Τα καμπανάκια ηχούν εκκωφαντικά. Σύμφωνα με όλες τις έγκυρες μελέτες, είμαστε αντιμέτωποι με το κλιματικό χάος. Ο πλανήτης πιθανόν να βρει τρόπο να ανακτήσει μια ισορροπία, αλλά τι θα γίνει με την ανθρωπότητα και τον πολιτισμό μας; Ομάδες ειδικών αναζητούν νέους τρόπους να προστατευτεί το κλίμα και όσα εκείνο συντηρεί.
Μήπως πρέπει να αρχίσουμε να αντιμετωπίζουμε τη φύση ως σύνολο του οποίου είμαστε μέρος και όχι ως κομμάτια γης στα οποία έχουμε ιδιοκτησιακά δικαιώματα; Μήπως εάν τα δάση, για παράδειγμα, είχαν αναγνωρισμένα νομικά δικαιώματα και εκπροσώπηση, θα ήταν πιο εύκολο να αποφευχθούν παρεμβάσεις που οδηγούν στην καταστροφή τους; Θα είχε καλύτερη τύχη η Πάρνηθα αν για τη νομική της εκπροσώπηση είχε διοριστεί ειδική ομάδα κηδεμόνων που θα προάσπιζαν τα συμφέροντά της, όπως ένας γονιός είναι επιφορτισμένος να προασπίζει τα δικαιώματα του παιδιού του στο δικαστήριο;
Η Πέλα Τίελ, ακτιβίστρια, εμπειρογνώμονας στην πρωτοβουλία του OHE «Αρμονία με τη φύση», ιδρύτρια διεθνών δικτύων για το περιβάλλον και καθηγήτρια Οικο-ψυχολογίας, υποστηρίζει πως ναι. Η ίδια ανήκει στον ολοένα και πιο διευρυμένο κύκλο ανθρώπων που διεκδικούν μια νέα νομική πραγματικότητα σε παγκόσμιο επίπεδο – και με μικρά, αλλά σταθερά βήματα φαίνεται να την πλησιάζουν. «Το δυτικό νομικό σύστημα βασίστηκε στην αντίληψη του διαχωρισμού μεταξύ των ανθρώπων και του υπόλοιπου έμβιου κόσμου, με την άποψη ότι η φύση είναι για τους ανθρώπους απλώς ένας πόρος», λέει στο «Κ». «Επί του παρόντος, το δίκαιο ρυθμίζει έτσι τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, με τη φύση να μην αποτελεί παρά ιδιοκτησία την οποία μπορούμε να εκμεταλλευτούμε περισσότερο ή λιγότερο αποτελεσματικά».
Δέντρα με νομική υπόσταση;
Ακριβώς αυτή τη σχέση μεταξύ ανθρώπου και φύσης προσπάθησε να αμφισβητήσει το 1972 ο Κρίστοφερ Στόουν, καθηγητής Νομικής στο Πανεπιστήμιο USC της Καλιφόρνια. Σε άρθρο του με τίτλο «Πρέπει τα δέντρα να έχουν νομική υπόσταση;» ο Στόουν ανέπτυξε πως, μέχρι κάποιο υποκείμενο να αποκτήσει νομικά δικαιώματα, δεν μπορούμε να το δούμε ως κάτι άλλο από ένα πράγμα που εξυπηρετεί τις ανάγκες μας. «Καθ’ όλη τη διάρκεια της νομικής ιστορίας, κάθε διαδοχική επέκταση των δικαιωμάτων ήταν λίγο αδιανόητη», τόνισε, φέρνοντας ως παραδείγματα τα παιδιά, τις γυναίκες, τις μειονοτικές μονάδες, τα κράτη. Όλα τα παραπάνω κάποτε δεν είχαν τα νομικά δικαιώματα που στη συνέχεια απέκτησαν. Ο Στόουν με αυτή την αντιστοιχία πρότεινε να αποκτήσουν νομικά δικαιώματα τα δάση, τα ποτάμια, οι ωκεανοί. «Το προτείνω στα σοβαρά», επισήμανε.
