Ήταν κάτι που δεν το είχα ξαναδεί. Ένας διεθνούς κύρους αρχιτέκτονας αυτού του μεγέθους να σχεδιάζει μπροστά στα μάτια μας, σε μια κόλλα χαρτί, λεπτομέρειες ενός μελλοντικού του έργου. Εμείς, από μια ασφαλή απόσταση λίγων μέτρων, να μπορούμε να αντικρίσουμε μόνο ένα μάλλον ακαταλαβίστικο σκαρίφημα με αφηρημένες γραμμές, την ώρα που μοιράζεται με τους συνεργάτες του από το γραφείο του Τόκιο την εξέλιξη της αρχικής ιδέας για το πρώτο του μεγάλο έργο στην Ελλάδα, τη Riviera Galleria, που έχει προγραμματιστεί στο πλαίσιο της μεγάλης ανάπλασης του Ελληνικού.
Είναι η τρίτη φορά μέσα σε 12 μήνες που ο Κένγκο Κούμα έρχεται στην Αθήνα. Προσκεκλημένος της Lamda Development, βρίσκεται εδώ έχοντας ταξιδέψει αυθημερόν από το Τόκιο (!) για να επιβλέψει την εξέλιξη του σχεδιασμού, την πορεία των μελετών και την επιλογή των υλικών που θα αναδείξουν το νέο συγκρότημα κατά μήκος της παραλιακής ζώνης του Αγίου Κοσμά σε ένα από τα βασικά αρχιτεκτονικά σημεία αναφοράς της μεγαλύτερης εν εξελίξει αστικής ανάπλασης στην Ευρώπη. Δίπλα του στέκονται ο Άρης Καφαντάρης, διευθυντής Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού του αρχιτεκτονικού γραφείου Kengo Kuma & Associates και επικεφαλής του γραφείου για το έργο, η βραβευμένη σχεδιάστρια φωτισμού Ελευθερία Ντεκώ, που μαζί με την ομάδα της έχουν αναλάβει τη μελέτη φωτισμού του έργου, αλλά και ο Ιωάννης Βεντουράκης από το ελληνικό αρχιτεκτονικό γραφείο Betaplan, που συνεργάζεται με τους ανθρώπους του Κούμα για την ολοκλήρωση και την υλοποίηση της μελέτης. Σε μικρή απόσταση παρακολουθεί διακριτικά τον δημιουργικό οίστρο του Κούμα η Chief Development & Investment Assets Officer της Lamda, Μελίνα Παΐζη, η οποία δεν μπορεί να κρύψει τη χαρά της. «Προχωρούμε πολύ γρήγορα και ανυπομονούμε για την έναρξη των κατασκευαστικών εργασιών ενός κτιρίου που πιστεύουμε ότι θα είναι το κόσμημα της Aθηναϊκής Ριβιέρας». Τα έργα είναι προγραμματισμένα να ξεκινήσουν μέσα στη χρονιά και να έχουν ολοκληρωθεί μέχρι το 2025.
