Θα μπορούσε να ήταν χορευτής παραδοσιακών σκωτσέζικων χορών, να φορά κιλτ και να εκτελεί βήματα με ακρίβεια και χάρη. Θα μπορούσε να ήταν μεσοεπιθετικός στην Εθνική Σκωτίας, ένας χαρισματικός παίκτης που σουτάρει με άνεση και με τα δύο πόδια. Θα ήταν καλός επίσης στο να αποθεώνει ή και να καταβαραθρώνει σειρές ως τηλεκριτικός, να παρασύρει φοιτητές με τις αφηγήσεις του ως καθηγητής ελληνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης. Αν αφήσεις τον Ντάγκλας Γκόρντον, θα σου προσφέρει όλες τις διαφορετικές εκδοχές του εαυτού του, θα εξελίξει όλα τα πιθανά σενάρια που αφορούν τη ζωή του, θα μιλά για ώρα για πράγματα που φαινομενικά δεν έχουν καμία σχέση με την τέχνη. «Δεν απαντώ ποτέ σε ερωτήσεις, λέω ιστορίες», μου εξηγεί. Ποιος είναι όμως;
Ένα προφίλ βασισμένο σε γεγονότα, έργα και δηλώσεις του θα έλεγε ότι γεννήθηκε στη Γλασκώβη το 1966 και ότι ακολούθησε μια πορεία στην τέχνη επειδή οι γονείς του πήραν στα σοβαρά την παραίνεση ενός δασκάλου να ενθαρρύνουν με κάθε τρόπο την καλλιτεχνική του κλίση. Ότι σε ηλικία 26 χρονών σκέφτηκε να παρατείνει το κλασικό Ψυχώ ώστε να διαρκεί 24 ώρες και πως τέσσερα χρόνια αργότερα τιμήθηκε με το βραβείο Turner. Ήταν o πρώτος καλλιτέχνης που αποσπούσε αυτή τη διάκριση με video και ο πρώτος που δεν είχε έδρα στο Λονδίνο. Θα ακολουθούσαν κι άλλες. Το Premio 2000 στην 47η Μπιενάλε της Βενετίας το 1997, το βραβείο Hugo Βοss το 1998 από το Solomon Guggenheim Foundation και το Κathe Kollwitz το 2012. Προκειμένου αυτό το κείμενο να τον αντιπροσωπεύει έστω και λίγο, θα έπρεπε να περιλαμβάνει τη γνώμη του για την τέχνη, η οποία είναι ανάλογη του να «φτερνίζεσαι δημόσια»: Μια κάπως άπρεπη έκφραση μιας φυσικής ανάγκης, μια άβολη στιγμή, που κάνει πάντα όμως τους άλλους να γυρίσουν να κοιτάξουν.
Αυτό το βιογραφικό θα τόνιζε ότι, συχνά, στο έργο του καθρεφτίζει ή σχολιάζει το έργο άλλων κινηματογραφιστών ή καλλιτεχνών -όπως όταν έκαιγε με κερί τη «βελούδινη επιδερμίδα» της Τζάκι Ωνάση, έβγαζε τα μάτια του Μοχάμεντ Άλι και αλλοίωνε τη φιγούρα του Μάο (έργα Γούορχολ)- και πως μέσα από τα φιλμ, τα βίντεο, τα γλυπτά, τις εγκαταστάσεις, τις φωτογραφίες μιλά για συλλογικές μνήμες, τραύματα, παγιωμένες εικόνες και υπερβολές. Όλα αυτά έχει ανάγκη να τα «γράφει». Με κάμερα, πάνω σε χαρτιά, σε σώματα, με μελάνια, με νέον, χτυπώντας τατού.
Κατά πάσα πιθανότητα, όμως, αυτό το τιμητικό κείμενο θα παρέλειπε πως τον αποκαλούν σούπερ σταρ, πως το έργο του βρίσκεται στα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου και πως μια μεγάλη γκαλερί έχει αναρτήσει ένα πλήρες βιογραφικό του, έκτασης 23 σελίδων. Κυρίως όμως θα άφηνε απέξω τι νομίζει ο ίδιος: «Είμαι ένας απλός άνθρωπος που δουλεύει πάνω σε απλές ιδέες».
