ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ
Η εποχή που ζούμε μοιάζει συχνά με δυστοπικό παραμύθι. Ο καθηγητής θεωρητικής φυσικής και διάσημος εκλαϊκευτής της επιστήμης Τζιμ Αλ Καλίλι στο βιβλίο του Σκέψου σαν επιστήμονας (εκδ. Τραυλός), χρησιμοποιώντας ως έναυσμα την έννοια της μετα-αλήθειας, δηλαδή της αδυναμίας ύπαρξης μιας και μόνο αλήθειας, μας ξεναγεί στον θαυμαστό κόσμο της επιστήμης. Εκεί θα καταλάβουμε γιατί, ακόμη κι αν επιστημονικές θεωρίες καταρρίπτονται, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την ύπαρξη μιας και μόνο αλήθειας, θα κατανοήσουμε ότι οι προκαταλήψεις μας μας κρατούν φυλακισμένους στη φούσκα μας και ότι, αν αλλάξουμε γνώμη, δεν χάθηκε κι ο κόσμος – στην πραγματικότητα του κάνουμε μεγάλο καλό!
Αν είχαμε στο μυαλό μας ότι ο περιοδικός πίνακας των χημικών στοιχείων βρίσκεται κάπου στο πολύ μακρινό μας παρελθόν, το βιβλίο Το κουτάλι που εξαφανίζεται (εκδ. Κάτοπτρο) του Κιν Σαμ ήρθε να μας χτυπήσει την πόρτα και να μας παρουσιάσει τις πολιτικές ίντριγκες, τους ανταγωνισμούς, τους πολέμους και τη μαγεία όλων αυτών που θέλησαν να τον εξηγήσουν. Ο αναγνώστης φτάνει να εξηγήσει γιατί ο Πολ Μακάρτνεϊ βραβεύτηκε κάποτε με δίσκο ροδίου και γιατί ο Μαρκ Τουέιν οραματίστηκε έναν σατανά επιστημονικής φαντασίας φτιαγμένο από ράδιο. Και αν θέλετε να βουτήξετε ακόμη πιο βαθιά, ώρα να συναντήσετε τα Μαγικά κόλπα των μαθηματικών (εκδ. Utopia), όπου θα λύσετε εξισώσεις, θα μάθετε ξανά τριγωνομετρία και θα θαυμάσετε την ακολουθία Φιμπονάτσι, μέσα από την εκλαϊκευμένη αφήγηση του Άρθουρ Μπέντζαμιν, μαθηματικού, γνωστού ως Μαθημάγου. Ο μαθηματικός, μετά από την κλασική του εκπαίδευση, άρχισε να περιοδεύει σε σκηνές συνδυάζοντας γρήγορους υπολογισμούς και την τέχνη της περφόρμανς, με στόχο να ευαισθητοποιήσει το κοινό στο πόσο σημαντικά είναι τα μαθηματικά – και πόσο εφικτό είναι να παθιαστείς μαζί τους.
Ο Άγγλος οικονομικός δημοσιογράφος Τίμοθι Χάρφορντ αναφέρει δύο τρανταχτά παραδείγματα στατιστικών στο βιβλίο του Τι κρύβουν οι αριθμοί (εκδ. Κλειδάριθμος). Είναι στατιστικά σωστό, λέει, ότι σε χώρες με υψηλό δείκτη γεννητικότητας υπάρχει μεγάλος αριθμός πελαργών. Σημαίνει αυτό ότι οι πελαργοί φέρνουν τα παιδιά; Κι έπειτα λέει ότιμ όταν βγήκαν οι πρώτες έρευνες σχετικά με τη σύνδεση του καρκίνου του πνεύμονα και του τσιγάρου, κάποιοι θέλησαν να το «ρίξουν» στο καυσαέριο, εφόσον συνέπιπτε με την εποχή που άρχισαν να χρησιμοποιούνται μαζικά τα αυτοκίνητα. Δηλαδή; Δεν πρέπει να πιστεύουμε στη στατιστική; Όχι ακριβώς. Ο Χάρφορντ αποδομεί τη στατιστική επιστήμη αντλώντας από την εμπειρία του ως οικονομολόγος και παρουσιαστής του ΒΒC στην εκπομπή More or Less, ώστε να μπορέσουμε να βγούμε, αν όχι αλώβητοι, τότε πιο συνειδητοποιημένοι από τον πληροφοριακό πανζουρλισμό που χαρακτηρίζει την εποχή μας.
