτές», θυμάται η Βάσω, που έκανε έκτρωση στις αρχές των ’00s. «Έκανα έκτρωση στα 23 μου. Όταν είπα στις φίλες μου ότι ήμουν έγκυος, χλώμιασαν. Ήρθαν στο νοσοκομείο, έμειναν μαζί μου το ίδιο βράδυ και μετά, μαγικά, ήταν σαν να μην έγινε ποτέ. Εγώ είχα ανάγκη να το συζητήσω. Εκείνες σαν να ένιωθαν άβολα ή νόμιζαν ότι ένιωθα εγώ», εξομολογείται η Κατερίνα, 25 ετών σήμερα.
«Έχω πάντα λεφτά στην άκρη για μένα ή τις φίλες μου σε περίπτωση που χρειαστούν για μια τέτοια περίπτωση», λέει η Ελένη, η οποία δεν μοιράστηκε περισσότερες λεπτομέρειες. Σε πολλές περιπτώσεις έχει ιδιαίτερη σημασία οι λέξεις που χρησιμοποιούσαν. Η Μυρσίνη, 70 χρόνων σήμερα, μητέρα τεσσάρων παιδιών, λέει: «Έπιανα εύκολα παιδιά. Με άνοιξαν πέντε φορές αν καλοθυμάμαι. Την πέμπτη φορά με έδεσαν. Ξέγνοιασα». Η Διονυσία μέσα στη δεκαετία του ’70 έκανε εννιά εκτρώσεις. Με τον ίδιο σύντροφο. Δεν παντρεύτηκαν ποτέ. «Δεν φταίει αυτός. Μου το είχε εξηγήσει ότι δεν ήθελε παιδιά. Κάθε φορά που έμενα έγκυος, τα κανόνιζε όλα εκείνος. Κατεβαίναμε στο κέντρο της Αθήνας σε ένα σπίτι-ιατρείο. Σε μια από τις τελευταίες φορές, του είπε ο γιατρός: “Πάλι, Νώντα;”. Ενώ εμένα μου είχε πει: “Ακόμη να τον πείσεις να σε παντρευτεί;”». Και συνεχίζει: «Χρειάστηκαν κάποια χρόνια για να καταλάβω σε τι διαδικασία υπέβαλα την ψυχή μου, όχι μόνο το σώμα μου, αλλά είμαι ευγνώμων που υπήρχε αυτή η επιλογή τότε. Λάθος ήταν η σχέση μου. Οι αμβλώσεις ήταν το σωστό», καταλήγει.
Στην επαρχία, τροφή για δράμα και ντροπή υπάρχει έντονη ακόμα και σήμερα. Οι ψίθυροι γύρω από τις εκτρώσεις και τις γυναίκες που κάνουν αυτή την επιλογή είναι εκκωφαντικοί. Υπάρχει τέτοια ανασφάλεια πίσω από το δικαίωμά τους και είναι τέτοια η επίδραση της πατριαρχικής και αναπαραγωγικής πολιτικής και της συντηρητικής, εκκλησιαστικής ρητορικής, που οι γυναίκες δυσκολεύονται να κοινοποιήσουν αυτή τους την απόφαση ή ντρέπονται που έπρεπε να την πάρουν και, ακόμα χειρότερα, αρκετές φορές αδυνατούν να την πραγματοποιήσουν. Η Μαρία ζει σε ένα χωριό κοντά στο Αγρίνιο. «Είχαμε τέσσερα παιδιά. Όταν έμαθα ότι ήμουν πάλι έγκυος, πήγα στο δημόσιο νοσοκομείο και τους είπα τι θέλω να κάνω. Σοβαροί και κάπως αυστηροί, με ρώτησαν γιατί. “Έχω τέσσερα παιδιά”, τους απάντησα. Έμεινα ένα βράδυ μέσα και γύρισα σπίτι μου. Το ήξερε μόνο η πεθερά μου».
Το κατά πόσο τα δημόσια νοσοκομεία αποτελούν φιλόξενες δομές για γυναίκες –κυρίως στην επαρχία– που θέλουν να διακόψουν μια κύηση παραμένει ακόμα και σήμερα ένα ερώτημα. Δεν έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που ήρθε στο φως η είδηση ότι αναισθησιολόγοι στο νοσοκομείο Σάμου αρνούνταν να χορηγήσουν αναισθησία σε γυναίκες που επρόκειτο να υποβληθούν σε εθελούσια διακοπή κύησης επικαλούμενοι λόγους συνείδησης. Σε όλα αυτά επιβάλλεται επίσης να έχουμε στο μυαλό μας και γυναίκες λιγότερο προνομιούχες (π.χ. μετανάστριες) και να αναλογιζόμαστε τι πρόσβαση αλλά και τι αντιμετώπιση είχαν ή έχουν στις δημόσιες δομές.