Το τηλεφώνημα
Δίνουμε τηλεφωνικό ραντεβού για να μιλήσουμε, με αφορμή την ατομική έκθεσή του, με τίτλο Neon Ark, στην αθηναϊκή Gagosian. Στέλνω μήνυμα για να επιβεβαιώσω την ώρα της συνέντευξης και σε λίγα λεπτά βλέπω την οθόνη του κινητού μου να φωτίζεται. Ένας άντρας με χαρακτηριστική σκωτσέζικη προφορά με ρωτά αν γνωρίζω ποιος ήταν ο Λόρδος Βύρωνας. Με ενημερώνει πως έχει το ίδιο επίθετο με την ηγετική φυσιογνωμία του ρομαντισμού, τον Βρετανό φιλέλληνα ποιητή. Γκουγκλάρω, έχει δίκιο το πλήρες όνομα του Βύρωνα είναι Τζορτζ Γκόρντον Μπάιρον.
«Μα είναι δυνατόν να με ρωτάς γιατί μου αρέσει το νέον; Είμαι ρομαντική φύση, γι’ αυτό». O Gordon μαγεύτηκε από το 10ο ευγενές αέριο στον περιοδικό πίνακα σχετικά νωρίς στην καριέρα του, όπως και τόσοι άλλοι πριν από αυτόν. Από τη δική μας Χρύσα, τον Μπρους Νάουμαν, τον Νταν Φλάβιν και τον Λούσιο Φοντάνα έως τη σχεδόν συνομήλική του Τρέισι Έμιν, όλοι ενέδωσαν στο χρώμα, στο φως και στη σύνδεση του υλικού με την εξέλιξη, το θέαμα, τον αγοραίο έρωτα, την κατανάλωση.
«Δουλεύω χρόνια με νέον, όμως έμαθα την ιστορία του μόλις πριν από έξι μήνες», με πληροφορεί.
O βραβευμένος με Νόμπελ Χημείας σερ Ουίλιαμ Ράμσεϊ, με καταγωγή από τη Γλασκώβη, ήταν εκείνος που το ανακάλυψε, το 1898. «Δεν εφευρέθηκε, ήταν πάντα εκεί, έμενε να το ανακαλύψουν». Οι πρώτες λάμπες νέον κατασκευάζονται το 1910 και φιγουράρουν στην πρόσοψη του κτιρίου που στεγάζει τη Γαλλική Έκθεση Αυτοκινήτου στο Παρίσι. Δύο χρόνια αργότερα, η επωνυμία ενός κομμωτηρίου στη Μονμάρτρη αναγράφεται κι αυτή με φωτεινούς σωλήνες νέον. «Είναι τρελό, μια επιστημονική ανακάλυψη έφυγε από ένα εργαστήριο και επέδρασε στην ποπ κουλτούρα, άλλαξε όλο τον δυτικό κόσμο», μου λέει ενθουσιασμένος.
Η αρχή και το σινεμά
Ένα από τα πρώτα του έργα με μπλε σωλήνες νέον είναι το Faust 1224-1237, το κατασκεύασε στον πρώτο τεχνίτη που είχε δει να εξασκεί αυτή την τέχνη, στη Γλασκώβη, στα τέλη του ’80. «Ένας τύπος ακουμπούσε την κάφτρα του τσιγάρου του σε ένα μάτσο φύλλα από εφημερίδες και έπειτα τις στρίμωχνε σε έναν γυάλινο σωλήνα, απελευθερώνοντας παράλληλα το αέριο. Είναι σαν να στέκεσαι δίπλα σε έναν μάγο την ώρα που δουλεύει. Σαν να βλέπεις τσίρκο. Έχει φωτιά, αέριο, είναι ακραία επικίνδυνο και γοητευτικό. Είναι, επίσης, μια τέχνη που πεθαίνει, δεν είναι ρομαντικό αυτό;». Εξηγεί πως τον συγκινεί ακόμη και το ίδιο το γυαλί. Μου λέει πως το προηγούμενο βράδυ έπαιζε μπάλα με έναν φίλο του στο στούντιό του στο Βερολίνο. Δεν βρήκε την μπάλα όπως ήθελε με το πόδι, και έτσι κατέληξε με δύναμη πάνω σε ένα γλυπτό. «Ακόμη και ο ήχος του γυαλιού που έσπαγε, με τα κομμάτια να σκορπούν στον αέρα, ήταν για μένα τέχνη».