– Βάλια Δημητρακοπούλου
ΑΠΟΤΥΠΩΜΑ ΣΤΟΝ ΠΛΑΝΗΤΗ
Πριν από σχεδόν είκοσι χρόνια, στη μικρή πόλη Ελ Βάλε Ντε Αντόν στον κεντρικό Παναμά, πέρα από τα συνήθη παναμέζικα καπέλα και τα ζωηρόχρωμα κεντήματα, στα καταστήματα μπορούσε κανείς να βρει ίσως τη μεγαλύτερη ποικιλία στον κόσμο σε χρυσά αγαλματίδια που απεικονίζουν βατράχους. Και αυτό γιατί ο χρυσός βάτραχος –κίτρινος κατά βάση–, με σκούρες καφέ κηλίδες στο δηλητηριώδες δέρμα του, ήταν ενδημικό είδος στην περιοχή. Μέχρι που στα μέσα της δεκαετίας του 2000 οι χρυσοί βάτραχοι άρχισαν να εξαφανίζονται. Σύντομα, δεν μπορούσε κανείς να τους εντοπίσει σε μια τεράστια ακτίνα γύρω από την περιοχή. Αυτή η ιστορία που αφηγείται η βραβευμένη με Πούλιτζερ δημοσιογράφος και συγγραφέας Ελίζαμπεθ Κόλμπερτ στο βιβλίο της Ο έκτος αφανισμός (εκδ. Μεταίχμιο) είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της σταδιακής μείωσης της βιοποικιλότητας στον πλανήτη, ως αποτέλεσμα των ανθρώπινων ενεργειών. «Κανένα πλάσμα δεν έχει αλλάξει τη ζωή στον πλανήτη με τέτοιο τρόπο κατά το παρελθόν, έχουν συμβεί όμως άλλα, συγκρίσιμα γεγονότα. Πολύ πολύ σπάνια στο μακρινό παρελθόν, ο πλανήτης υπέστη αλλαγές τόσο ριζικές, ώστε σχεδόν ισοπέδωσαν την ποικιλομορφία της ζωής. Πέντε από τα παμπάλαια αυτά γεγονότα ήταν αρκετά καταστροφικά, ώστε να αποτελέσουν μια κατηγορία από μόνα τους: αποκαλούνται οι Πέντε Μεγάλοι (αφανισμοί)». Η Κόλμπερτ, με αυτό το συναρπαστικό ανάγνωσμα συνδυάζει στοιχεία από διάφορα γνωστικά πεδία και προσφέρει μια αποκαλυπτική εικόνα για τις εξαφανίσεις που συμβαίνουν μπροστά στα μάτια μας, κινδυνεύοντας να καταγραφούν ως «ο έκτος αφανισμός». – Μαρία Αθανασίου
ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΕ ΚΟΜΙΚ
Οι πρόσφατες εκδόσεις στην κατηγορία των graphic novels δείχνουν πως υπάρχει όρεξη και διάθεση για εικονογραφημένες αφηγήσεις σημαντικών προσώπων που άλλαξαν τον κόσμο. Η απώλειά τους δεν στέκεται εμπόδιο στο να μνημονεύονται μέχρι σήμερα. Ίσα ίσα, πυροδοτεί την έμπνευση για μια εναλλακτική μορφή εξιστόρησης της ζωής και του έργου που άφησαν, με εύληπτο, διασκεδαστικό και πολύχρωμο τρόπο. Ο πρώτος επιθετικός προσδιορισμός ταιριάζει στο Δρ. Παπ – Η ζωή του πρωτοπόρου γιατρού Γ. Ν. Παπανικολάου (εκδ. Παπαδόπουλος). Ο Πέτρος Χριστούλιας υπογράφει την εικονογράφηση και το σενάριο, δείχνοντας σεβασμό στις ιστορικές πηγές του, ακροβατώντας ανάμεσα στο όνειρο και στην πραγματικότητα και ξεδιπλώνοντας την ιστορία του Έλληνα ιατρού πέρα από το τεστ ΠΑΠ και τη στείρα γνώση των σχολικών βιβλίων.
Όσο απολαυστικό είναι να βλέπει κανείς βιντεάκια με τα κόλπα και τα γκολ του Τζορτζ Μπεστ στο YouTube, άλλο τόσο είναι να βλέπει σε καρέ τη ζωή του μέσα από το George Best: Ο πέμπτος Μπιτλ (εκδ. Δίαυλος). Σε σκίτσο του Γάλλου Κρις, ο Φλοράν Καλβέζ μεταφέρει τις παιδικές αναμνήσεις του αθλητικογράφου Βενσάν Ντουλούκ από την ομώνυμη βιογραφία που έγραψε για τον Άγγλο ποδοσφαιριστή. «Είχε εμφανιστεί ταυτόχρονα με την τηλεόραση, με εκείνη την κομψότητα της κίνησης, με εκείνο το λακκάκι στο πιγούνι, με εκείνη τη σκουρόχρωμη φράντζα, την προφορά του Μπέλφαστ, εκείνο το χαμόγελο που σκότωνε».