Αρμονία και γεωμετρία
Η Riviera Galleria θα είναι στην πραγματικότητα ένας υψηλού επιπέδου προορισμός 23.000 τ.μ. για αγορές (με περισσότερα από 70 premium fashion brands) και αναψυχή πάνω από τη μαρίνα του Αγίου Κοσμά. Στις βεράντες και στα μπαλκόνια του πρώτου ορόφου, βραβευμένα εστιατόρια αλλά και μια σειρά από κομψά μπιστρό, καφέ και cocktail bars θα προσφέρουν πολυάριθμες γαστρονομικές επιλογές με θέα τον Σαρωνικό και το ανεπανάληπτο ηλιοβασίλεμα πίσω από τα νησιά του Αργοσαρωνικού και τα βουνά της Πελοποννήσου. Αν και ο όρος «εμπορικό κέντρο» είναι μάλλον αδόκιμος για το είδος κτιρίου που φιλοδοξεί να είναι η Riviera Galleria, ο εμπορικός χαρακτήρας της επένδυσης μοιάζει με μια πρώτη ματιά ασύμβατος με το λιτό αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο του Κένγκο Κούμα. Τα κτίρια του Ιάπωνα αρχιτέκτονα (που έγινε γνωστός σε ένα ευρύτερο κοινό σχεδιάζοντας το νέο Εθνικό Στάδιο του Τόκιο για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2020) έχουν μια σχεδόν χειροποίητη ποιότητα, αντλώντας από βασικές αξίες μιας πιο παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, όπου ο τόπος, η φύση και τα φυσικά υλικά (η πέτρα, το ξύλο, το μπαμπού κ.ά.) παίρνουν ρόλο πρωταγωνιστή και μας προσκαλούν σε μια περισσότερο αισθητηριακή εμπειρία. Όμως, για όλους αυτούς τους λόγους, η εμπλοκή του Κούμα στον σχεδιασμό της Riviera Galleria αποκτά ακόμη μεγαλύτερη αξία: αντί για έναν τυποποιημένο σχεδιαστικά εμπορικό προορισμό, η Lamda ανέθεσε σε έναν «αντιεμπορικό» αρχιτέκτονα, ο οποίος έρχεται να προτείνει μια εναλλακτική μορφή αρχιτεκτονικής που σέβεται το περιβάλλον αντί να κυριαρχεί πάνω του. Εξάλλου, σε ανύποπτο χρόνο (2008) και στο εμβληματικό του κείμενο Anti-Object: The Dissolution and Disintegration of Architecture (Αντι-Αντικείμενο: Η διάλυση και διάσπαση της Αρχιτεκτονικής), ο Κούμα είχε επικρίνει την υπερβολική «αντικειμενοποίηση» που χαρακτηρίζει τη δυτική αρχιτεκτονική και μας εμποδίζει να «δημιουργήσουμε μια υγιή σχέση με τον έξω κόσμο». Σήμερα, στην επαύριον της πανδημίας, οι αξίες του Κούμα θεωρούνται κοινός τόπος. Όταν όμως ειπώθηκαν για πρώτη φορά, ζούσαμε ακόμα στην εποχή των star architects και των φαραωνικών κατασκευών από τόνους γυαλί και ατσάλι που σάρωσαν Ανατολή και Δύση.
Από αυτή την άποψη, το συγκεκριμένο έργο είναι μια μάλλον χαμηλόφωνη, αρχιτεκτονικά, χειρονομία, ένα οριζόντιο κτίσμα με λιτές γραμμές και σημείο αναφοράς το αιθέριο κυματιστό του στέγαστρο, εμπνευσμένο από τα πανιά των ιστιοπλοϊκών, σε αρμονία με το παραθαλάσσιο περιβάλλον και το ελληνικό τοπίο. Αυτή είναι και η πρώτη ερώτηση που του κάνω, όταν ο Κούμα έχει επιτέλους λίγη ώρα για την παρθενική, μέχρι τώρα, συνέντευξή του σε ελληνικό μέσο. Πώς φαντάστηκε τη Riviera Galleria, τον ρωτάω. «Θέλαμε να αναδείξουμε τον δυναμισμό των κυμάτων. Γνωρίζουμε ότι σε ένα χαμηλό και επίμηκες κτίριο που εκτείνεται οριζοντίως, η ογκοπλασία του κτιρίου τείνει να καταλήγει επίπεδη και μονότονη. Θέλαμε λοιπόν να δώσουμε την αίσθηση της κίνησης στο λευκό ημιδιαφανές στέγαστρο και να εκφράσουμε μέσω της κυματιστής γεωμετρίας την αίσθηση του ανέμου που φυσάει. Φροντίσαμε επίσης να διασπάσουμε το κτίριο όσο το δυνατόν περισσότερο και να δημιουργήσουμε διαμπερή περάσματα και μια ποικιλία στεγασμένων και ημι-στεγασμένων χώρων που είναι ανοιχτοί προς τη θέα της θάλασσας ή των βουνών προς το μητροπολιτικό πάρκο».