Αφού η επιγραφή του (Faust 1224-1237), φόρος τιμής στο μνημειώδες έργο του Γκαίτε, εκτέθηκε σε γκαλερί, την πήρε σπίτι του, δηλώνοντας σε συνέντευξη πως «είναι φανταστικό να κάνεις έρωτα με αυτό πάνω από το κεφάλι σου». Το δεύτερο πιο γνωστό του έργο με νέον, το Empire (1998), είναι μια αναφορά στο Empire Hotel της ταινίας Vertigo. H λέξη είναι ανεστραμμένη, σαν να τη διαβάζεις σε καθρέπτη, και αρχικά είχε τοποθετηθεί έξω από μια παμπ στην πόλη του.
«Το σινεμά είναι ένας λόγος που με ελκύει τόσο πολύ αυτό το υλικό. Είχα δει μια υπέροχη ασπρόμαυρη ταινία, το Σκοτεινοί δολοφόνοι (1957), υπήρχε νέον σε πολλά πλάνα. Προσπαθούσα να σκεφτώ τι χρώμα θα είχαν αυτές οι λέξεις. Είκοσι χρόνια αργότερα βρέθηκα να δουλεύω συστηματικά με νέον λόγω της δύναμης αλλά και της ποίησης που χαρακτήριζε αυτό το φιλμ νουάρ». Θυμάται πως την τελευταία φορά που ήρθε στην Ελλάδα, το 2017, με αφορμή την documenta 14, είχε παρουσιάσει ένα φιλμ για τον Γιόνας Μέκας στο θερινό σινεμά Στέλλα στην Κυψέλη. Η επιγραφή του ήταν επίσης από νέον. «Αυτά τα κτίρια θα έπρεπε να λειτουργούν σαν λήμματα σε ένα ευρετήριο σύγχρονου πολιτισμού». Φαίνεται πως τις πιο εύστοχες παρατηρήσεις για όσα συμβαίνουν τον τελευταίο καιρό στην Ελλάδα μάς τις δίνουν οι ξένοι.
Μια άγνωστη playlist
Στο Νeon Ark, πάντως, δεν θα κληθείτε να εντοπίσετε τίτλους από ταινίες, αλλά στίχους από τραγούδια. «Θα μπορούσαν να διαβαστούν και σαν ένα μεγάλο ποίημα», τονίζει. Γιατί όμως στίχοι; Γιατί δανείζεται τις κουβέντες άλλων για να πει αυτό που θέλει; Δεν απαντάει και με ρωτάει ποιο είναι το αγαπημένο μου.
Το γλυπτό που κάνει υποθέσεις και θέτει ερωτήματα, του λέω χωρίς να σκεφτώ, το «Ιf, when, why, what». Μου απαντάει: «Δεν θα κοιτάξεις στο Youtube, θα επαναλαμβάνεις τη φράση μέχρι να θυμηθείς σε ποιο τραγούδι ανήκει. Σου αφήνω περιθώριο να απαντήσεις μέχρι τις επτά το απόγευμα». Απάντησα στις 7:02, ήταν το West End Girls των Pet Shop Boys. Δεν μπόρεσα να το θυμηθώ, το έψαξα. Το παιχνίδι αυτό το ξεκίνησε με έναν ξάδελφό του που μένει στην Αυστραλία. Θέλησε να κάνει σε εκείνον και στη σύζυγό του ένα δώρο και φώτισε τη φράση «a lifetime of devotion», προκαλώντας τον να συνεχίσει τον στίχο. O ξάδελφος, αν και είναι μουσικός, δεν κατάφερε να λύσει τον γρίφο.
Το πείραμα του Γκόρντον δείχνει πως, αν αποκόψεις μια εικόνα ή μια φράση από το πλαίσιο με το οποίο την έχεις συνδέσει, δεν φέρνει στην επιφάνεια κανένα συναίσθημα ή μνήμη, γεννά όμως νέους συνειρμούς. Το τραγούδι ήταν το Ι second the emotion του Σμόκεϊ Ρόμπινσον και ο τίτλος αυτού του τραγουδιού είναι το ένα από τα 15 γλυπτά που ταξίδεψαν στην Ελλάδα για τους σκοπούς της έκθεσης.