Το 1972, τη χρονιά που γράφτηκε το άρθρο, η κοινή γνώμη ήταν σε εντελώς διαφορετική διάθεση απέναντι στη φύση σε σχέση με σήμερα. Μόλις λίγα χρόνια πριν, είχε γίνει η πρώτη προσσελήνωση και ο πλανήτης μάλλον εξέταζε το πώς θα διευρύνει τα όριά του προς τα έξω, παρά το πώς θα τα διατηρήσει προς τα μέσα. Την ίδια χρονιά, ωστόσο, ήταν η πρώτη φορά που ο ΟΗΕ συγκάλεσε τα κράτη για να ασχοληθούν με το θέμα στη Διάσκεψη της Στοκχόλμης, η οποία νομιμοποίησε το περιβάλλον ως τομέα διεθνούς συνεργασίας. Ο Στόουν ήταν τότε 34 ετών. Δεν ήταν ούτε ακτιβιστής («δεν πήγαινε να αγκαλιάζει δέντρα», θα σχολίαζε η γυναίκα του) ούτε είχε δημοσιεύσει ποτέ κάποια τόσο ρηξικέλευθη νομική πρόταση. Ωστόσο, η θεωρία του τάραξε τα νερά. Όταν πέθανε, το 2021, ο Νταν Έστι, καθηγητής Περιβαλλοντικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ, σχολίασε: «Ήταν ένας από τους ανθρώπους που συνέβαλαν στην έναρξη του σύγχρονου περιβαλλοντικού κινήματος. Αυτό το άρθρο είναι μία από τις δημοσιεύσεις με τις περισσότερες ακαδημαϊκές αναφορές, είναι απολύτως θεμελιώδες στο περιβαλλοντικό δίκαιο».
Αυτό που διαφοροποίησε τη δουλειά του Στόουν ήταν το ότι κατάφερε να γεφυρώσει τη δυτική κουλτούρα με έννοιες που είναι δύσκολο να γίνουν αντιληπτές σε αυτήν, όπως η σχέση ορισμένων αρχαίων πολιτισμών με τη Μητέρα Γη.
Για να μπορέσουν τα δικαιώματα της φύσης να εκπροσωπηθούν, πρότεινε την εφαρμογή ενός μοντέλου που ήδη λειτουργούσε και ήταν οικείο ως έννοια: του νόμιμου κηδεμόνα που ορίζεται από το δικαστήριο για να προασπίσει τα δικαιώματα ενός άλλου προσώπου που δεν έχει τη δυνατότητα να το πράξει, είτε λόγω ηλικίας είτε λόγω άλλης κατάστασης.
Δικαίωση στο Εκουαδόρ
Η ιδέα αυτή κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος. Το 2006, η κοινότητα Ταμάκουα της Πενσιλβάνια των ΗΠΑ στάθηκε πρωτοπόρος, απαγορεύοντας την απόρριψη τοξικών αποβλήτων ως παραβίαση των δικαιωμάτων της φύσης. Δύο χρόνια αργότερα, το 2008, το Εκουαδόρ έγινε η πρώτη (και ακόμη η μόνη) χώρα που συμπεριέλαβε τα δικαιώματα της φύσης στο σύνταγμά της. Από τότε, περισσότερες από 30 χώρες στον κόσμο έχουν αντίστοιχες νομικές διατάξεις – συχνά χώρες με ιστορία και παρουσία ιθαγενών κοινοτήτων, οι οποίες επικουρούν στην προσπάθεια, όπως οι Μαορί στη Νέα Ζηλανδία, αφού τα δικαιώματα της φύσης είναι ριζωμένα στις αντιλήψεις τους. (Στην κουλτούρα των Μαορί, οι tupuna –πρόγονοι– συνεχίζουν να ζουν μέσω του φυσικού κόσμου και είναι καθήκον της κοινότητας να προστατεύει τόσο το φυσικό περιβάλλον που κληρονόμησαν όσο και εκείνους που ήρθαν πριν από τους ίδιους.) Σε μια ιστορική απόφαση τον Δεκέμβριο του 2021, το Συνταγματικό Δικαστήριο του Εκουαδόρ αποφάνθηκε ότι οι εξορύξεις που επιχειρούσε μια κρατική εταιρεία –σε συνεργασία με μια εταιρεία από τον Καναδά– απειλούσαν το δικαίωμα του δάσους Λος Κέδρος να υπάρχει και να ευδοκιμεί, δηλαδή, με άλλα λόγια, παραβιάζονταν τα δικαιώματα της φύσης. Έτσι, οι εξορύξεις κρίθηκαν παράνομες.