Πώς καταλήγετε σε ένα πρώτο σκαρίφημα, σε μια πρώτη «κεντρική ιδέα» για ένα καινούργιο πρότζεκτ; Πώς καταλήξατε στην κεντρική ιδέα για τον σχεδιασμό της Riviera Galleria;
Προσπαθώ να αναδείξω τη μοναδικότητα της φύσης του τόπου. Θέλω να μεταφράσω τη δύναμη της φύσης στην αρχιτεκτονική μου και να δημιουργήσω, ή να ενθαρρύνω, μια αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο. Η ιδιαιτερότητα της Riviera Galleria έγκειται στη σχέση της με το νερό και τη μαρίνα του Αγίου Κοσμά. Ο πρωταγωνιστής δηλαδή είναι η θάλασσα, η οποία έχει επηρεάσει τόσο πολύ την κουλτούρα και τον πολιτισμό όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά ολόκληρης της Ευρώπης ή και της Δύσης γενικότερα. Επίσης δώσαμε ιδιαίτερη προσοχή στα κύματα και στα λευκά πανιά των ιστιοφόρων που παίζουν στον άνεμο καθώς διασχίζουν τον Σαρωνικό κόλπο. Ήταν η έμπνευσή μας γι’ αυτό το έργο.
Επομένως, αν είχατε ένα παρόμοιο πρότζεκτ στην Ιαπωνία, θα βλέπαμε κάτι πολύ διαφορετικό;
Φυσικά, θα ήταν σίγουρα διαφορετικό, ναι. Ξεκινάμε από τον τόπο, το μέρος, οπότε οι ίδιες ακριβώς προγραμματικές απαιτήσεις θα μας έδιναν πολύ διαφορετικά κτίρια.
Αλήθεια ποιο είναι το βασικό κριτήριο για να αναλάβετε ένα έργο μεγάλης κλίμακας στο εξωτερικό;
Ανεξάρτητα από την κλίμακα του έργου, προσπαθούμε πρώτα να δούμε αν ο πελάτης ενδιαφέρεται και σέβεται την αξία του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Όλες οι επιτυχημένες συνεργασίες ξεκινούν από μια κοινή βάση προτεραιοτήτων και οράματος. Η άλλη πολύ σημαντική παράμετρος ως προς την επιλογή ενός έργου είναι η τοποθεσία, με ό,τι αυτή συνεπάγεται. Το σημείο εκκίνησης για την αρχιτεκτονική μας είναι πάντα ο τόπος και το πολιτιστικό και υλικό του πλαίσιο.
Ποια ήταν η σχέση σας με την Ελλάδα πριν από αυτή σας τη συνεργασία; Τι ανακαλεί μέσα σας η λέξη «Ελλάδα»;
Διατηρώ μεγάλο σεβασμό και ενδιαφέρον για την ιστορία της Ελλάδας αλλά και για το μοναδικό τοπίο της. Πρόσφατα, εκθέσαμε στην Ελλάδα το ξύλινο περίπτερο Oribe για την τελετή του τσαγιού, στον πολύ όμορφο κήπο του Βυζαντινού Μουσείου στην Αθήνα. Το περίπτερο αποτελούσε μέρος μιας ευρύτερης συνεργασίας του μουσείου με Ιάπωνες δημιουργούς και καλλιτέχνες, και είχε προγραμματιστεί να συμπέσει με την έναρξη των Ολυμπιακών Αγώνων του Τόκιο το 2020. Εν τέλει η χρονική συγκυρία δεν λειτούργησε λόγω του Covid και της αναβολής των αγώνων. Έχω έρθει όμως αρκετές φορές στην Ελλάδα στο παρελθόν, όπως για παράδειγμα το 2009, όταν είχα προσκληθεί από το Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής να δώσω μια διάλεξη κατά τη διάρκεια της Ιαπωνικής Εβδομάδας στην Αθήνα.
Πόσο εύκολη είναι η συνεργασία με ισχυρούς και εύρωστους οικονομικά; Αυτό που βλέπουμε στο τέλος είναι πάντα αυτό που σκεφτήκατε/ονειρευτήκατε στην αρχή;
Όπως απάντησα και νωρίτερα, οι ιδέες μας μπορούν να υλοποιηθούν εάν οι πελάτες έχουν σεβασμό και κατανόηση απέναντι στον σχεδιασμό το αν είναι πλούσιοι ή ισχυροί δεν έχει και τόση σημασία. Όπως συμβαίνει πάντως με τα περισσότερα αρχιτεκτονικά έργα, αυτό που βλέπετε στο τέλος δεν είναι σχεδόν ποτέ ακριβώς αυτό που σχεδιάστηκε στην αρχή. Το αρχικό όραμα δέχεται πλήθος πιέσεων που το μεταμορφώνουν, άλλοτε προς το καλύτερο και άλλοτε προς το χειρότερο. Προσπαθούμε πάντα να διατηρούμε και να προστατεύουμε τον πυρήνα της ιδέας μας.
