Aπό τη Laura Freeman The Times / The Interview People / Απόδοση: ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΙΡΟΣ
Πού στην ευχή βρίσκεται ο Άι Γουέι Γουέι; Τα μέιλ πάνε κι έρχονται. Θα μπορούσαμε να συναντηθούμε στο ατελιέ του στο Βερολίνο; Μήπως στη Βενετία, όπου αποκαλύπτεται η νέα εγκατάστασή του; Πρόσφατα πάντως εθεάθη στο Κέιμπριτζ. Τελικά, οι συνεργάτες του τον εντοπίζουν στο σπίτι του στην Πορτογαλία, μιάμιση ώρα έξω από τη Λισαβόνα. Ανηφορίζω έναν χωματόδρομο, κατηφορίζω έναν ιδιωτικό δρόμο που οδηγεί στο σπίτι, περνάω δίπλα από ένα γκόλντεν ριτρίβερ που λαγοκοιμάται στη σκιά και έφτασα!
Περίμενα ένα σπίτι περισσότερο στο στιλ «διεθνούς καλλιτέχνη» – κάτι σε γυαλί, ατσάλι και τσιμέντο, σχεδιασμένο από τον Ντέιβιντ Τσίπερφιλντ, τον Ταντάο Άντο ή ίσως τον Φιλίπ Σταρκ, που έχει επίσης μια βίλα κάπου εδώ κοντά. Και όμως, με υποδέχονται στην αυλή ενός οικήματος που μοιάζει με το ράντσο στην ταινία Encanto της Disney. Τα πλακάκια της κουζίνας είναι διακοσμημένα με χωριατοπούλες, καρβέλια ψωμιού και βάζα με μέλι. To μπάνιο είναι ροζ-λευκό με λουλουδάκια και τα κρεμαστά φωτιστικά είναι γυάλινα χρωματιστά με κρόσσια. Παρεμπιπτόντως, το γυαλί είναι ένα από τα θέματα που έχω έρθει να συζητήσουμε – αν και όχι ροζ με κρόσσια…
Ο Άι Γουέι Γουέι εμφανίζεται ντυμένος με μαύρο μπλουζάκι, μαύρο φαρδύ παντελόνι και σανδάλια και με προσκαλεί να καθίσουμε σ’ ένα τραπέζι δίπλα στην πισίνα. Μας φέρνουν παγωμένο πράσινο τσάι. Το θερμόμετρο δείχνει 26 βαθμούς, ο ουρανός είναι καταγάλανος και ένας από τους διασημότερους εν ζωή καλλιτέχνες στον κόσμο θέλει να μιλήσει για τον θάνατο. Φέτος (Σ.τ.Μ.: για την ακρίβεια, σήμερα) κλείνει τα 64, επισημαίνει ότι έχει τα διπλά μου χρόνια (όχι ακριβώς). Mοιάζει πρόωρο να τον απασχολεί το τέλος του. Ο πατέρας του, ο ποιητής Άι Τσινγκ, έζησε ως τα 86. Η μητέρα του, Γκάο Γινγκ, κοντεύει τα 90.
ΟΜΟΡΦΙΑ, ΚΑΚΗ ΛΕΞΗ
Το έργο που θα παρουσιάσει ο Άι στη Βασιλική του Σαν Τζόρτζιο Ματζόρε στη Βενετία είναι ένας μεγάλος γυάλινος πολυέλαιος που κατασκευάστηκε σε συνεργασία με το στούντιο Μπερένγκο, ένα από τα κορυφαία εργαστήρια υαλουργίας. Το γυαλί είναι αναπόσπαστο μέρος της καλλιτεχνικής ιστορίας της Βενετίας. To νησί Μουράνο (επτά νησιά στην πραγματικότητα, συνδεόμενα με γέφυρες) φημίζεται για τα κρύσταλλα και τους καθρέπτες του από το 1291, όταν οι αρχές της Γαληνοτάτης Βενετικής Δημοκρατίας αποφάσισαν να μεταφέρουν εκεί τους φούρνους των υαλοφυσητών, με τον φόβο μιας πυρκαγιάς που θα αφάνιζε την ως επί το πλείστον ξυλόκτιστη πόλη. Aν έτυχε ποτέ να αγοράσετε ένα γυάλινο μπρελόκ «μιλεφιόρι» επισκεπτόμενοι τη Βενετία, το πιο πιθανό είναι να κατασκευάστηκε στο Μουράνο.