Παραμένοντας στη Γηραιά Αλβιώνα, οι λάτρεις του Ντέιβιντ Μπόουι θα λατρέψουν τη δουλειά των Χόρτον και Άλρεντ στο Bowie: Αστρόσκονη, ακτινοπίστολα & ονειροπόληση στην εποχή του φεγγαριού (εκδ. Οξύ). Μανιωδώς πολύχρωμο και ποπ, αποτελεί μια εισαγωγή για ναυτιλλομένους στη ζωή του Ziggy Stardust. – Παντελής Τσομπάνης
ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ
Ένα λεπτό περνάει πολύ πιο γρήγορα από μία ώρα και μία ώρα γρηγορότερα από έναν μήνα. Όλοι, όμως, θα συμφωνήσουμε ότι κάποια δευτερόλεπτα μοιάζουν αιώνες, ενώ μία δεκαετία μοιάζει με δευτερόλεπτο. Ο χρόνος είναι ένα μυστήριο, ακόμα και για τους φυσικούς, όπως ο Νεύτων, ο Αϊνστάιν και ο Πλανκ που προσπάθησαν να τον εξηγήσουν. Στέκεται ακίνητος; Μπορεί να μετρηθεί; Θα καταφέρουμε ποτέ να νικήσουμε την αμείλικτη επέλασή του; Μπορούμε να αλλάξουμε τη φορά του; Υπάρχει πραγματικά ή πρόκειται απλώς για μια τεράστια ψευδαίσθηση; Στο βιβλίο του Χρόνος (εκδ. Διόπτρα) ο Ιταλός Γκουίντο Τονέλι –που βοήθησε στην ανακάλυψη του σωματιδίου Χιγκς– μας βοηθά να συλλάβουμε λίγο καλύτερα την έννοια του χρόνου και τη σχέση μας μαζί του, μέσα από την ιστορία, τη φιλοσοφία, την τέχνη και την επιστήμη. Εννοιολογικά όχι πολύ μακριά, ο Έδουαρδ Νταλμάου στο βιβλίο του Οι χάρτες που άλλαξαν τον κόσμο (εκδ. Κάκτος) επιχειρεί να εξηγήσει πώς, πότε και γιατί γεννήθηκε στον άνθρωπο η ανάγκη να σχεδιάσει χάρτες – ένα αρκετά ενδιαφέρον ανάγνωσμα για ένα συχνά ανεξερεύνητο κομμάτι της ιστορίας. – Σίμος Καβαλιεράτος
ΨΥΧΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ
Δεδομένης της εβραϊκής της καταγωγής, μπορούμε να πούμε ότι η Άλις Μίλερ πέρασε τα παιδικά της χρόνια τη δεκαετία του ’30 στο χειρότερο πιθανό μέρος: στο Βερολίνο. Και στα χρόνια του πολέμου, νεαρή κοπέλα, βρέθηκε ξανά στο χειρότερο πιθανό μέρος: στη Βαρσοβία. Η βιογραφία της Μίλερ έρχεται κατευθείαν στο μυαλό διαβάζοντας το βιβλίο της Γκρεμίζοντας το τείχος της σιωπής (εκδ. Ροές), στο οποίο εξετάζει την επίδραση της παιδικής ηλικίας στη μετέπειτα πορεία του ατόμου. Η ίδια εξελίχθηκε σε μια λαμπρή επιστήμονα της ψυχολογίας και της φιλοσοφίας, όμως το τραύμα μπορεί να έχει, προφανώς, ανυπολόγιστες συνέπειες. Ανάμεσα στα πολλά παραδείγματα κακοποίησης παιδιών, επιχειρεί και μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ψυχοϊστορική ανάλυση προσωπικοτήτων όπως ο Χίτλερ και ο Τσαουσέσκου. Πώς λοιπόν θα γκρεμιστεί αυτό το «τείχος της σιωπής» που κυκλώνει τον παιδικό πόνο, για να σώσουμε τόσο τα άτομα, όσο και την κοινωνία μας; Είναι το έβδομο έργο της Μίλερ που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ροές, σε μια σειρά που φωτίζει τομείς της ψυχανάλυσης, της ιστορίας, της παιδαγωγικής. – Άθως Δημουλάς
ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΕΒΔΟΜΗ ΤΕΧΝΗ
