Καθισμένες σε μια πολύχρωμη κουρελού κάτω από μια συκιά της φυτείας Figland στο Πόρτο Ράφτη, απολαμβάνουμε ένα πικνίκ με τοπικά προϊόντα των Μεσογείων, καθώς οι εργάτες γύρω μας συλλέγουν τα ώριμα σύκα. Η Μαρίνα Καβαλλιεράκη, η οποία σχεδίασε αυτή την εμπειρία, είναι Τravel Experience Designer και ιδρύτρια του τουριστικού γραφείου εναλλακτικού τουρισμού Βούργια. Με καταγωγή από τα Χανιά, η επαφή της με τη γη και τις αγροτικές εργασίες ξεκίνησε από την παιδική της ηλικία. Αφού χαρτογράφησε την Ανατολική Αττική και ξεχώρισε τοπικούς παραγωγούς και επαγγελματίες, τους συστήνει –μέσα από τις βιωματικές της περιηγήσεις– σε Έλληνες και ξένους επισκέπτες. Κι όσο μου μιλάει για τις διαφορετικές διαδρομές αγροτουρισμού που έχει σχεδιάσει, αλείφουμε κονφί σύκου με σουσάμι και αμύγδαλο της οικοτεχνίας Figland σε προζυμένιο ψωμί ψημένο στα ξύλα και το συνδυάζουμε με φέτα του τυροκομείου Μαγγίνας Καλυβιώτικο. «Τα Καλύβια κρύβουν πολλές ευχάριστες εκπλήξεις», μου λέει με νόημα η Μαρίνα και όσο μου επισημαίνει με πάθος ότι ο φούρνος Παπαγεωργίου ψήνει με ξύλο ελιάς και δρυ το εξαιρετικό ψωμί που μόλις δοκιμάσαμε, αρχίζω να βλέπω την περιοχή με άλλο μάτι.
Στο διάλειμμά τους από τη συλλογή και την τυποποίηση των βασιλικών σύκων, έρχονται στην παρέα μας η Μιράντα και η Σόφι Χασιώτη, οι ιδιοκτήτριες της Figland. Η Μιράντα πήρε συνειδητά την απόφαση να εγκαταλείψει τη δουλειά της στον τομέα της πολιτιστικής διαχείρισης και να ασχοληθεί με τη γη πριν από περίπου δέκα χρόνια και η αδερφή της, Σόφι, την ακολούθησε στην απόφασή της. Μαζί με την ομάδα τους φροντίζουν πλέον 170 συκιές, με τα φρούτα των οποίων φτιάχνουν μαρμελάδα και τρία διαφορετικά είδη από κονφί, που πωλούνται σε επιλεγμένα καταστήματα τροφίμων. Ο όμορφος αυτός οικογενειακός συκεώνας, που ξεκίνησε να φυτεύει ο παππούς τους, απολαμβάνει τη θέα της θάλασσας αλλά και του γειτονικού δάσους του Κουβαρά. Ένα από τα «μυστικά» της καλλιέργειας που ανακαλύπτουμε εδώ είναι αυτό του ορνού. Ο Αέρτον, ο βασικός φροντιστής της φυτείας, μου δείχνει ένα τσιγκέλι με τρία ξερά σύκα που κρέμονται από ένα κλαδί της συκιάς και εξηγεί ότι πρόκειται για καρπούς από τις αρσενικές συκιές, οι οποίοι κρεμιούνται στις αρχές του καλοκαιριού στα θηλυκά δέντρα, ώστε να γονιμοποιηθεί μέσω εντόμου ο καρπός τους και να γίνει μεγαλύτερος και νοστιμότερος. Η Μιράντα και η Σόφι επιστρέφουν στην τυποποίηση των σύκων που θα διατεθούν την ίδια μέρα στην Κεντρική Λαχαναγορά της Αθήνας και η Μαρίνα με προετοιμάζει για την επόμενη στάση μας: το δάσος του Κουβαρά.