Ο Άι ήθελε να αποφύγει οτιδήποτε «τρέντι», οτιδήποτε «ομορφούλι» ή «χαριτωμένο» που θα μπορούσες να βρεις στη βιτρίνα ενός καταστήματος με δώρα και αναμνηστικά. Η τέχνη της βενετσιάνικης υαλουργίας έχει υποφέρει από αυτές τις λέξεις και «αυτές είναι λέξεις που πάντα αποφεύγω», όπως λέει ο καλλιτέχνης, για να προσθέσει: «Η άλλη λέξη είναι η ομορφιά». Το δικό του έργο, που τιτλοφορείται Η ανθρώπινη κωμωδία (La Commedia Umana), είναι μια χίμαιρα, ένα μυθικό τέρας από γυαλί και κόκαλα, ένα τεράστιο, πολύπλοκο γλυπτό με 6,5 μέτρα πλάτος και 9 μέτρα ύψος, φτιαγμένο από 2.000 κομμάτια κατάμαυρου γυαλιού. Ζυγίζει 4 τόνους.
«Ο θάνατος είναι, αν όχι το πιο σημαντικό, τότε το δεύτερο σημαντικότερο πράγμα στη ζωή, σε κάθε ζωή», λέει. «Στη λογοτεχνία, στη μουσική, σε κάθε παλαιά τέχνη, είναι κάτι τρομακτικό ή άγνωστο, μια εμπειρία που οδηγεί στην αβεβαιότητα». Εκείνος σκέφτηκε ότι ο θάνατος άξιζε να εκπροσωπηθεί από κάποια «φυσική παρουσία». Και γιατί όχι από έναν τερατώδη πολυέλαιο; Η ιδέα για το συγκεκριμένο έργο τριβέλιζε το μυαλό του από τότε που τον προσέγγισε μια ντοκιμαντερίστρια που έκανε έρευνα για να εντοπίσει τις σορούς των χιλιάδων Κινέζων που εξορίστηκαν στην παγωμένη απεραντοσύνη της ερήμου Γκόμπι κατά τη διάρκεια της Πολιτιστικής Επανάστασης.
Θύμα της ήταν και ο πατέρας του. Αρχικά ευνοούμενος του Προέδρου Μάο και του Κομμουνιστικού Κόμματος, ο ποιητής κατηγορήθηκε το 1957 –όταν ο Άι ήταν ακόμα μωρό– ως δεξιός οπορτουνιστής και καταδικάστηκε σε καταναγκαστική εργασία, πρώτα σε καλλιέργειες στην Ντονμπέι και στη συνέχεια στη Σινζιάνγκ, όπου καθάριζε δημόσιες τουαλέτες. Ο Άι και η μητέρα του ζούσαν σε μια τρώγλη, σε ένα χωριό στα όρια της ερήμου Γκόμπι.
Ο ΗΛΙΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΟΣΤΑ
Αργότερα, ο Άι βγάζει φωτογραφίες στον κήπο και αστειεύεται ότι είναι συνηθισμένος να κοιτάζει τον ήλιο χωρίς να κλείνει τα μάτια του (μια γνωστή μέθοδος βασανιστηρίων την εποχή του μεγάλου διωγμού ήταν να υποχρεώνουν τους κρατουμένους να κοιτάζουν τον μεσημεριανό ήλιο). Προπαγανδιστικά πόστερ της Πολιτιστικής Επανάστασης έδειχναν τον Μάο να ακτινοβολεί στους ουρανούς, αποκαλώντας τον «ο κόκκινος ήλιος της καρδιάς μας».