Άλλα παραδείγματα χωρών που έχουν υιοθετήσει τέτοιους νόμους είναι το Μπανγκλαντές, η Βολιβία και ο Παναμάς. Πέρυσι είχαμε και την ευρωπαϊκή πρωτιά, καθώς υιοθετήθηκε νόμος για τη νομική υπόσταση της Μαρ Μενόρ, της μεγαλύτερης λιμνοθάλασσας στην Ισπανία. Παρά το καθεστώς της ως προστατευόμενη ζώνη τεράστιας οικολογικής αξίας, η Μαρ Μενόρ εδώ και δεκαετίες δεχόταν λύματα καθώς και απόβλητα από ορυχεία, με αποτέλεσμα να βρεθεί στα πρόθυρα της οικολογικής καταστροφής. Μεγάλο μέρος της χλωρίδας και της πανίδας της χάθηκαν, καθώς οι Αρχές αδρανούσαν μπροστά στις αγωνιώδεις εκκλήσεις περιβαλλοντικών οργανώσεων και πολιτών. Οι ειδικοί ελπίζουν η νομική της αναγνώριση να βοηθήσει στην προστασία της.
Πώς όμως λειτουργεί αυτό το μοντέλο; Τεχνικά, συχνά ακολουθείται το σύστημα που είχε προτείνει ο καθηγητής Στόουν σε εκείνο το άρθρο του, πενήντα χρόνια πριν. Στη Νέα Ζηλανδία, όπου ο ποταμός Φαγκανούι έχει αναγνωρισμένα νομικά δικαιώματα, για την προάσπισή του είναι υπεύθυνοι διορισμένοι κηδεμόνες από το κράτος και τους Μαορί, ενώ στην περίπτωση της Ισπανίας την ευθύνη έχει ένα τριμερές όργανο που αποτελείται από επιτροπές: πολιτών, κηδεμόνων, επιστημόνων. Ωστόσο, όπως και στην περίπτωση του Εκουαδόρ, στην Ισπανία οποιοσδήποτε πολίτης μπορεί να προσφύγει στο δικαστήριο για να προασπίσει τα δικαιώματα της Μαρ Μενόρ, χωρίς να πρέπει να αποδείξει ότι με την καταστροφή της προσβάλλονται τα δικά του δικαιώματα, όπως συνέβαινε προηγουμένως. «Πιστεύω ότι η σουηδική εφεύρεση του Διαμεσολαβητή, επιφορτισμένου με την ευθύνη να μιλάει εκ μέρους της φύσης, θα ήταν μια ενδιαφέρουσα περίπτωση που θα μπορούσε να δοκιμαστεί», λέει η κ. Τίελ, η οποία ήταν μέλος της ομάδας που τον περασμένο Δεκέμβριο κατάφερε να συμπεριληφθούν τα δικαιώματα της φύσης και της Μητέρας Γης στην ιστορική Συμφωνία Κουνμίνγκ-Μόντρεαλ για τη Βιοποικιλότητα. «Αυτή ήταν η πρώτη φορά που τα δικαιώματα της φύσης συμπεριλήφθηκαν σε τέτοιας εμβέλειας κείμενο», λέει.
Εγκλήματα οικοκτονίας
Η αναγνώριση των δικαιωμάτων της φύσης θα απαιτούσε επίσης νομικό πλαίσιο για την προστασία των δικαιωμάτων αυτών σε όλα τα επίπεδα. Μία ακόμη σημαντική αλλαγή που συντελείται σταδιακά σε διεθνές και τοπικό επίπεδο φέρνει στο προσκήνιο τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση: η αναγνώριση της οικοκτονίας ως ποινικού αδικήματος, με αυστηροποίηση των ποινών σε σχέση με τις ήδη υπάρχουσες κυρώσεις για την καταστροφή του περιβάλλοντος που βρίσκονται στα νομοθετικά κείμενα κάθε χώρας. Ανάμεσά τους η Γαλλία, η Ουκρανία, το Βιετνάμ και το Μεξικό, όπου, εάν ο νόμος ψηφιστεί, κάθε ένοχος για αδικήματα που αναγνωρίζονται ως τέτοια θα αντιμετωπίζει έως και δεκαπενταετή φυλάκιση και υψηλά πρόστιμα. Εξάλλου, τουλάχιστον στην ΕΕ, στο μέλλον αυτή η αλλαγή πιθανόν να πάψει να είναι προαιρετική, αφού το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει προτείνει νόμο που, εάν υιοθετηθεί, θα καταστήσει την ποινικοποίηση της οικοκτονίας υποχρεωτική για τα κράτη-μέλη.