Στις 208 σελίδες του βιβλίου-εγχειριδίου Μια μικρή ιστορία της τέχνης (εκδ. University Studio Press), ο ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ και ιστορικός της τέχνης Άλκης Χαραλαμπίδης αποπειράται να χωρέσει την ιστορία της δυτικής τέχνης από την Παλαιολιθική Εποχή μέχρι και τις μέρες μας, μέσα από έργα που δίνουν το ακριβές στίγμα κάθε εποχής στις διάφορες μορφές τέχνης και έκφρασης της Ευρασίας. Για κάτι πιο συγκεκριμένο προτείνουμε το 101 ελληνικές ταινίες που πρέπει να τις δεις πριν πεθάνεις (εκδ. Οξύ) του Δημήτρη Κολιοδήμου. Παρόλο που στο προηγούμενο βιβλίο του, με τίτλο 101 ελληνικές ταινίες που πρέπει να πεθάνεις πριν τις δεις, επέλεξε να «θάψει» εμπεριστατωμένα 101 ελληνικά φιλμ, εδώ ο Έλληνας κριτικός επιστρέφει σε ταινίες που δεν έχουν παλιώσει στο πέρασμα των χρόνων και εκθέτει την καλλιτεχνική και ψυχαγωγική τους αξία, με όχημα την τεκμηριωμένη κριτική. Κάποιες επιλογές του μπορεί να ξενίσουν ορισμένους σινεφίλ. – Παντελής Τσομπάνης
ΜΟΝΤΕΡΝΟΣ ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ
Το 2005, οι Κάι Μπερντ και Μάρτιν Σέργουιν κέρδισαν το βραβείο Πούλιτζερ για τη συνεργασία τους στη δημιουργία μιας από τις πληρέστερες και πιο χορταστικές βιογραφίες του αιώνα μας, φέρνοντας στο προσκήνιο την πολύπλοκη ζωή του «πατέρα της ατομικής βόμβας». Ο Θρίαμβος και η τραγωδία του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ επανακυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Τραυλός – στο βιβλίο των Μπερντ και Σέργουιν βασίστηκε ο Κρίστοφερ Νόλαν για την ταινία Oppenheimer που αναμένεται προσεχώς στα σινεμά. Ο χαρακτηρισμός του Οπενχάιμερ ως «μοντέρνου Προμηθέα», για όλους τους προφανείς λόγους, δημιουργεί μια συνθήκη ευχής-κατάρας. Οι δύο συγγραφείς δεν στέκονται όμως μόνο στην αναμενόμενη παράμετρο του ηθικού διλήμματος ούτε μόνο στη θέση του στην πολιτική σκηνή των Ηνωμένων Πολιτειών, αλλά προχωρούν σε μια βαθιά ανάλυση της πολύπλοκης προσωπικότητας του Οπενχάιμερ. Πολύ όμορφη και προσεγμένη η έκδοση, πληθωρική επίσης, στις 860 σελίδες, συνοδεία φωτογραφικού υλικού. – Άθως Δημουλάς
ΧΟΡΕΥΟΝΤΑΣ ΜΕ ΤΟΝ ΜΠΟΡΧΕΣ
«Ένας Γαλικιανός μαγνητοφωνεί έναν Αργεντίνο. Ο Γαλικιανός δίνει τη μαγνητοφώνηση σε έναν Βάσκο και ο Βάσκος τη δίνει σε έναν άλλο Γαλικιανό, για να βγει τελικά στο φως το ντοκουμέντο ενός Αργεντίνου, ενός από τους σπουδαιότερους λογοτέχνες όλων των εποχών», και ύστερα να φτάσει και στη χώρα μας. Ο λόγος για Το Τανγκό (εκδ. Πατάκη), μια σειρά από τέσσερις ομιλίες πάνω στην ιστορία του τανγκό που έδωσε ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες το 1965, σε ένα διαμέρισμα του Μπουένος Άιρες. Η ρέουσα ομιλία/γραφή, η οποία, παρά τις όποιες παρεκκλίσεις, κεντρίζει το ενδιαφέρον, ακόμα κι αν αναφέρεται στην πολιτιστική κουλτούρα της Αργεντινής που μας είναι εντελώς άγνωστη, μας κάνει να πιστεύουμε πως ο Μπόρχες έρχεται από κάποιον άλλο πλανήτη. – Παντελής Τσομπάνης