Πριν από τέσσερα χρόνια, στη διάρκεια ενός αρχιτεκτονικού τουρ στο Τελ Αβίβ, η ξεναγός έβγαλε το τάμπλετ για να μας δείξει ένα μουσικό βιντεοκλίπ του 1976, σε μια απόπειρα να γίνει κατανοητή η αλλαγή του αρχιτεκτονικού τοπίου που συντελέστηκε μέσα σε αυτά τα χρόνια.
Το συγκρότημα Shokolad, Menta, Mastik ερμηνεύει τη συμμετοχή του Ισραήλ στον διαγωνισμό της Eurovision εκείνης της χρονιάς, Emor Shalom (Πες γεια), με φόντο τα Μπαουχάους αρχιτεκτονήματα και τα λιγοστά μπρουταλιστικά κτίρια. Η ποιότητα του βίντεο είναι κακή, αλλά διακρίνονται οι ελάχιστοι ουρανοξύστες στον ορίζοντα της πόλης, τους οποίους μετράει κανείς στα δάχτυλα των χεριών του. Ο πιο ψηλός απ’ όλους ήταν ο Μιγκντάλ Σαλόμ, ο πρώτος ουρανοξύστης του Ισραήλ και ο ψηλότερος από το 1965 μέχρι το 1999.
Βλέπαμε το βίντεο στο πεζοδρόμιο της οδού Κάπλαν, σε απόσταση αναπνοής από τον αυτοκινητόδρομο Aγιαλόν, στις «όχθες» του οποίου ορθώνονται κτίρια που αποπερατώθηκαν το 1999. Ξεπερνούν σε ύψος τα διακόσια μέτρα και στεγάζουν start-up εταιρείες και τεχνολογικές επιχειρήσεις. Παράλληλα, δίπλα η αγορά Σαρόνα περιτριγυρίζεται από γερανούς και εργοτάξια, με τους εργάτες να δουλεύουν πυρετωδώς για την κατασκευή πολυώροφων κτιρίων και κατοικιών. Ο ήχος του κομπρεσέρ έγινε κομμάτι μιας πόλης που αναπτύσσεται ραγδαία και κατακόρυφα.
Τέσσερα χρόνια αργότερα, πηγαίνοντας προς τις διαδηλώσεις που λαμβάνουν χώρα τους τελευταίους μήνες στο Ισραήλ, λόγω της νομοθετικής μεταρρύθμισης της κυβέρνησης Νετανιάχου που αποδυναμώνει τη δικαστική εξουσία της χώρας, στέκομαι στο ίδιο σημείο. Κατά μήκος της οδού Κάπλαν, τα εργοτάξια έχουν δώσει τη θέση τους σε φρεσκογυαλισμένους ουρανοξύστες και σε διαφημίσεις που προσκαλούν νέους επενδυτές. Η υπόστασή τους αφήνει την αγορά ανήλιαγη και λίγο πιο νότια περικυκλώνουν όποιο κομμάτι έχει απομείνει από τα κτίρια της συνοικίας του Μοντεφιόρε, μιας από τις πρώτες γειτονιές του Τελ Αβίβ με βιομηχανικά κτίρια που έχουν μετατραπεί σε χώρους έκφρασης καλλιτεχνών.
Αρχιτεκτονική και ιστορία
Τα ιστορικά γεγονότα αυτής της πόλης, που πρόσφατα συμπλήρωσε έναν αιώνα ύπαρξης, καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία της. Η πόλη αποτελεί ένα οικοδομικό φυτώριο του Μπαουχάους, με τέσσερις χιλιάδες οικοδομήματα να έχουν χτιστεί με τις επιταγές της γερμανικής αρχιτεκτονικής σχολής. Ο αριθμός συντέλεσε στη δημιουργία φορέων που ευαισθητοποιούν για την κληρονομιά της σχολής, όπως το Bauhaus Center Tel Aviv, και στην κήρυξη της «Λευκής Πόλης» ως Μνημείου Πολιτιστικής Κληρονομιάς από την UNESCO το 2003.