Μέσα στο πυκνό πευκοδάσος του Κουβαρά, που αποτελεί ιδιωτική ιδιοκτησία και ανήκει σε οικογένειες του ομώνυμου χωριού, συναντάμε τον Χάρη Στουραΐτη, τον τελευταίο ρητινοσυλλέκτη που απέμεινε στην περιοχή. Με ένα σκεπάρνι στο χέρι πελεκά τους κορμούς των δέντρων, για να τρέξει από μέσα τους το ρετσίνι και να κυλήσει στα τενεκεδάκια που έχει τοποθετήσει ακριβώς από κάτω. Λεπτές φλούδες πεύκου, τα πελεκούδια, πέφτουν στο χώμα και μοσχοβολάνε από τη ρητίνη που αναβλύζει στην επιφάνειά τους. Η ουσία αυτή έχει αντιοξειδωτικές ιδιότητες και χρησιμοποιείται τόσο για την παρασκευή ρετσίνας από τους οινοπαραγωγούς, όσο και ως συντηρητικό από τις φαρμακοβιομηχανίες. Ο κύριος Χάρης έχει τοποθετήσει περίπου 300 τενεκεδάκια σε ακτίνα πέντε χιλιομέτρων και με την καθημερινή του παρουσία βεβαιώνεται ότι όλα πηγαίνουν καλά. Η προστασία του δάσους έχει μεγάλη σημασία για τους περιοίκους και η συλλογή της ρητίνης μειώνει το ποσοστό της εύφλεκτης ύλης που κουβαλά το κάθε πεύκο. Αν και στο γειτονικό χωριό του Κουβαρά κάθε οικογένεια είχε στο παρελθόν τουλάχιστον έναν –ή και περισσότερους– ρητινοσυλλέκτη, ο κύριος Χάρης είναι πλέον ο μοναδικός που βγαίνει για να ρετινέψει, να μαζέψει δηλαδή ρετσίνι. Και μας συγκινεί όταν περιγράφει τη ρητίνη σαν «ζωογόνο δάκρυ», αντίστοιχο με τα δάκρυα που σημαδεύουν τις πιο μεγάλες στιγμές της ζωής μας.
Τους συλλογισμούς μας διακόπτουν οι φωνές ενός βοσκού και ξαφνικά ο δρόμος πλημμυρίζει από τα πρόβατα του κοπαδιού του. «Δεν αποκλείεται να είναι από το δικό τους γάλα η φέτα που δοκιμάσαμε νωρίτερα», μου κλείνει το μάτι η Μαρίνα και μου αναφέρει έναν ακόμα παραγωγό, τη στάνη του οποίου θα συναντήσουμε στον δρόμο μας προς την Κερατέα.
Ελαφρά αρώματα φρούτων
Ο βασικός όμως σκοπός της επίσκεψής μας σε αυτή την περιοχή είναι να δούμε από κοντά τους αμπελώνες στους οποίους καλλιεργείται το Σαββατιανό, γηγενής ποικιλία των Μεσογείων με βασικό χαρακτηριστικό της τα ελαφρά αρώματα φρούτων. Μερικά χιλιόμετρα έξω από την πόλη της Κερατέας συναντάμε τον Δημήτρη Λιέπουρη, αμπελουργό τρίτης γενιάς, ο οποίος σύντομα θα ξεκινήσει τον τρύγο του Σαββατιανού. Τσιμπάμε με τη Μαρίνα μερικές ρώγες από το αμπέλι, αλλά ο Δημήτρης μάς προτείνει να δοκιμάσουμε καλύτερα το Μοσχάτο Αμβούργου, που είναι ακόμα πιο αρωματικό.
Διασχίζουμε λοιπόν τα κλήματα της Μαλαγουζιάς, της Μανδηλαριάς και της Λημνιώνας και ο Δημήτρης βγάζει τον σβαρνά του για να κόψει με το μικρό αυτό μαχαιράκι ένα τσαμπί Μοσχάτο. Τα αρώματα του σταφυλιού και η θέα του αγροτικού τοπίου κάνουν δύσκολο το να πιστέψεις ότι βρίσκεσαι σε τόσο μικρή απόσταση από την Αθήνα. Επιστρέφουμε στην Κερατέα για να δούμε από κοντά το πέτρινο μικρό οινοποιείο που είχε φτιάξει ο παππούς του Δημήτρη, σε μια εποχή που ο μούστος ταξίδευε με κάρο και οι ταβέρνες της Πλάκας και του Πειραιά αναλάμβαναν την οινοποίησή του μέσα στα βαρέλια τους. Το συγκεκριμένο κτίριο είχε μάλιστα επιταχθεί από τους Ιταλούς κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, για να χρησιμοποιηθεί σαν μαγειρείο. Ο Δημήτρης παρέλαβε την επιχείρηση από τον πατέρα του και την εκσυγχρόνισε, προσθέτοντας ανοξείδωτες δεξαμενές και ένα πνευματικό πιεστήριο. Σήμερα παράγει περίπου 25.000 φιάλες κρασιού τον χρόνο και το Σαββατιανό του αποσπά βραβείο Decanter τα τελευταία πέντε χρόνια. Η δε ρετσίνα έχει επίσης περάσει στα δεδομένα της σύγχρονης εποχής, με χαρακτηριστική λεπτομέρεια το γεγονός ότι ο Δημήτρης χρησιμοποιεί μόλις το ένα τρίτο της ποσότητας ρητίνης που έμπαινε στο κρασί στο παρελθόν.