Η Σάρα είχε έρθει από την Αλβανία στην Ελλάδα στις αρχές του 1990. Δύο χρόνια μετά έμεινε έγκυος. «Δεν είχα παιδιά τότε. Δεν είχαμε παντρευτεί με τον άνδρα μου. Εγώ δούλευα στα καπνά σε ένα χωριό κοντά στο Μεσολόγγι. Εκείνος μόλις είχε φύγει για την Κρήτη για δουλειά. Τι να του έλεγα; Γύρνα πίσω; Και αν ήθελε να το κρατήσω; Εγώ δεν ήθελα. Ένα πρωί πήρα από κάτι λεφτά που ευτυχώς είχα μαζεμένα και πήγα. Με το ΚΤΕΛ πήγα, με το ΚΤΕΛ γύρισα. Την επόμενη ημέρα πήγα για δουλειά».
Πολλές γυναίκες από αυτή τη μικρή συλλογή ιστοριών είχαν την αγωνία μήπως χαρακτηριστούν αναίσθητες, υπογραμμίζοντας τους λόγους που οδηγήθηκαν σε αυτή την απόφαση, όπως η οικονομική κατάσταση, ο ακατάλληλος σύντροφος, οι σπουδές και άλλοι, κυρίως κοινωνικοί, λόγοι. «Στην εποχή μου ήταν ντροπή. Τεράστια ντροπή. Μ’ αυτή ξύπναγα και μ’ αυτή κοιμόμουν. Η μάνα μου με κοίταζε λυπημένη και θυμωμένη για μήνες. Και μου τσέκαρε την περίοδό μου κάθε μήνα μέχρι να παντρευτώ και να φύγω από το σπίτι», λέει η Δέσποινα, 68 ετών σήμερα, που μεγάλωσε σε ένα χωριό κοντά στη Θήβα. Είχε κάνει παράνομη έκτρωση στα 20.
ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΗΘΕΛΑΝ
Υπήρχαν όμως και αυτές που απαντούσαν «έτσι ήθελα». Η Μαρία σπούδασε δασκάλα. Πήρε την ίδια απόφαση όταν ήταν φοιτήτρια στην Αθήνα, στα τέλη του ’80, λίγο καιρό αφότου είχαν γίνει οι αμβλώσεις νόμιμες. «Την πρώτη φορά που γύρισα στο πατρικό μου, κάθε φορά που χτυπούσε το τηλέφωνο νόμιζα ότι κάποιος πήρε να τους ενημερώσει», θυμάται. «Ένιωθα όμως πολύ τυχερή που το έκανα και ευτυχισμένη. Σήμερα έχω μια κόρη, ήθελα να ξέρει ότι η μαμά της έχει κάνει άμβλωση, της μίλησα για την αντισύλληψη από πολύ νωρίς και της έκανα σαφές ότι θα είμαι εκεί για εκείνη αν χρειαστεί οτιδήποτε. Είναι τρομακτικό ότι μέχρι και πριν από λίγα χρόνια οι γυναίκες δεν είχαμε ιδέα για την αντισύλληψη, την αναπαραγωγική και σεξουαλική μας υγεία».
Αυτές τις ημέρες έχουμε ανάγκη να ακούμε την προσωπική πολιτική του γυναικείου βιώματος απαλλαγμένου από οτιδήποτε άλλο. Τέτοιες ιστορίες δημιουργούν μια ασφαλή μήτρα για το δικαίωμα όλων μας να αποφασίζουμε για το κατά πόσο και υπό ποιες συνθήκες θα επιλέξουμε να τεκνοποιήσουμε, διατηρώντας παράλληλα τον έλεγχο της σεξουαλικότητάς μας, της ψυχικής και σωματικής μας υγείας − κυρίως σε περιπτώσεις που, ενώ ο νόμος ισχύει, το δικαίωμά μας ενδέχεται να σχετικοποιείται ή να αίρεται στην πράξη. Παραθέτουμε δύο μαρτυρίες, διαφορετικές μεταξύ τους, οι οποίες απέχουν πολύ από το δράμα της Άννας με το οποίο ξεκίνησε αυτό το κείμενο. Το να μένουμε και να δίνουμε έμφαση σε τραγικές περιπτώσεις είναι αναχρονιστικό, ενώ την ίδια στιγμή τρέφουμε αυτή την ίδια την ενοχή και τη σκιά γύρω από το δικαίωμά μας να αποφασίζουμε για το πότε και το εάν θα γίνουμε μητέρες.