Την τελευταία εικοσαετία, η εικόνα του Τελ Αβίβ και της μητροπολιτικής περιοχής του αλλάζει ραγδαία. Μαζί της αλλάζει και η ιστορία. Το Νέβε Τσέντεκ, η πρώτη εβραϊκή γειτονιά που χτίστηκε έξω από το αρχαίο λιμάνι της Γιάφας το 1887 και αποτέλεσε πρόδρομο του Τελ Αβίβ, έχει χάσει τον ιστορικό του χαρακτήρα με την άδεια που δόθηκε από τον δήμο για την κατασκευή ουρανοξυστών και πάρκινγκ γύρω και μέσα στη γειτονιά. Η λεωφόρος Ρότσιλντ, με τα εκλεκτικιστικά κτίσματα και τα τριώροφα Μπαουχάους, «θάβεται» ανάμεσα σε γιγαντιαία κτίρια, ενώ, σύμφωνα με τους Times of Israel, το παλιό αεροδρόμιο της πόλης θα γεμίσει με τεράστιες πολυκατοικίες, για να καλυφθούν οι ανάγκες δεκατριών χιλιάδων κατοίκων. «Κάποτε κοιτούσες τους ουρανοξύστες και ήξερες ποιος είναι ποιος. Τώρα είναι τόσο πολλοί, που δεν μπορείς να θυμάσαι τα ονόματά τους», μου λέει ο Ντανιέλ Γιαβίν Έρεζ, 24χρονος φοιτητής Κοινωνικών Επιστημών, που ζει σε ένα από τα κεντρικότερα σημεία της πόλης, ανάμεσα στην εμπορική καρδιά του Τελ Αβίβ, την οδό Ντίζενγκοφ, και στον καλλιτεχνικό πυρήνα της πόλης, την πλατεία ΧαΜπίμα, με το ομώνυμο Εθνικό Θέατρο και το συναυλιακό μέγαρο της Συμφωνικής Ορχήστρας.
Ο ρυθμός του νέου κράτους
Στα τέλη του 1920, ο πολεοδόμος και κοινωνιολόγος Σερ Πάτρικ Γκέντις οραματιζόταν την πλατεία αυτή ως μια μοντέρνα Ακρόπολη, όπου θα ήταν συγκεντρωμένη η κουλτούρα αυτής της νεότευκτης πόλης, η οποία θα ενσάρκωνε το σοσιαλιστικό, σιωνιστικό ιδεώδες του μελλοντικού κράτους του Ισραήλ. Μέχρι τότε, οι Εβραίοι μετανάστες είχαν εγκατασταθεί άναρχα γύρω από το λιμάνι της Γιάφα.
Σε μια περιορισμένη έκταση ο Σκωτσέζος πολεοδόμος πρότεινε τον σχεδιασμό μικρών γειτονιών με κοινοτικούς κήπους γύρω από οριζόντιους κεντρικούς άξονες. Οι κάθετοι δρόμοι θα διοχέτευαν τους δυτικούς ανέμους της Μεσογείου στις γειτονιές της πόλης, καθώς οι υψηλές θερμοκρασίες της Μέσης Ανατολής θα καθιστούσαν δύσκολη τη διαβίωση. «Οι Εβραίοι μετανάστες που ήρθαν από την Ευρώπη τη δεκαετία του ’20 έφεραν μαζί τους το εκλεκτικιστικό στιλ, το οποίο όμως ήταν πολύ κοστοβόρο», αναφέρει ο Μίχα Γκρος, διευθυντής του Bauhaus Center του Τελ Αβίβ. Τέτοια κτίρια βρίσκει κανείς στην αρχή της λεωφόρου Ρότσιλντ, από την οποία ξεκίνησε η κατασκευή της πόλης όπως την ξέρουμε σήμερα. «Το Μπαουχάους –ή διεθνές στιλ– το έφεραν οι μετανάστες της δεκαετίας του ’30». Νεαροί αρχιτέκτονες που είχαν σπουδάσει στη σχολή του Βάλτερ Γκρόπιους και σε άλλες σχολές της κεντρικής Ευρώπης έφεραν έναν φρέσκο αέρα στην Παλαιστίνη.