«Ο πατέρας μου στάθηκε πολύ τυχερός», λέει ο Άι. Επιβίωσε. Όταν η σκηνοθέτις εκείνου του ντοκιμαντέρ κατάφερε να εντοπίσει οστά ανθρώπων που δεν στάθηκαν το ίδιο τυχεροί, επισκέφτηκε τον καλλιτέχνη στο Πεκίνο και τον ρώτησε αν μπορούσε να τα ενσωματώσει σε κάποια δημιουργία του, ως φόρο τιμής στους νεκρούς. «Δεν θα μπορούσα να χρησιμοποιήσω αληθινούς σκελετούς, αλλά μπορούσα να επιστρατεύσω όλη τη δεξιοτεχνία μου για να φτιάξω πορσελάνινα οστά, ολόιδια με τα πραγματικά». Στο παρελθόν ο Άι είχε συνεργαστεί με εργοστάσια πορσελάνης στην Κίνα, για να φτιάξει, μεταξύ άλλων, ένα από τα πιο διάσημα έργα του, τα 100 εκατομμύρια «ηλιόσπορους» που είχαν καλύψει το δάπεδο της αχανούς αίθουσας Turbine Hall της Τate Modern, το 2010. Αυτή τη φορά, έστειλε δείγματα των πορσελάνινων οστών στο Μπερένγκο, με μια πρόκληση: «Δείτε αν μπορείτε να τα φτιάξετε».
«Δεν είμαστε επαρκώς εξοπλισμένοι για να αντιμετωπίσουμε τον θάνατο», πιστεύει ο καλλιτέχνης. «Η κατανόησή του στη σύγχρονη εποχή σκοπίμως παραμελείται». Ο ίδιος επικαλείται τους αρχαίους Ρωμαίους, που ακόμα και σε γιορτές προς τιμήν αυτοκρατόρων έβαζαν σκελετούς πάνω στα τραπέζια. Memento mori – υπόμνηση του αναπόφευκτου του θανάτου. Σκρολάρει στο κινητό του για να μου δείξει τη φωτογραφία ενός από τα πιο γνωστά εκθέματα του Εθνικού Μουσείου της Ρώμης, που είχε τραβήξει ο ίδιος: είναι το μωσαϊκό με τον ανθρώπινο σκελετό στο ανάκλιντρο, που δείχνει με το δάχτυλο τη φράση «Γνώθι σαυτόν». Αφήνει το τηλέφωνο με την οθόνη προς τα κάτω, μετά το ξαναπιάνει για να με βγάλει φωτογραφία τη στιγμή που τον ρωτάω κάτι. Εγώ σίγουρα κλείνω τα μάτια μου. Έπειτα μου ζητάει να βγάλουμε μια σέλφι. Το τηλέφωνό του, μου λέει, είναι το ημερολόγιό του. Ουκ ολίγες φορές έχει αποσυντονίσει με αυτή την «παπαρατσική» του συνήθεια δημοσιογράφους που του παίρνουν συνέντευξη. Στο αεροπλάνο διάβαζα αποκόμματα όπου περιγράφεται ως «δύσκολος», «λιγομίλητος», «κρυπτικός», «σιωπηλός», «βλοσυρός» αλλά και «βαρύς», με παρουσιαστικό… αρκούδας, σαν τον τριχωτό γίγαντα Χάγκριντ από τον Χάρι Πότερ σε Κινέζο. Όταν συναντιόμαστε πάντως, είναι κοντοκουρεμένος, μ’ ένα διακριτικό υπογένειο, και καθόλου δεν μοιάζει με αρκούδα. Ήπιος στους τρόπους, ούτε υπερβολικά μαζεμένος ούτε τρομερά διαχυτικός, γλυκομίλητος και ευθύς. Αρκετές φορές θα με κάνει να γελάσω. Και σίγουρα δείχνει πιο κεφάτος όταν περπατάμε στον κήπο για να μου δείξει τα θεμέλια δύο νέων χώρων ατελιέ που χτίζει, προτού καθίσει σ’ έναν πεσμένο κορμό που προσεχώς θα γίνει κολόνα, για να σκρολάρει και πάλι στο κινητό και να βρει μια εικόνα τού πώς θα είναι ο χώρος όταν ολοκληρωθούν οι εργασίες.