Η νομοθετική πρωτοβουλία στο Μεξικό χρησιμοποιεί τον ορισμό της οικοκτονίας που έδωσε το 2021 μια επιτροπή κορυφαίων νομικών από όλο τον κόσμο, σε μια ιστορική, όπως χαρακτηρίστηκε, εξέλιξη. Σκοπός της εργασίας αυτής είναι η αναγνώριση της οικοκτονίας ως διεθνούς εγκλήματος, μαζί με τη γενοκτονία, τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, τα εγκλήματα πολέμου και τα εγκλήματα επίθεσης (εισβολή, στρατιωτική κατοχή και προσάρτηση, αποκλεισμός λιμένων κ.λπ.). Ο Φίλιπ Σαντς, καθηγητής του UCL, που συμμετείχε στην επιτροπή, σχολίασε και εκείνος το πώς η απομάκρυνση από το ανθρωποκεντρικό μοντέλο θα βάλει το διεθνές δίκαιο σε καινούργια μονοπάτια.
«Το σημαντικό είναι πως αναγνωρίζουμε ότι η ευημερία μας εξαρτάται από την ευημερία του περιβάλλοντος και ότι πρέπει να χρησιμοποιήσουμε διάφορα μέσα, πολιτικά, διπλωματικά αλλά και νομικά, για να επιτύχουμε την προστασία του», δήλωσε στον Guardian. Εάν η οικοκτονία αναγνωριστεί, αντί να μηνύει κανείς τις μεγάλες εταιρείες, οι οποίες απλώς έχουν τα χρήματα για να αντεπεξέλθουν στα πρόστιμα, τα άτομα που είναι υπεύθυνα για πράξεις ή αποφάσεις που οδηγούν σε σοβαρή περιβαλλοντική βλάβη θα υπόκεινται σε ποινικές διώξεις.
Ζήτημα ζωής και θανάτου
Πάντως, ένα είναι σίγουρο: ανεξαρτήτως των νομικών εξελίξεων, κάτι πρέπει να αλλάξει. «Η κρίση που βλέπουμε σήμερα είναι μια σωρευτική απόδειξη της αποτυχίας του συστήματος μέχρι τώρα», λέει στο «Κ» η Θεοδότα Νάντσου, επικεφαλής Περιβαλλοντικής Πολιτικής στο WWF Ελλάς. «Η κλιματική κρίση πάει πακέτο με την κρίση των φυσικών οικοσυστημάτων και της βιοποικιλότητας. Δεν μπορούν να διαχωριστούν. Χωρίς κλιματική σταθερότητα δεν υπάρχει οικολογική σταθερότητα, και αντιστρόφως. Η βιοποικιλότητα έχει ξεφύγει εδώ και καιρό από το να βλέπουμε ωραία ζωάκια ή να κάνουμε ωραίες διακοπές. Είναι θέμα όχι απλώς υγείας, αλλά και ζωής και θανάτου». Η ίδια παρατηρεί πως αυτό που ονομάζουμε «κλιματική αλλαγή» εξελίσσεται σε κρίση πολύ πιο γρήγορα από ό,τι είχαν αρχικά προβλέψει οι επιστήμονες. «Η επιστήμη, που είναι ο μόνος οδηγός, έχει δείξει ξεκάθαρα ότι χάνουμε κρίσιμα οικοσυστήματα και κρίσιμους φυσικούς πόρους», λέει και θυμάται πως, όταν είχε ξεκινήσει ως εθελόντρια στο νεοσύστατο τότε παράρτημα του WWF στην Ελλάδα, στις αρχές της δεκαετίας του ’90, η μεγάλη ανησυχία τότε των Αρχών ήταν η όξινη βροχή. «Έλεγαν τότε οι επιστήμονες:“Τι κάθεστε και ασχολείστε με την όξινη βροχή, όταν συμβαίνει η κλιματική αλλαγή, τη βλέπουμε να έρχεται, θα τα κάνει όλα άνω κάτω και το 2050 ο κόσμος θα περνά πολύ δύσκολα”».