Η απλή γεωμετρία του Μπαουχάους, η λειτουργικότητα και η οικονομία χώρου σε μια πυκνοκατοικημένη γη, αλλά και τα φθηνά υλικά κατασκευής (σοβάς, σκυρόδεμα, γύψος) και οι αισθητικά ελκυστικές γωνίες ώθησαν τους αρχιτέκτονες να δημιουργήσουν κτίσματα με καθαρό ρυθμό και νέα ματιά λόγω της ζέστης και της υγρασίας. Ακόμη, οι αρχιτέκτονες μερίμνησαν για μικρά παράθυρα, για να μην εισχωρεί φως και ζέστη, και χώρους με δυτικό προσανατολισμό για τις ανάσες δροσιάς που προσφέρει ο πουνέντες. Από τα τέσσερις χιλιάδες κτίρια που κατασκευάστηκαν, περίπου τα μισά έχουν κηρυχθεί διατηρητέα. «Δεν είναι ρεαλιστικό να κηρυχθούν όλα. Διατηρήθηκαν μόνο όσα έχουν ξεχωριστά χαρακτηριστικά. Ωστόσο, κανόνας όλων ήταν πως κάθε κτίριο πρέπει να περιβάλλεται από έναν κήπο. Γι’ αυτό και το Τελ Αβίβ είναι μια πράσινη πόλη», εξηγεί ο Γκρος. Όλα τους όμως απαρτίζουν τη «Λευκή Πόλη».
Αστικά πειράματα
Δεκαετία του ’60. Στις δυτικές παρυφές της «Λευκής Πόλης», δηλαδή στο παραλιακό μέτωπο, χτίζεται το πρώτο ξενοδοχείο που θα αποτελέσει την απαρχή για την ανάπτυξη παραπάνω ξενοδοχειακών μονάδων. Ο ουρανοξύστης Μιγκντάλ Σαλόμ ολοκληρώνεται με έναν υπόγειο σταθμό για τρένα που δεν χρησιμοποιείται ποτέ, η κίνηση στο Τελ Αβίβ αυξάνεται τόσο πολύ, που σατιρίζεται σε κλασικές κωμωδίες και αντιμετωπίζεται με αυτοκινητόδρομους, υπογειοποιήσεις δρόμων και πλατειών που δεν λύνουν το πρόβλημα, όπως η κυκλική πλατεία Ντίζενγκοφ, το σύμβολο μοντερνισμού της πόλης με τις εμβληματικές γωνίες Μπαουχάους, αλλά το 1999, με την ολοκλήρωση των πύργων Αζριέλι στον κόμβο ΧαΣαλόμ, έναν από τους πολυσύχναστους κόμβους της χώρας, συντελείται μια νέα εποχή στον ορίζοντα της πόλης.
«Νομίζω πως οι αρχές μας έχουν ερωτευτεί την ιδέα των ουρανοξυστών», λέει χιουμοριστικά η αρχιτέκτονας και δημοσιογράφος της Haaretz, Νααμά Ρίμπα. «Οι ουρανοξύστες αντικατοπτρίζουν τη δύναμη της οικονομίας, ειδικά έτσι όπως διαμορφώθηκε με τις τεχνολογικές start-ups», λέει και μου δείχνει έναν χάρτη του Τελ Αβίβ και της μητροπολιτικής περιοχής που απαρτίζεται από τις πόλεις Ράματ Γκαν, Γκιβατάιμ, Πέταχ Τίκβα. Όπου υπάρχει σκούρο μπλε χρώμα, δηλαδή στις δύο όχθες του αυτοκινητόδρομου Αγιαλόν, επιτρέπεται το χτίσιμο ουρανοξυστών.