ΔΡΑΣΕΙΣ, ΟΧΙ ΛΟΓΙΑ
Τα «έξυπνα» τηλέφωνά μας έχουν πολλές και διάφορες χρήσεις, είναι τα ημερολόγια και τα προσωπικά μας λευκώματα, αλλά μήπως παραείμαστε κολλημένοι μαζί τους; Τι πιστεύει ο «αντικαθεστωτικός καλλιτέχνης», που το 2011 συνελήφθη, φυλακίστηκε και βασανίστηκε, που είδε τα ατελιέ του να καταστρέφονται και ζει σε μόνιμη εξορία, για τους ακτιβιστές του πληκτρολογίου που τουιτάρουν χάσταγκ και υψώνουν με «θάρρος» τη φωνή τους για κάθε λογής αδικία που συμβαίνει; «Δεν αρκούν τα λόγια, χρειάζονται και πράξεις», απαντά. «Όταν ασκούν κριτική για οτιδήποτε και δεν αναλαμβάνουν δράση στην καθημερινή τους ζωή, όταν δεν εφαρμόζουν έμπρακτα αυτό που λένε ότι πιστεύουν, το θεωρώ υποκρισία. Και είναι μια υποκρισία που βλέπουμε παντού, σε ολόκληρο τον κόσμο, σήμερα. Ξέρεις, κρίνουν τα πάντα αφ’ υψηλού, αλλά στην πραγματικότητα δεν μπορούν να πάρουν τα πόδια τους. Δεν μπορούν ούτε να πλύνουν τα πιάτα, ούτε να ανέβουν μια σκάλα, ούτε να ανοίξουν ένα παράθυρο να μπει αέρας αντί να πατήσουν το κουμπάκι του κλιματισμού. Παντού βλέπεις ανθρώπους δηλητηριασμένους από το ηθικό τους πλεονέκτημα και την απραξία. Κι αυτό είναι κάτι που κουρελιάζει την ψυχή». Tον ρωτώ τι θα συμβούλευε έναν νέο άνθρωπο που θέλει να αναπτύξει αποτελεσματική ακτιβιστική δράση. «Θα του έλεγα να πάψει να είναι ακτιβιστής. Τη βρίσκω άσχημη αυτή τη λέξη. Πρέπει να είσαι αγρότης και ακτιβιστής μαζί ή καλλιτέχνης και ακτιβιστής. Πρέπει να κάνεις κάτι. Αν είσαι μόνο ακτιβιστής, δεν σε εμπιστεύομαι».
«ΟΧΙ ΚΑΙ ΤΕΣΤ ΣΕ ΝΕΟΓΝΑ!»
O Άι περνά μέρος του χρόνου του στο Κέιμπριτζ, όπου βρίσκεται το σχολείο του 13χρονου γιου του. Εκεί τους βρήκε, με τη σύντροφό του, και το πρώτο λοκντάουν. Και φυσικά δεν του αρέσουν καθόλου οι παρατεταμένοι περιορισμοί. «Από ηθικής απόψεως είναι λάθος, γιατί δίνουν στις κυβερνήσεις τη δύναμη να σου λένε τι να κάνεις. Πολύ συχνά δεν ξέρουν τίποτα και ακολουθούν τους επιστήμονες, αλλά κι αυτοί είδαμε πόσο φάσκουν και αντιφάσκουν και αλλάζουν γνώμη όταν αντιμετωπίζουν ζητήματα ζωής και θανάτου. Ποτέ καμία κυβέρνηση δεν πρέπει να αναγκάζει έναν πολίτη να κάνει κάτι σε μια θεωρούμενη πολιτισμένη κοινωνία, σε μια σύγχρονη κοινωνία. Και βεβαίως όλοι πληρώσαμε ένα μεγάλο τίμημα για κάθε απόφαση που έλαβαν».