Mαρτυρία
«Σαν να έχω κάνει εγχείρηση για σκωληκοειδίτιδα»
Ελένη, 21 ετών
Αυτό που χρειάζεται να ξέρετε για μένα είναι ότι με λένε ελένη και έκανα έκτρωση στα 19 μου, πριν από περίπου δύο χρόνια. Τρεις ημέρες καθυστέρηση, ένα κουλούρι Θεσσαλονίκης που μύριζε σαν χαλασμένο φρούτο και ένα τεστ μετά, έμαθα ότι είμαι έγκυος. Δεν χρειάζεται κάποιο επιχείρημα γι’ αυτή την επιλογή. Ήταν δικαίωμά μου. Ήμουν σε σχέση με ένα αγόρι που ήταν 20. Δεν χωρίσαμε. Ήταν ένα λάθος που ευτυχώς μοιραστήκαμε. Με όποιον τρόπο γίνεται να μοιραστείς κάτι τέτοιο με ένα αγόρι. Η μοιρασιά δεν ξέρω αν είναι δίκαιη. Ωστόσο, τη δέχτηκα.
Για μένα αυτή η απόφαση δεν είχε κανένα δράμα. Πήγα σε ιδιωτικό νοσοκομείο. Ήμουν τυχερή γιατί υπήρχαν τα χρήματα. Θα μπορούσαν και να μην υπάρχουν. Αυτό θα ήταν το μόνο δράμα. Θα ήμουν άδικη να πω ότι αντιμετωπίστηκα περίεργα, ότι υπήρχε κάτι που με έκανε να νιώσω άβολα. Δεν είχα και δεν έχω καμία ενοχή. Κανένα νεογέννητο δεν με κάνει να αναρωτιέμαι πώς θα ήταν η ζωή μου αν είχα πάρει άλλη απόφαση. Ήμουν και παραμένω τόσο αποστασιοποιημένη από το γεγονός. Το σκέφτομαι σαν να έχω κάνει εγχείρηση για κρεατάκια ή σκωληκοειδίτιδα. Έκανα την επέμβαση λίγων μόνο εβδομάδων. Δεν είχα τίποτα να σκεφτώ. Δεν χρειαζόμουν επιχειρήματα όπως ότι είμαι μικρή, φοιτήτρια, δεν έχει λεφτά η οικογένειά μου, δεν είναι κατάλληλος ο σύντροφός μου. Προείχε η επιθυμία, η θέληση, η απόφαση, η επιλογή να θέλω ή να μη θέλω να φέρω στον κόσμο ένα παιδί.
Μιλάω με τέτοιο τρόπο, γιατί νιώθω ότι έτσι θα πρέπει να μεταφέρεται. Λείπει αυτό το ξεκάθαρο αφήγημα της γυναίκας που επιλέγει για το τι θα κάνει με το σώμα της. Το δικαίωμά μας να επιλέγουμε για το σώμα μας νιώθω ότι χρειάζεται να αποδραματοποιηθεί για να είναι δεδομένο. Γι’ αυτό επιλέγω να διηγηθώ αυτή την απόφαση με μια κλινική ψυχραιμία, την οποία και είχα. Δεν ανήκει στις γυναίκες η ενοχή ότι δεν μπορούμε ή δεν θέλουμε, κάποια συγκεκριμένη στιγμή ή και ποτέ, να γίνουμε μητέρες. Θα μας κάνει καλό να απαλλαγούμε από όλη αυτή την ενοχή που έχουμε κληρονομήσει από την πίεση της αναπαραγωγής.
Πολλές φορές συλλαμβάνω τον εαυτό μου να νιώθω ενοχή που δεν έχω ενοχή. Η πρώτη «σύλληψη» της ενοχής αυτής ήταν όταν την ημέρα της άμβλωσης άκουσα γοερά κλάματα από έναν θάλαμο δίπλα από μένα. Εγώ αναρωτιόμουν αν θα μπορούσα να πάω σε συναυλία τρεις ημέρες μετά. Τι είδους γυναίκα ήμουν; αναρωτήθηκα στιγμιαία. Μου απάντησα. Είμαι η γυναίκα που δεν θέλει να φέρει ένα μωρό στη ζωή της. Την ίδια αυτή απάντηση συνεχίζω να δίνω και σήμερα. Και αυτή την απάντηση θα ήθελα να μπορούμε να τη λέμε όλες οι γυναίκες, ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξης, εθνικότητας ή γλώσσας. Δεν μπορώ να φανταστώ πώς μπορεί να νιώθουν γυναίκες σε χώρες που δεν έχουν πρόσβαση ή δεν θα έχουν στο μέλλον αυτή την επιλογή. Δεν μπορώ και δεν θέλω να φανταστώ. Η σκοτεινή φαντασία καμιά φορά γίνεται πραγματικότητα και σε πλησιάζει χωρίς να το καταλάβεις.