Στην παραλία επιτρέπονται κτίρια μέχρι 25 ορόφων. Γύρω από τις γειτονιές ιστορικού χαρακτήρα όμως; «Δεν είναι περίεργο να χτίζονται ξενοδοχεία και διαμερίσματα πολυτελείας γύρω από ιστορικά κτίρια. Ο όρος που δίνεται στους εργολάβους είναι να διατηρούν τον χαρακτήρα της γειτονιάς». Οι κάτοικοι των γειτονιών αυτών έχουν διαμαρτυρηθεί σε δημοτικά συμβούλια, αλλά δεν κατέστη εφικτό να ακουστούν τα αιτήματά τους.
Η δημιουργία μιας ταυτότητας
Ωστόσο, γιατί μέσα σε μία εικοσαετία παρατηρείται μια κατακόρυφη ανέγερση σε αυτή τη γωνιά της Μεσογείου; «Η χώρα είναι πολύ μικρή και ο πληθυσμός της αυξάνεται ραγδαία. Γι’ αυτόν τον λόγο ευνοείται και η κατακόρυφη επέκταση», εξηγεί ο Γκρος. Σύμφωνα με τους Times of Israel, τον Ιανουάριο του 2022 το δημοτικό συμβούλιο του Δήμου Τελ Αβίβ-Γιάφα πρότεινε ένα φαραωνικό σχέδιο κατασκευής κτιρίων μεταξύ είκοσι και ογδόντα ορόφων, προκειμένου να στεγάσουν το μισό εκατομμύριο κατοίκους που προβλέπεται πως θα συρρεύσουν στη μητροπολιτική περιοχή του Τελ Αβίβ μέχρι το 2025 και θα εξυπηρετούνται από τον ελαφρύ σιδηρόδρομο, ο οποίος βέβαια κατασκευάζεται με ρυθμούς Θεσσαλονίκης. Η εικόνα αυτή θα παραπέμπει στη Σιγκαπούρη ή στις πόλεις της Ιαπωνίας, οι οποίες, λόγω έλλειψης έκτασης και υψηλής πληθυσμιακής πυκνότητας, χτίζουν σχεδόν αποκλειστικά κατακόρυφα, αλλά με τους απαραίτητους δημόσιους χώρους. Κάτι που οι πολεοδόμοι του Ισραήλ δεν λαμβάνουν υπόψη.
Όσο για το Μπαουχάους, αυτό κινδυνεύει να θαφτεί από τις γυάλινες προσόψεις των γραφείων και των διαμερισμάτων που περικυκλώνουν τη «Λευκή Πόλη»; «Ευτυχώς, δεν υπάρχει απειλή, χάρη στη συμπερίληψή της στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Απλώς είναι προβληματική η διατήρηση και η ανακατασκευή τους. Έχουν περάσει εβδομήντα χρόνια από τότε που χτίστηκαν και δεν μπορούν να αντέξουν για αιώνες». Οι ιδιωτικές πρωτοβουλίες κινούν ομαλά τη διαδικασία ανακατασκευής των Μπαουχάους, αλλά παίρνει χρόνο. Οι ουρανοξύστες χτίζονται ακόμα γρηγορότερα, μόνο που υπάρχει ο φόβος πως με την τρέχουσα πολιτική κατάσταση οι start-ups θα μεταναστεύσουν σε άλλες χώρες, απειλώντας έτσι την οικονομία και τις κατασκευές. Το θέμα είναι πως η πόλη αλλάζει χαρακτήρα και τώρα πια η «Λευκή Πόλη» και η «Πόλη των Πύργων» γίνονται μία.