Ας υποθέσουμε ότι αυτή τη νέα ακαδημαϊκή χρονιά θέλετε να διαβάζετε περισσότερα βιβλία και να κοιτάζετε λιγότερο το κινητό σας. Ή να ξεκινήσετε γυμναστική και να μειώσετε την κατανάλωση ανθυγιεινών τροφών. Θυμάστε ότι θέσατε τους ίδιους στόχους στην αρχή της χρονιάς, αλλά τελικά δεν κρατήσατε τις υποσχέσεις σας, προβάλλοντας πλήθος δικαιολογιών. Δυστυχώς, οι αλλαγές στη ζωή μας, όσο μικρές κι αν μοιάζουν, δεν είναι ποτέ τόσο εύκολες όσο θα θέλαμε. Το έχουμε διαπιστώσει όλοι. Ξεκινάμε να αλλάξουμε μια συνήθεια με ενθουσιασμό και αυτοπεποίθηση, αλλά σύντομα ακολουθεί μια φάση απογοήτευσης, κούρασης και ανίας, που οδηγεί τελικά στην αναπόφευκτη παραίτηση.
Η συνήθεια αποδείχτηκε σκληρός αντίπαλος!
Μπροστά στο σύνολο των παγιωμένων μας συμπεριφορών μοιάζουμε σαν τον κοκαλωμένο λαγό που ήρθε αντιμέτωπος με τους προβολείς ενός αυτοκινήτου. Προτιμάμε την άνεση από το ξεβόλεμα, το οικείο από το άγνωστο, το προβλέψιμο από το απρόβλεπτο. Προτιμάμε μια κακή συνήθεια από τη δοκιμασία μιας αβέβαιης και κοπιαστικής διαδρομής. Βολευόμαστε στην αυτοματοποίηση της συμπεριφοράς μας, η οποία υπονομεύει σοβαρά την κριτική μας σκέψη, αντί να διαλέξουμε την αυτονομία και την απεξάρτησή μας από αποδεδειγμένα βλαβερές συνήθειες.
Η δύναμη της συνήθειας
Η συνήθεια είναι, ίσως, το μεγαλύτερο «δίκοπο μαχαίρι» που υπάρχει. Όταν ακολουθείς μια καλή συνήθεια, είναι βέβαιο ότι θα έχεις θετικά αποτελέσματα. Η κοινή λογική λέει ότι, αν διαβάζεις κάθε μέρα μερικές σελίδες, στο τέλος θα έχεις διαβάσει ένα βιβλίο – που μπορεί να είναι κακό, αλλά αυτό είναι ένα άλλο θέμα. Υιοθετώντας, αντίθετα, μια κακή συνήθεια, το αποτέλεσμα κατά πάσα πιθανότητα θα είναι καταστροφικό. Με ένα πακέτο τσιγάρα την ημέρα δεν μπορείς να περιμένεις καλές εξελίξεις στον ορίζοντα.
Στην ουσία, η συνήθεια είναι ο καθρέφτης της ζωής μας. «Τα εισοδήματά σας είναι ένας δείκτης των συνηθειών σας. Η περιουσία σας είναι ένας δείκτης των οικονομικών συνηθειών σας. Το βάρος σας είναι ένας δείκτης των διατροφικών συνηθειών σας. Οι γνώσεις σας είναι ένας δείκτης των μαθησιακών συνηθειών σας. Η ακαταστασία σας είναι ένας δείκτης των συνηθειών σας στην καθαριότητα. Ό,τι επαναλαμβάνετε, καθορίζει το αποτέλεσμα που θα έχετε», γράφει ο Τζέιμς Κλίαρ, συγγραφέας του μπεστ σέλερ Ένα τίποτα μπορεί να αλλάξει τα πάντα (εκδ. Ιβίσκος). Το καλό νέο είναι ότι οι συνήθειες αλλάζουν. Ακόμα και οι πιο συμπαγείς, ακόμα και οι πιο πυρηνικές για την ταυτότητά μας ρουτίνες μπορούν να ανατραπούν. Αυτό είναι το σκεπτικό όλης της βιομηχανίας της αυτοβελτίωσης, αλλά και των ειδικών οι οποίοι ασχολούνται με τον ανθρώπινο ψυχισμό. Τι νόημα έχει να ακολουθείς μια θεραπεία για χρόνια, αν δεν θα είσαι σε θέση κάποια στιγμή να κόψεις τις ανθυγιεινές σου συνήθειες; Όπως σε όλα τα πεδία, έτσι κι εδώ έχει στηθεί μια πιο εξειδικευμένη γραμμή σκέψης, που εστιάζεται στην ικανότητα της αλλαγής της συμπεριφοράς μας μέσω του μετασχηματισμού των συνηθειών μας. Στα βιβλία τους, οι ανατόμοι των αυτοματισμών και των μοτίβων που υιοθετούμε προκειμένου να διάγουμε ευκολότερα τον όλο και πιο περίπλοκο βίο μας, συμφωνούν σε πολλά. Σχεδόν όλοι πιστεύουν ότι το πρόβλημα δεν είμαστε εμείς, αλλά ο τρόπος, το σύστημα της σκέψης μας.