Τα φυσικά υλικά και το φως είναι πολύ βασικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής σας ταυτότητας. Θα τα δούμε και στο Ελληνικό; Πώς συνδέονται με τον εμπορικό χαρακτήρα του συγκροτήματος;
Πλέον η εικόνα της Ελλάδας είναι συνυφασμένη με την πέτρα, ωστόσο το ξύλο ήταν και παραμένει εξαιρετικά σημαντικό για τον υλικό πολιτισμό αυτού του τόπου. Το πρότυπο και το αρχιτεκτονικό προηγούμενο των μαρμάρινων ναών της αρχαιότητας ήταν οι ξύλινοι ναοί, από τους οποίους εξελίχθηκε ολόκληρη η γλώσσα της κλασικής αρχιτεκτονικής. Εδώ, στο δικό μας έργο, εφαρμόζουμε το ξύλο ως στήριγμα για τον καμβά του στεγάστρου: ένα ξύλινο κύμα που κινείται παράλληλα με ένα ημιδιαφανές σύννεφο που φιλτράρει και διαχέει τον αττικό ήλιο. Ψάχνοντας, θα παρατηρήσετε διάφορες χρήσεις φυσικών υλικών και φωτός σε αυτό το έργο.
Φαίνεται ότι αφήνουμε πίσω μας μια εποχή που αρχιτεκτονικά ήταν μάλλον αρκετά ναρκισσιστική και σίγουρα πιο ενεργοβόρα και πάμε προς μια νέα φιλοσοφία που έχει να κάνει με λιγότερο πληθωρικές κατασκευές, μικρότερους προϋπολογισμούς, πιο πράσινα κτίρια και ισχυρότερη την ιδέα της επανάχρησης. Συμμερίζεστε αυτή την εικόνα; Πιστεύετε ότι η εμπειρία της πανδημίας έπαιξε ρόλο σε αυτή τη σταδιακή αλλαγή παραδείγματος;
Ήδη την εποχή της κατάρρευσης της οικονομίας φούσκας στην Ιαπωνία, πριν από τρεις δεκαετίες, είχα υποψιαστεί πως ο 21ος αιώνας θα ήταν ο αιώνας της πράσινης συνείδησης, των φυσικών υλικών, της χαμηλής ανάπτυξης και της ανακαίνισης του υπάρχοντος κτιριακού δυναμικού. Τελικά εξελίχθηκε έτσι ακριβώς όπως το φανταζόμουν. Η πανδημία σίγουρα συνέβαλε σε αυτή τη μεταστροφή, κάνοντάς τη να συμβεί πολύ πιο γρήγορα από ό,τι φανταζόταν κανείς, αλλά δεν ήταν μεγάλη έκπληξη για μένα. Δεν μπορεί να υπάρξει επιστροφή στο «back to normal» της προ Covid περιόδου.
Έχετε δίπλα σας έναν Έλληνα αρχιτέκτονα, τον Άρη Καφαντάρη. Ποια είναι η δική του συμβολή στον σχεδιασμό για το πρώτο σας μεγάλο ελληνικό έργο;
Στο γραφείο μας έχουμε ένα πλήθος ανθρώπων από όλο τον κόσμο, με δεκάδες διαφορετικές εθνικότητες και γλώσσες και ποικίλα ακαδημαϊκά και επαγγελματικά υπόβαθρα. Αυτή η πολυφωνία είναι που μας επιτρέπει να ασχολούμαστε με τόσο διαφορετικά έργα, σε τέσσερις ηπείρους, από τη βάση μας στο Τόκιο. Ο Άρης βρίσκεται στο γραφείο μας, και πριν από αυτό στο ερευνητικό μας εργαστήριο, για πάνω από μία δεκαετία. Είναι ένα μεγάλο πλεονέκτημα για εμάς το να έχουμε κάποιον σαν τον Άρη, κάποιον δηλαδή που να μας επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα την ελληνική κουλτούρα και να διευκολύνει σημαντικά τα έργα μας στην Ελλάδα. Σίγουρα πρέπει και αυτός να εξάγει πολύ σημαντικές εμπειρίες από αυτό το έργο.