Τότε ήταν πολύ δύσκολο για κάποιον να συλλάβει το ότι αλλάζει το κλίμα εξαιτίας των εκπομπών της Κίνας ή των ΗΠΑ και οι επιπτώσεις επηρεάζουν ένα πολύ μακρινό μέρος, όπως ο Αμαζόνιος. Με δεδομένη την αποτυχία του παρόντος modus operandi, η κ. Νάντσου σχολιάζει ότι η απόδοση δικαιωμάτων στη φύση είναι μια νέα προσέγγιση που αξίζει να δοκιμαστεί, μια και χρειάζονται να ανοίξουν νέα κεφάλαια, αρκεί να μην οδηγήσει σε μεγαλύτερη πόλωση της κοινωνίας, δεδομένου ότι εμπεριέχει μια ισχυρή ηθική πρόταση που δεν είναι αποδεκτή από όλους τους ανθρώπους. «Τον πήχη τον βάζει η επιστήμη. Ο καθένας έχει την ιδεολογία του, τη θρησκεία του, την πίστη του, τις γνώσεις του, αλλά η μόνη κοινά αποδεκτή γλώσσα είναι η επιστήμη».
Ωστόσο, ειδικά για την περίπτωση της χώρας μας η κ. Νάντσου δεν βλέπει καθαρή απάντηση στο ποιος φταίει: ελλιπής νομοθεσία ή απροθυμία εφαρμογής της υπάρχουσας; Το ελληνικό σύνταγμα από το 1975 προστατεύει το ανθρώπινο δικαίωμα σε ένα υγιές περιβάλλον ως δικαίωμα του καθενός, ενώ, μια και το 80% του εθνικού δικαίου για την προστασία του περιβάλλοντος έρχεται ως ευρωπαϊκή υποχρέωση, υπάρχουν νόμοι. Απλώς τους παραβιάζουμε. «Η Ελλάδα σταθερά παραβιάζει την οδηγία 92/43/ΕΟΚ για τους οικότοπους, τη χλωρίδα και την πανίδα –την οδηγία Natura–, ενώ είναι πρώτη σε καταδίκες και παραβιάσεις άλλων κοινοτικών οδηγιών, για τη ρύπανση, για τα λύματα, για τα απόβλητα», λέει η κ. Νάντσου. Στις 17 Δεκεμβρίου 2020, η Ελλάδα καταδικάστηκε από το ΔΕΕ, καθώς εδώ και χρόνια αρνείται να προσαρμοστεί στις υποχρεώσεις της, και το δικαστήριο έκρινε ότι το μεγαλύτερο μέρος των Ειδικών Ζωνών Διατήρησης του δικτύου Natura δεν καλύπτονται… από τα απαραίτητα προστατευτικά μέτρα! (Η εξαετής προθεσμία για τη χώρα μας έληγε το 2012.) «Γίνονται κάποιες μελέτες, παλιώνουν, μπαίνουν στο συρτάρι, πληρώνονται κάποιοι, μετά ξανά από την αρχή», λέει η κ. Νάντσου. «Το ειλικρινά λυπηρό είναι ότι η ΕΕ μάς δίνει και τα χρήματα για να προχωρήσουμε σε αυτά τα μέτρα, και πάλι δεν προχωράμε, γιατί έχουμε πολιτικές ηγεσίες που σιχαίνονται τον σχεδιασμό και τα όρια».