«Οι συνήθειες μπορούν να αλλάξουν, αν κατανοήσουμε πώς λειτουργούν», γράφει ο Τσαρλς Ντάχιγκ στο βιβλίο του Η δύναμη της συνήθειας (εκδ. Ψυχογιός), αποθησαυρίζοντας αληθινές ιστορίες και επιστημονικές έρευνες οι οποίες αποδεικνύουν πως η συνήθεια είναι μια εγκεφαλική λειτουργία που επιτρέπει στον νου να ξεκουράζεται. «Όταν εμφανίζεται μια συνήθεια, ο εγκέφαλος παύει να συμμετέχει πλήρως στη λήψη αποφάσεων· παύει να λειτουργεί τόσο εντατικά ή εκτρέπει την εστίασή του σε άλλες δραστηριότητες», γράφει. «Αν δεν αντισταθούμε συνειδητά σε μια συνήθεια –αν δεν βρούμε νέες ρουτίνες–, το πρότυπο συμπεριφοράς θα εκτελεστεί αυτόματα». Η εγγενής μας τάση, επομένως, είναι να λειτουργούμε σαν ρομπότ.
Μικρές, μεγάλες αλλαγές
Η συμπεριφορική επιστήμη μάς διδάσκει ότι οι συνήθειες προκύπτουν μέσα από μια απλή αλληλουχία. Στην αρχή υπάρχει ένα σήμα, η δόνηση του κινητού τηλεφώνου, για παράδειγμα. Έπειτα, ξυπνά η προσδοκία του εγκεφάλου για τη στιγμιαία ικανοποίηση της επιθυμίας του να μάθει κάτι νέο. Τέλος, έρχεται η ανταμοιβή, το email ή η νέα ανάρτηση που έκανε κάποιος στο Instagram. Μέσα απ’ αυτόν τον κύκλο δημιουργούνται ρουτίνες που μοιάζουν αξεπέραστες. Ως ρομπότ που τείνουμε να είμαστε, μας μοιάζει αδιανόητο να αντισταθούμε στα σήματα που μας βομβαρδίζουν. Κάπνισμα, αλκοόλ, αναβλητικότητα, κακή διατροφή, έλλειψη άσκησης, όλα τα κακά του κόσμου οφείλονται σε αυτό το βασικό σχήμα της ανταμοιβής και της τιμωρίας, το οποίο ανακάλυψε πρώτος ο συμπεριφοριστής ψυχολόγος Μπ. Φ. Σκίνερ, συνεχιστής του οποίου είναι ο Ντάχιγκ.
Πάνω στο ίδιο μοτίβο περίπου κινείται και ο Μπ. Τζ. Φογκ στο βιβλίο του Μικρές συνήθειες, οι μικρές αλλαγές που αλλάζουν τα πάντα (εκδ. Κλειδάριθμος), προκειμένου να εγκαθιδρύσει τις καινούργιες επιθυμητές συνήθειες. Αν θέλετε να επαναπρογραμματίσετε το λογισμικό σας, υπάρχει τρόπος, λέει ο Φογκ. Η καθιέρωση καλών συνηθειών και η αλλαγή της συμπεριφοράς είναι απλώς μια δεξιότητα όπως οι άλλες, υποστηρίζει. Το κλειδί είναι οι μικρές συνήθειες. Αρκεί να επαναλαμβάνετε την παρακάτω διαδικασία και όλα θα γίνουν πιο εύκολα: Αρχικά θα αναζητήσετε τη στιγμή της λεγόμενης «άγκυρας» σε οποιοδήποτε συμβάν επιθυμείτε. Αυτό θα σας υπενθυμίσει να προβείτε στη νέα συμπεριφορά. Αμέσως μετά θα την υιοθετήσετε και τέλος, αφού την ολοκληρώσετε, θα πανηγυρίσετε. Τόσο απλό.
Ο Φογκ ασχολείται δεκαετίες με τον λεγόμενο Σχεδιασμό Συμπεριφοράς. Από το εργαστήριό του στο πανεπιστήμιο Στάνφορντ έχουν περάσει πλήθος τεχνολόγων της Σίλικον Βάλεϊ, προκειμένου να μάθουν τα μυστικά των «τεχνολογιών της πειθούς». Αν νομίζετε ότι μόνο εσείς κατέχετε το εργαλείο της αλλαγής των ανθρώπινων συνηθειών και της αποκωδικοποίησης του προγραμματισμού των ρομπότ, αυταπατάστε. Στην πραγματικότητα, ο καθένας από εμάς δίνει καθημερινά μια άνιση μάχη με ολόκληρους εταιρικούς στρατούς, οι οποίοι θέλουν να μας πιάσουν στις δικές τους «άγκυρες», να μας δημιουργήσουν ρουτίνες και η ανταμοιβή μας να είναι το προϊόν τους. Για να εξιλεωθεί, λοιπόν, από τα προβλήματα που προκαλεί στην ανθρωπότητα βοηθώντας τους τεχνολογικούς κολοσσούς να μας εθίζουν στα προϊόντα τους, ο Φογκ μάς παραδίδει έναν οδηγό αλλαγής της συμπεριφοράς για όλους.