Μαρτυρία
«Στον άνδρα μου δεν το είπα ποτέ. Στη μάνα μου το είπαν τα αδέρφια μου»
Δήμητρα, 50 ετών
Εκανα έκτρωση 35 χρονών. πριν από δεκαπέντε χρόνια. έμενα και μένω σε μια μικρή επαρχιακή πόλη. Είχα ήδη τρία παιδιά. Τα δύο σχεδόν με ενάμιση χρόνο διαφορά. Ο άνδρας μου και η αντισύλληψη δεν τα πήγαιναν ποτέ πολύ καλά. Βρέθηκα με τρία παιδιά χωρίς καν να το καταλάβω. Όταν κατάλαβα ότι είμαι έγκυος ξανά, ήταν σαν να άνοιξε το πάτωμα και να έπεσα μέσα σε έναν γκρεμό. Από όσα έχω ακούσει στην τηλεόραση, μάλλον έπαθα κρίση πανικού.
Ήξερα ότι ο άνδρας μου δεν θα σκεφτόταν αυτό που μου ήρθε αμέσως στο μυαλό. Θυμάμαι εκείνες τις ημέρες να είμαι συνεχώς κουρασμένη. Θυμάμαι να σέρνω τα πόδια μου, να μην μπορώ να τα σηκώσω ούτε εκατοστό από το πάτωμα. Σαν να έκανα αργό πατινάζ από την κουζίνα στις κρεβατοκάμαρες των παιδιών και από εκεί πίσω στην κουζίνα. Το ότι ήμουν έγκυος ήταν σαν μια σκάφη στις πλάτες μου. Μ’ αυτή μαγείρευα, μ’ αυτή τάιζα τα μικρά, μ’ αυτή πότιζα τα λουλούδια ή σκούπιζα την αυλή. Λεφτά δικά μου δεν είχα. Ακόμα και το να πάω στον γυναικολόγο μόνη μου δεν ήταν εύκολο. Ούτε ήταν εύκολο να του το πω. Σχεδόν αγρίεψε όταν του είπα τι σκέφτομαι. Μόνο το «καλά δεν ντρέπεσαι» θυμάμαι από τη μισή ώρα που προσπαθούσε να με πείσει. Μου είπε ότι δεν θα το έκανε αυτός. Έφυγα από το ιατρείο του.
Το βράδυ πήρα τον αδερφό μου τηλέφωνο. Εκείνος πήρε την αδερφή μου και κάπως μπόρεσαν και τα κανόνισαν όλα. Βρήκαν μια δικαιολογία και ανέβηκα στην Αθήνα και με βοήθησαν και πρακτικά και οικονομικά για να το κάνω. Ούτε κι εκείνοι ήταν σύμφωνοι. Κι εκείνοι προσπάθησαν να με μεταπείσουν. Δεν τα κατάφεραν. Το μόνο που θυμάμαι να επαναλαμβάνω σχεδόν ουρλιάζοντας είναι ότι «δεν αντέχουν τα πόδια μου». Η μετάφραση ήταν «δεν θέλω άλλο παιδί». Ποτέ δεν θυμάμαι να βγαίνει από το στόμα μου η λέξη «έκτρωση». Ακόμα και τώρα που τη λέω, μου φαίνεται ξένη, αμετάφραστη. Στον άνδρα μου δεν το είπα ποτέ. Δεν το ξέρει. Στη μάνα μου το είπαν τα αδέρφια μου. Θυμάμαι μόνο να μου λέει: «Τι μάνα είσαι εσύ;». Η μάνα που δεν θέλει άλλα παιδιά, ήταν η απάντηση. Εκείνη είχε πέντε. Το μικρότερο έλεγε «μαμά» και τη μεγάλη μας αδερφή εκτός από εκείνη.
Άλλαξα γυναικολόγο, διάλεξα γυναίκα και της είπα ότι δεν ήθελα άλλα παιδιά και μου έδωσε χάπια. Καμιά φορά νιώθω ότι, αν είχα φέρει στον κόσμο εκείνο το παιδί, θα είχα γίνει η χειρότερη μάνα του κόσμου ή ότι θα πέθαινα, ότι μπορεί και να τρελαινόμουν πριν γεννηθεί. Μέσα στα χρόνια, εκεί που έστρωνα το τραπέζι μετρώντας τα κουτάλια, όταν έβγαινε ένα παραπάνω άφηνα ένα με μια γνώριμη ταραχή. Μου έπεφτε από τα χέρια. Το ’ριχνα.