Αν είχατε να επιλέξετε ένα έργο στο οποίο αποτυπώνεται πιστότερα η αρχιτεκτονική σας φιλοσοφία, ποιο θα ήταν αυτό;
Αυτό θα ήταν σίγουρα το Μουσείο Bato Hiroshige, το οποίο ολοκληρώσαμε στο γύρισμα του αιώνα, το 2000. Ήταν ένα ορόσημο, και πολλές από τις καινοτομίες αυτού του έργου σχημάτισαν τη δουλειά που ακολούθησε τις επόμενες δεκαετίες.
Η (νέα) έκθεση στο Βυζαντινό Μουσείο τρίτη & καλύτερη
Όπως μας είπε στη συζήτηση που είχαμε μαζί του, ο Κένγκο Κούμα έχει καλλιεργήσει σχέσεις με την Ελλάδα ανεξαρτήτως του πρότζεκτ στο Ελληνικό ή της γεωγραφικής απόστασης. Για πρώτη φορά είχε έρθει το 2009 προσκεκλημένος του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής, ενώ το πολύ δύσκολο, λόγω κορωνοϊού, καλοκαίρι του 2020 ο κορυφαίος Ιάπωνας αρχιτέκτονας είχε αναπτύξει στον κεντρικό αύλειο χώρο του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου μια δική του εκδοχή για την ξύλινη ιαπωνική αίθουσα τσαγιού («Ορίμπε»). Ήταν μια νεωτερική ερμηνεία του παραδοσιακού περιπτέρου τσαγιού από τον Κούμα στο πνεύμα του ιαπωνικού μοντερνισμού. Τώρα επιστρέφει στο ίδιο μουσείο μέσα από 15 φωτογραφιες της Ελληνοϊσραηλινής φωτογράφου τοπίου και αρχιτεκτονικής με έδρα το Παρίσι Εριέτας Αττάλη, που εστιάζουν στη θεμελιώδη σχέση του Ιάπωνα αρχιτέκτονα με το ξύλο.
Με τίτλο Woodscapes / Erieta Attali on Kenglo Kuma, η έκθεση που εγκαινιάζεται την ερχόμενη Παρασκευή 16 Ιουνίου (διάρκεια έως 31 Οκτωβρίου) ανατρέχει στην εργογραφία του Κούμα σε μια αναζήτηση ενός κοινού τόπου ανάμεσα σε δύο δημιουργούς και δύο διαφορετικούς καλλιτεχνικούς κλάδους. Όπως ο Κούμα αντιμετωπίζει τον χώρο ως ένα παροδικό τοπίο παίζοντας με την έννοια του αρχιτεκτονικού αντικειμένου, έτσι και στις φωτογραφίες της Εριέτας Αττάλη η αρχιτεκτονική και το τοπίο διαρρέουν το ένα μέσα στο άλλο ή, όπως σημειώνει ο Άρης Καφαντάρης, «τα όριά τους συσκοτίζονται και αμφισβητούνται», αφήνοντας χώρο για μια πολύ δημιουργική οπτική και χωρική συνομιλία. Και το κοινό σημείο προκύπτει αβίαστα: μια αρχιτεκτονική που πρέπει να βιώσουμε και να ζήσουμε και όχι μια αρχιτεκτονική που πρέπει να κοιτάξουμε/χαζέψουμε. Μέσω αυτής της συνομιλίας ο θεατής καλείται να αμφισβητήσει τις προκαταλήψεις του για το τι είναι φυσικό, τι ανθρώπινο και πώς αυτά τα δύο αλληλεπιδρούν. Δεδομένου ότι το υλικό και οι εκφράσεις του έχουν κεντρική θέση στο οπτικό λεξιλόγιο τόσο του Κούμα όσο και της Αττάλη, αυτή η σειρά επικεντρώνεται σε ένα υλικό που ίσως περισσότερο από κάθε άλλο υπογραμμίζει την ασάφεια μεταξύ του φυσικού και του τεχνητού περιβάλλοντος: το ξύλο.