Ο Τζέιμς Κλίαρ κινείται ξεκάθαρα στο ίδιο μήκος κύματος – το λέει, άλλωστε, και ο τίτλος του βιβλίου του. Ακόμα και ένα «τίποτα», όταν πολλαπλασιαστεί, κάποια στιγμή θα γίνει «κάτι». «Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να αλλάξετε τις συνήθειές σας είναι να επικεντρωθείτε, όχι στο τι θέλετε να επιτύχετε, αλλά στο ποιος θέλετε να γίνετε», επισημαίνει. «Η ταυτότητά σας αναδύεται μέσα από τις συνήθειές σας. Κάθε ενέργειά σας είναι μια ψήφος προτίμησης υπέρ του ατόμου που θέλετε να γίνετε». Πατώντας πάνω στη θεωρία του Ντάχιγκ, o Κλίαρ προτείνει τέσσερα απλά βήματα που μπορούν να βοηθήσουν τον οποιονδήποτε να αποκτήσει καλύτερες συνήθειες. Στην ουσία, πρόκειται για τον ίδιο κύκλο δράσης που προτείνουν και οι άλλοι ειδικοί.
Ηomo automaton ή Ηomo autonomous;
Τρία, τέσσερα ή πέντε, όσα κι αν είναι τα βήματα αλλαγής συνηθειών για τον κάθε ειδήμονα, το βέβαιο είναι ότι απαιτείται από εμάς μια συνειδητή απόφαση, αποτέλεσμα της αυτοεξέτασής μας. Αν νιώθετε κι εσείς μερικές φορές ότι ενεργείτε σαν αυτόματα, είναι γιατί, επαναλαμβάνοντας τα ίδια πράγματα ξανά και ξανά, όλοι σταματάμε να κρίνουμε τις πράξεις μας. Η συνήθεια είναι ο μεγαλύτερος εχθρός της κριτικής σκέψης. Έχουμε γίνει ένα είδος αυτόματου ανθρώπου, ενός Homo automaton, γιατί οι συνήθειές μας υπαγορεύονται από τρίτους οι οποίοι έχουν τη δύναμη να χειραγωγούν κατάλληλα τη συμπεριφορά μας. Έχουμε βάλει σε σοβαρό κίνδυνο την αυτονομία μας, γιατί έχουμε ενδώσει σε συνήθειες σχεδιασμένες από άλλους για εμάς. Αν, για παράδειγμα, θέλετε να επηρεάζετε τα πράγματα στη δημοκρατία, πρέπει να ψηφίζετε στις εκλογές. Η συνήθεια αυτή κάθε τέσσερα χρόνια θα σας προσδώσει την ταυτότητα του ψηφοφόρου. Ομοίως, αν θέλετε να σκέφτεστε ανεξάρτητα, πρέπει να πάψετε να είστε όλη την ώρα στο Facebook. Κανένας σοβαρός στοχαστής δεν βρήκε λύση για τα προβλήματα αυτού του κόσμου σπαταλώντας έτσι τον χρόνο του.
Το δεύτερο καλό νέο είναι ότι, διαβάζοντας τα βιβλία των τριών ανωτέρω ειδικών, νιώθεις, έστω και πρόσκαιρα, ενδυναμωμένος. Αν κινηθείς αποφασιστικά, μπορείς να εκπαιδεύσεις τον εαυτό σου να αποκτήσει καινούργιες, υγιείς συνήθειες. Ναι, μπορείς να κόψεις το κάπνισμα, το αλκοόλ, τα σκουπιδοφαγητά, τα social media… Το δυσεπίλυτο πρόβλημα είναι ότι από τη στιγμή που ανοίγουμε τα μάτια μας έως αργά το βράδυ, ερχόμαστε σε επαφή με εκατοντάδες εμπειρίες που διεκδικούν μια θέση στο πολύμορφο σύνολο των συνηθειών μας. Το να εκπαιδεύσουμε τον εγκέφαλό μας να αναλάβει τον έλεγχο των συνηθειών μας είναι, ίσως, το πιο βασικό έργο που έχουμε να κάνουμε σε έναν κόσμο που χρησιμοποιεί τις τεχνολογίες της πειθούς προκειμένου να αλλάξει τη συμπεριφορά μας προς όφελός του, προσφέροντάς μας ως ανταμοιβή εφήμερες επιβραβεύσεις. Εκτός κι αν προτιμάμε την ταυτότητα του Homo automaton από εκείνη του Homo autonomous. Αυτό, να είστε σίγουροι, θα τα αλλάξει όλα.