Η συνάντησή μας συμπίπτει με νέα λοκντάουν στην Κίνα – στη Γουχάν, όπως και στη Σάνια, το δημοφιλές θέρετρο. «Εφαρμόζουν τη λεγόμενη πολιτική zero-Covid. Μπορούν να “κλείσουν” μια ολόκληρη πόλη εξαιτίας ενός κρούσματος. Είναι γελοίο. Πρόσφατα ανίχνευσαν κάποια κρούσματα (ένα συμπτωματικό, 21 ασυμπτωματικά) στο Θιβέτ, αυτή την πεντακάθαρη περιοχή, ψηλά στα βουνά. Αναγκάζουν τον κόσμο να κάνει τεστ στην κορυφή ενός βουνού, στα 6.000 μέτρα υψόμετρο. Όλους ανεξαιρέτως, ακόμα και νεογνά που έχουν γεννηθεί μερικές ώρες πριν. Καταλαβαίνεις πως μια τέτοια λογική, που κρύβει άγνοια αλλά και βαρβαρότητα, μπορεί να βυθίσει το σύνολο της ανθρωπότητας σε έναν νέο Μεσαίωνα».
Υπάρχουν βέβαια και πιο ανησυχητικά ζητήματα. «Το μεγάλο πρόβλημα είναι ότι η Κίνα μπορεί να επιτεθεί στην Ταϊβάν και να έχουμε μια κατάσταση αντίστοιχη με αυτήν της Ρωσίας και της Ουκρανίας. Μπορεί να δούμε πολύ χειρότερα πράγματα στο μέλλον». Αισθάνεται απαισιόδοξος σχετικά με το πολιτικό μέλλον της Κίνας; «Δεν είμαι ούτε αισιόδοξος ούτε απαισιόδοξος. Πρέπει απλώς να αποδεχθούμε την πραγματικότητα». Νιώθω τύψεις που τον βάζω να μιλάει για την Κίνα και την πανδημία. Μου λέει πόσο του αρέσει να μιλάει για την τέχνη. Όλοι τον ρωτούν για την πολιτική. Είπαμε: «καλλιτέχνης ακτιβιστής», με αυτή τη σειρά.
«ΟΙ ΙΔΕΕΣ ΘΕΛΟΥΝ ΧΕΡΙΑ»
Δεν τρέφει ιδιαίτερη εκτίμηση για την εννοιολογική τέχνη. «Πιστεύω ότι νέοι δημιουργοί ξαφνικά ξεπετάγονται με κάποια ιδέα, που μπορεί να είναι περισσότερο ή λιγότερο ενδιαφέρουσα, αλλά δεν μπορεί να εξερευνηθεί πλήρως ή να υλοποιηθεί σωστά, γιατί δεν καταλαβαίνουν τι απαιτείται, τη δεξιοτεχνία, τι σημαίνει να φτιάχνεις κάτι. Συχνά λέω στον γιο μου: “Μη νομίζεις ότι έχεις καλές ιδέες. Τα χέρια σου θα σε διδάξουν. Τα χέρια σου κάνουν πιο έξυπνο το μυαλό σου, δεν κάνει το μυαλό πιο έξυπνα τα χέρια σου”. Σε μεγάλο βαθμό η σύγχρονη εκπαίδευση είναι όλο μπλα, μπλα, μπλα, πολλά λόγια και ελάχιστες πράξεις».