Το κεντητό ψωμί
Μια απρόσμενη σύνδεση με το παρελθόν και την αγροτική παραγωγή αποκαλύπτεται μέσα από τη δουλειά της Γιώτας Δράκου, ερευνήτριας της τοπικής λαογραφίας. Η Γιώτα αφιέρωσε αρκετά χρόνια στη μελέτη του κεντητού ψωμιού, του ιδιαίτερου αυτού χειροτεχνήματος που συνόδευε τις ξεχωριστές στιγμές του χρόνου αλλά και της ζωής των ανθρώπων στα Μεσόγεια. Μέσα στο χαγιάτι της στο Λαγονήσι, μας δείχνει κάποια από τα ψωμιά που έχει κεντήσει με τα χέρια της, στολίζοντας την επιφάνειά τους με πλήθος από λεπτοκαμωμένα λουλούδια, άνθη λεμονιάς, σταφύλια και άλλα προϊόντα της φύσης. Κι ενώ αντίστοιχα ψωμιά συναντάμε και σε άλλα σημεία της Αττικής και της Ελλάδας, υπάρχουν κάποια μοτίβα που κάνουν τους άρτους των Μεσογείων να ξεχωρίζουν. Ένα από αυτά είναι το αποκαλούμενο «ανάποδο ωμέγα»: ένα σχήμα που συμβολίζει τη γυναικεία μήτρα και μέσα στο οποίο τοποθετείται ένα βελανίδι που απεικονίζει το ανδρικό σπέρμα. Το σχήμα αυτό συμπληρώνει ένα γαρίφαλο που φυτρώνει πάνω από το ωμέγα και παραπέμπει στις εποχές που η οικονομία των Μεσογείων βασιζόταν στα άφθονα σιτηρά και αμπέλια που καλλιεργούνταν εδώ. Μου προκαλεί εντύπωση το μοτίβο που κοσμεί την περίμετρο του ψωμιού και η Γιώτα μού εξηγεί ότι πρόκειται για σχηματική απεικόνιση ενός χορού γυναικών και μου δείχνει κάτι αντίστοιχο κεντημένο πάνω σε ύφασμα παραδοσιακής στολής της περιοχής. Πρόκειται για ένα από τα διακοσμητικά μοτίβα που πηγάζουν από την αρχαιότητα, ακόμα και αν το αγνοούσαν πολλές από τις γυναίκες παλαιότερων γενεών που τα αναπαρήγαν πιστά, σεβόμενες την παράδοση που τους κληροδοτήθηκε. Η Γιώτα μοιράζεται τις γνώσεις και τις τεχνικές που συγκέντρωσε μέσα από την έρευνά της κάνοντας παρουσιάσεις σε σχολεία και παραδίδοντας μαθήματα σε συνεργασία με συλλόγους γυναικών στο Μαρκόπουλο και στην Παιανία.
Η περιήγησή μας στα Μεσόγεια κλείνει με την επίσκεψη μιας φυτείας φιστικιού. Ο καλλιεργητής Δημήτρης Γκλιάτης ξεφορτώνει φουριόζος τις γεμάτες κλούβες από το αγροτικό του αυτοκίνητο και τις αδειάζει σε ένα θορυβώδες μηχάνημα. Εκεί, με τη βοήθεια του νερού, γίνεται η αποφλοίωση του καρπού. Όπως μας εξηγεί, οι καιρικές συνθήκες ήταν αντίξοες τη φετινή χρονιά και η παραγωγή των δέντρων ιδιαίτερα μειωμένη. Ακολουθώ με το βλέμμα μου το νερό που κυλά σταθερά από το μηχάνημα σε ένα αυλάκι και συνεχίζει κατά μήκος του χορταριού για πολλά μέτρα παρακάτω. Απέναντι ακριβώς, ορθώνεται μεγαλοπρεπής ο πύργος της Βραυρώνας. Το εντυπωσιακό αυτό κτίριο, που χτίστηκε τον 13ο αιώνα, όταν η Αττική αποτελούσε δουκάτο της οικογένειας των De La Roche, εξυπηρετούσε μεταξύ άλλων την επιτήρηση των κτημάτων τους στην περιοχή. Είναι τόσο μικρή η απόσταση που τον χωρίζει από τις σύγχρονες εγκαταστάσεις του αεροδρομίου της Αθήνας, που είναι εντυπωσιακό το πόσες διαφορετικές εποχές και δραστηριότητες συνδυάζονται στον ίδιο χώρο. «Είναι σημαντικό να αναδείξουμε όλες τις μικρές ιστορίες που κρύβουν τα Μεσόγεια και να δίνουμε ακόμα και σε επισκέπτες που διέρχονται από την Αθήνα για λίγες μόνο μέρες την ευκαιρία να αντιληφθούν ότι τα αμπέλια, οι ελιές και οι υπόλοιπες καλλιέργειες που βλέπουν γύρω τους κρύβουν παραδόσεις αιώνων», λέει η Μαρίνα. Και συνεχίζει να μου μιλάει για τη βιοδυναμική καλλιέργεια εδώδιμων λουλουδιών λίγα μέτρα παρακάτω, για τον παλιό αερόμυλο του Μαρκόπουλου, για τον νοσταλγικό παλιό σταθμό του τρένου στην Κερατέα, για έναν μικρασιατικού τύπου αργαλειό στην Ανάβυσσο και για πολλά ακόμα κρυφά «διαμάντια» που έχει προσαρτήσει στον χάρτη των εμπειριών της.