Το αυθαίρετο του φτωχού
Κατά τη γνώμη της, όπως αποτυπώνεται και στις έρευνες του Ευρωβαρόμετρου, οι Έλληνες γενικά αγωνιούν για το κλίμα, απλώς νιώθουν ότι δεν μπορούν να κάνουν τίποτα, εξαιτίας της απογοήτευσης για την αποτελεσματικότητα του πολιτικού προσωπικού και τη διαφθορά. «Πολλοί λένε ότι οι Έλληνες είναι οικολόγοι του καναπέ. Δεν συμφωνώ. Η πλειονότητα των Ελλήνων δεν επαινούν το περιβαλλοντικό έγκλημα: τα αυθαίρετα, το να πετάμε τοξικά στη θάλασσα, το να μπαζώνουμε τα ποτάμια. Οι περισσότεροι δεν θέλουν να συνεχιστεί η ασυλία στην παρανομία, απλώς παραμένουν η σιωπηλή πλειονότητα. Οι άλλοι φωνάζουν για τα δικαιώματά τους, για το αυθαίρετο σπιτάκι του λαού πάνω στο ρέμα, εμφανίζουν ψεύτικα χαρτιά αναπηρίας και άλλα. Ένα δακρύβρεχτο αφήγημα ελληνικής ταινίας. Έχουν τελειώσει αυτά όμως. Το αυθαίρετο στην Ελλάδα έχει πάψει να είναι του φτωχού. Είναι ολόκληρο real estate σε βάρος φυσικής γης, όπως είναι παράκτιες εκτάσεις εξαιρετικά πολύτιμες ως ασπίδες προστασίας από καταστροφές».
Στην Ελλάδα οι περιπτώσεις καταστροφής του περιβάλλοντος δεν αντιμετωπίζονται ως σημαντικές, παρά τις κατά καιρούς κυβερνητικές εξαγγελίες. Ως ιδιώτες, όλοι έχουμε έννομο συμφέρον να προβούμε σε αντίστοιχες νομικές ενέργειες, αφού η πρόσβαση σε ένα υγιές περιβάλλον είναι κατοχυρωμένο δικαίωμά μας από το σύνταγμα. Ωστόσο δεν είναι απίθανο το σενάριο ο καταγγέλλων να πέσει θύμα καταχρηστικής αγωγής από κάποια μεγάλη εταιρεία που μπορεί να ζητήσει εκατομμύρια ευρώ από απλούς ανθρώπους που παρατήρησαν, ας πούμε, ότι τα νερά γίνονται κόκκινα από τα απόβλητα μιας επιχείρησης και ζήτησαν να γίνει έλεγχος, όπως έγινε σε πρόσφατη περίπτωση σε νησί του Αιγαίου. Με λίγα λόγια, επειδή το κράτος δεν κάνει τη δουλειά του, αφήνει έκθετους τους πολίτες ενάντια σε μεγάλα συμφέροντα που έχουν τα μέσα να τους εξαντλήσουν οικονομικά. Εξάλλου οι ποινές και οι επιπτώσεις καθυστερούν και είναι συχνά αμφισβητήσιμες: «Για τη ρύπανση από την πετρελαιοκηλίδα του δεξαμενόπλοιου “Αγία Ζώνη” ακόμα δεν έχουν αποδοθεί ευθύνες από το 2017. Υπάρχει περισταστικό υποβάθμισης σε αυστηρά προστατευόμενη περιοχή στη Ζάκυνθο, μέσα στη ζώνη προστασίας του πάρκου της χελώνας, όπου στον καταπατητή επιβλήθηκε πρόστιμο 200.000 ευρώ και η Περιφέρεια το κατέβασε στις 10.000», λέει η κ. Νάντσου.
Κλείνοντας, αναρωτιέμαι αν με όλα τα παραπάνω μπορεί να παραμένει κανείς αισιόδοξος. «Η αισιοδοξία και η απαισιοδοξία είναι χόμπι για απλούς θεατές», λέει η Πέλα Τίελ. «Ξέρουμε ότι είμαστε στο μέσο μιας καταστροφικής οικολογικής κρίσης που προκαλέσαμε μόνοι μας, χάνοντας κάθε μέρα είδη της αλυσίδας και οικοσυστήματα που δεν θα επανέλθουν ποτέ. Δεν θα βγούμε από αυτή την κατάσταση, εκτός κι αν αλλάξουμε τη σχέση μας με τον έμβιο κόσμο». Το 1972, ο Κρίστοφερ Στόουν έγραφε πως η ανθρωπότητα θα έπρεπε να θεωρήσει τον εαυτό της τον εγκέφαλο της Γης, διαφορετικό από την υπόλοιπη φύση, όπως ο εγκέφαλος του ανθρώπου από τους πνεύμονές του. «Πρέπει, επιτέλους, να σταματήσουμε να αντιμετωπίζουμε τη φύση ως οικόπεδο», συμπληρώνει η κ. Νάντσου.