Αν το να φτιάχνεις κάτι είναι τόσο σημαντικό, τι πιστεύει για τα NFT, που είναι τόσο της μόδας; «Δεν έχω πρόβλημα με κανένα μέσο», λέει. «Αλλά αν το μέσο δεν κομίζει κάποιο άλλο μήνυμα πέραν του να πουλήσει, τότε πρέπει να εξετάσεις ποιος “παίζει” από πίσω και τι τον τράβηξε σε αυτό. Το μόνο πράγμα που συζητούν είναι πόσο γρήγορα μπορεί να αλλάξει η τιμή και πόσο ανησυχούν για την επένδυσή τους. Ελάχιστη σκέψη αφιερώνουν στο περιεχόμενο: τι είναι τέχνη και γιατί είναι σημαντική για τη ζωή μας;»
Ο ίδιος επιθυμεί για τον γιο του να «πιάνουν τα χέρια του». Στο τραπέζι του πρωινού υπάρχει μια τέλεια μικρογραφία ενός χόβερκραφτ που ο πιτσιρικάς έχει φτιάξει με αλουμινόχαρτο. Λίγο πιο κει, στον πάγκο ανάμεσα στην κουζίνα και την τραπεζαρία, είναι ένας δίσκος πάνω στον οποίο ο Άι έχει φτιάξει έναν μικροσκοπικό «κήπο» με βότσαλα που έχει μαζέψει απ’ όλο τον κόσμο. Στα ράφια της βιβλιοθήκης στον διάδρομο υπάρχουν ένα σωρό παράξενα ευρήματα: τέλεια σχηματισμένες ταξικαρπίες, γαϊδουράγκαθα, αποξηραμένα κλαδιά – άλλοι σκελετοί κι αυτοί. Σ’ έναν από τους περιπάτους του με τον γιο του στην καραντίνα, μάζεψαν ένα κούτσουρο, χρησιμοποίησαν ένα κουζινομάχαιρο για να το κάνουν να μοιάζει με ρολό χαρτιού τουαλέτας, ο μικρός το έβαψε λευκό και το έκανε δώρο στη μητέρα του.
Μετά τη συνέντευξη, ο Άι μού δείχνει το γραφείο του: είναι τεράστιο, με μια σκακιέρα, ντάνες βιβλίων και την πρωινή του άσκηση καλλιγραφίας με πινέλο και μαύρο μελάνι. Από πίσω κρέμεται ένα «έργο τέχνης» που έφτιαξαν τα χελιδόνια του κήπου του. Είχαν ένα συγκεκριμένο σημείο όπου άφηναν τις κουτσουλιές τους, εκείνος άπλωσε έναν καμβά και προέκυψε κάτι που θυμίζει Τζάκσον Πόλοκ. Οι φτερωτοί «δημιουργοί» φρόντισαν να αποφύγουν τα τέσσερα σκυλιά και τις επτά γάτες του σπιτιού – η οικογένεια ξεκίνησε με τη γάτα από το βερολινέζικο στούντιο, οι γείτονες τους έδωσαν δύο ακόμα και μετά υιοθέτησαν μία του δρόμου, που απέκτησε γατάκια έπειτα από μια συνεύρεση με ντόπια αγριόγατα (μια επείγουσα κοινοποίηση στο Ίνσταγκραμ τους εξασφάλισε στέγη). Η ηχογραφημένη μας συνέντευξη μόλις που ακούγεται μέσα σε μια χορωδία από τουκάν του οικιακού πτηνοτροφείου.
Μοιάζει περίεργο που σ’ αυτόν τον μικρόκοσμό του που σφύζει από ζωή, ο Άι Γουέι Γουέι μιλάει για τον θάνατο. Αν η τέχνη είναι μακρά και ο βίος βραχύς, ελπίζει ότι το έργο του θα του εξασφαλίσει την αθανασία; «Κάθε άλλο», λέει ήρεμα. «Η τέχνη μου θα πεθάνει μαζί μου. Η ζωή μου είναι η τέχνη μου».
ΙΝFO → Η ανθρώπινη κωμωδία – Μεμέντο μόρι του Άι Γουέι Γουέι, σε συνεργασία με το στούντιο Μπερένγκο, στην Basilica di San Giorgio Maggiore στη Βενετία, ως τις 27 Νοεμβρίου.