Μέρος της μαγείας που κρύβει κάθε έργο είναι πως αποκαλύπτει στο κοινό έναν μόνο στίχο, κρατώντας τον προηγούμενο ή τον επόμενο στο στούντιο, σαν να θέλει να παρατείνει το παιχνίδι. Στην Gagosian του Λονδίνου, τα επίτοιχα έργα φαίνονταν από τον δρόμο, και έτσι φανταζόταν τους περαστικούς να τραγουδούν ή να σφυρίζουν ενώ απομακρύνονταν. Εδώ, στην Αθήνα, ζήτησε το μικρό, κόκκινο γλυπτό με τα καλλιγραφικά γράμματα promise να είναι δίπλα σε ένα παράθυρο και ιδανικά να φαίνεται από τον δρόμο. «Δεν θα είναι προκλητικό αυτό; Ένα τέτοιο κτίριο να τάζει υποσχέσεις;»
Μουντιάλ και μαραθώνιος
Του λέω πως μου αρέσει ιδιαίτερα να σκέφτομαι το νέον σε μια παλιά νεοκλασική κατοικία. «Σαν δύο ερμηνευτές που δεν θα περίμενε κανείς να βρεθούν ποτέ μαζί στην ίδια σκηνή». Τι έχει μεγαλύτερη δύναμη, τον ρωτάω, μια λέξη ή μια εικόνα; «Ναι», μου απαντά. Νομίζοντας ότι δεν με έχει ακούσει, επαναλαμβάνω την ερώτηση, ακούω όμως να λέει «ναι», ξανά. «Ένα από τα πλεονεκτήματα του να κάνεις τη δουλειά μου είναι πως δεν χρειάζεται να ορίσεις ή να εξηγήσεις τίποτα. Κάνεις αυτό που κάνεις, χωρίς να αναλύεις τι έχει προβάδισμα». Δεν υποκύπτει εύκολα σε μια συζήτηση περί τέχνης. «Μόνος σκοπός της ζωής μου είναι να κερδίσει η Σκωτία το Παγκόσμιο Κύπελλο και η ομάδα μου το πρωτάθλημα. Για την ακρίβεια, θέλω να κερδίζουν κάθε φορά που παίζουν, αλλά στην τέχνη δεν κερδίζεις τίποτα. Δεν είναι και δεν πρέπει να είναι ανταγωνιστική. Δεν κέρδισα το Turner, μου το έδωσαν».
Μου μιλάει για την ελευθερία του να ζει στο Βερολίνο ανώνυμος, μου εκμυστηρεύεται πως θα γυρίσει στη Σκωτία όταν θα κερδίσει την ανεξαρτησία της κάπου εκεί θυμάται πως ο πατέρας του είχε υπηρετήσει στον στρατό στην Κύπρο και του έλεγε πως ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος δεν μιλούσε για τίποτε άλλο παρά μόνο για ελευθερία και μου εξηγεί πως τον ενοχλούν οι άνθρωποι που έχουν χρήματα και εξουσία, αλλά είναι προκλητικά αδαείς.
Μιλάμε πάλι για αθλητισμό, για τους Ολυμπιακούς Αγώνες που θα πραγματοποιηθούν στο Παρίσι το 2024. «Μου ζήτησαν κάποτε να εμπλακώ σε ένα art project με άλλους τρεις, όπου το έργο κάθε καλλιτέχνη θα συμβόλιζε τους κύκλους των Ολυμπιακών Αγώνων. Μα οι κύκλοι είναι πέντε. Δεν γνώριζαν ούτε αυτό». Θυμήθηκε και μια πρόταση που του έγινε από μια μεγάλη εταιρεία αθλητικών ειδών, ζητώντας του να κάνει ένα φιλμ για τον Μαραθώνιο. «Ενθουσιάστηκα, πρότεινα να πάμε στην Αθήνα και από εκεί στον Μαραθώνα. Να βρούμε έναν δρομέα, να ξυπνάει το πρωί και να διανύει αυτή την απόσταση με τα αυτοκίνητα να περνούν δίπλα του, σε ένα σύγχρονο τοπίο, αλλά να μην έχει αλλάξει τίποτα. Να είναι ένας άνθρωπος, με μόνο αντίπαλο τον χρόνο». Η στρέβλωση και τα όρια του χρόνου είναι αγαπημένο του θέμα, ήταν όμως και για εκείνους που του έκαναν την ανάθεση. «Δεν υπάρχει χρόνος, μου είπαν. Ο Μαραθώνιος είναι την άλλη εβδομάδα στη Λισαβόνα. Νόμιζαν πως είναι μια αθλητική διοργάνωση που διοργανώνει κάθε πόλη, κάθε χώρα, χωρίς ιστορία. Ένας άνθρωπος ξεψύχησε την ώρα που τερμάτισε για να μεταφέρει μια σημαντική είδηση και εκείνοι μου ζητούσαν να καλύψω ένα αθλητικό γεγονός. Μα είναι δυνατόν;»
ΙΝFO → Έως 20/05, Gagosian, Αναπήρων Πολέμου 22, gagosian.com