Η Δράμα είναι η ελληνική πρωτεύουσα της μικρής κινηματογραφικής φόρμας. Το φετινό Διεθνές Φεστιβάλ Ταινιών Μικρού Μήκους πραγματοποιήθηκε τη στιγμή που σε ένα παράλληλο, σαφώς πιο λαμπερό κινηματογραφικό σύμπαν ο Γιώργος Λάνθιμος κέρδιζε με το Poor Things τον Χρυσό Λέοντα στο Φεστιβάλ της Βενετίας. Η καρδιά, όμως, του ελληνικού σινεμά χτυπούσε στη Δράμα. Τα φώτα στις σκοτεινές αίθουσες άναψαν από τις 4 έως τις 10 Σεπτεμβρίου στην πόλη των μικρομηκάδων, στην 46η διοργάνωση, που είχε φέτος διάθεση εσωτερικού στοχασμού –όπως ήταν το σλόγκαν του τρέιλερ του φεστιβάλ– προσηλωμένου στην αποστολή του· που είναι να μεγαλώνει. Τη φόρμα του… ως φεστιβάλ. Και αυτό φάνηκε να κάνει.
Σύμμαχός του η ίδια πόλη, που της ταιριάζει το φθινόπωρο, γιατί η φύση και τα δέντρα της χρυσίζουν και αρχίζουν να χορεύουν στους πρώτους κρύους αέρηδες. Η Δράμα περιμένει το φεστιβάλ αθόρυβα κάθε φθινόπωρο, ακόμα και οι ντόπιοι που δεν έχουν κάποια κατά τα άλλα σχέση με το σινεμά. Ξέρουν όλοι ότι αυτές τις ημέρες η πόλη τους έχει καλεσμένους.
Ο κύριος Στάθης, οδηγός ταξί, δεν πηγαίνει γενικά σινεμά, αλλά του αρέσει αυτό που συμβαίνει. «Ένα φεστιβάλ έχει η Δράμα, είναι ωραίο να υπάρχει. Δεν έχουμε και τίποτε άλλο», λέει. Στη διαδρομή μας για το ξενοδοχείο, έδειξε ενδιαφέρον για το αν έχει κόσμο, αν πάει καλά, αν έχει καλές ταινίες. Ενδιαφέρθηκε μάλιστα για το αν ισχύει η φήμη για μια σχολή κινηματογράφου. Σωστά είχε ακούσει. Το φεστιβάλ ανακοίνωσε φέτος τη λειτουργία της πολυαναμενόμενης Κινηματογραφικής Σχολής στην πόλη της Δράμας από το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, με εξ αποστάσεως μαθήματα και διά ζώσης εργαστήρια.
«Έχει ξένους που έχουν έρθει να δουν σινεμάδες», λέει η κυρία Ζαφειρία, που περιμένει παραπάνω από ό,τι συνήθως στην ουρά για την μπουγάτσα, προσπαθώντας να εξηγήσει την καθυστέρηση. Όπως τα λέει είναι. Στη Δράμα έρχονται δημιουργοί από όλο τον κόσμο – φέτος ήρθαν περισσότεροι από πενήντα από διάφορα σημεία του πλανήτη. «Το Φεστιβάλ της Δράμας είναι κυρίως μια γιορτή. Έχει αυτόν τον χαρακτήρα. Βλέπεις την εξέλιξη του μέσου. Βλέπεις τι απασχολεί τους άλλους δημιουργούς. Παρατηρείς τη δική σου εξέλιξη. Επαναπροσδιορίζεις. Και την ίδια στιγμή παραμένει μια κομβική στιγμή αν έχεις έρθει ως δημιουργός», λέει ο Μανώλης Μαυρής, γνώριμος στο φεστιβάλ –είχε συγκινήσει παλιότερα με το Brutalia–, που αυτή τη φορά παρουσίασε το Midnight Skin.
Εν μέσω κακοκαιρίας
Η συγκυρία ωστόσο δεν ήταν ιδανική. Το φεστιβάλ έγινε τη στιγμή που σε μεγάλο μέρος της χώρας εκτυλισσόταν η σφοδρή κακοκαιρία. Όλοι βάζαμε ένα στοπ στις κουβέντες για σινεμά, για να δούμε σκληρές εικόνες καταστροφής, που δυστυχώς δεν ήταν κινηματογραφικές. Συνέβαιναν λίγα χιλιόμετρα μακριά, αλλά έτσι είναι η ζωή, ένα σκληρό «to be continued». Και η αλήθεια είναι ότι συνεχιζόταν σε ένα νοητό κινηματογραφικό σετ ανάμεσα στον κινηματογράφο Ολύμπια, το Δημοτικό Ωδείο Δράμας, το θερινό κινηματογράφο Αλέξανδρος και τον κήπο του πολιτιστικού χώρου ΚΥΚΛΩΨ. Οι πιστοί θαμώνες υποστήριζαν πως το φεστιβάλ έμοιαζε πιο ώριμο από ποτέ. Συγχρόνως όμως ορκίζονταν στη φρεσκάδα του. Και δεν είναι δύσκολο να τους πιστέψεις. Η πόλη αυτές τις ημέρες ήταν γεμάτη με μικρές ή μεγάλες παρέες από ανθρώπους που πηγαινοέρχονταν τρέχοντας να προλάβουν όλα όσα συνέβαιναν: masterclass, ειδικά αφιερώματα, συζητήσεις και εργαστήρια, βιβλιοπαρουσιάσεις. Αν για λίγο τους έχανες, τότε η Δράμα θα σου αποδείκνυε ότι το google maps δεν την πολυκαταλαβαίνει. Το πιο ασφαλές ήταν να ακολουθείς τα παιδιά με τις χαρακτηριστικές μαύρες tote bag με το λογότυπο του φεστιβάλ.
Τα μεσημέρια που οι πρωινές δραστηριότητες έκαναν διάλειμμα, όσοι δεν πήγαιναν να ξεκουραστούν στα ξενοδοχεία για να πάρουν δυνάμεις για τις προβολές και τα πάρτι το βράδυ έπιαναν τραπέζι στις ταβέρνες. Τα πιάτα γέμιζαν με χόρτα, σουτζουκάκια, ντόπια κρέατα και πίτες. Τα ποτήρια άδειαζαν από το τσίπουρο μέχρι να έρθει η στιγμή που όλοι περίμεναν ντροπαλά το κέρασμα: ραβανί με παγωτό καϊμάκι. Και αυτό ερχόταν και μετά κανείς δεν ανησυχούσε για τίποτα. Ούτε καν για την πιθανότητα της βροχής. Τα αδιάβροχα άλλωστε σχεδόν δεν χρειάστηκαν. Ευτυχώς χωρούσαν στις tote bag.
Και το σκοτάδι κάποια στιγμή έπεφτε και οι πόρτες στα σινεμά άνοιγαν, οι αίθουσες γέμιζαν και δεν χρειαζόταν να δώσει κανείς κανένα ραντεβού. Αυτό που έχει ίσως εξίσου μεγάλο ενδιαφέρον με τις ταινίες είναι να παρατηρείς αυτό που προκύπτει. Την κοινότητα και τη συλλογικότητα που δημιουργείται από τους ανθρώπους που έρχονται σε αυτή την άκρη της Ελλάδας για να συνδεθούν, να μπλέξουν, να δημιουργήσουν κινηματογραφικές συμμαχίες. Και είναι γοητευτικό να βλέπεις πώς μέρος αυτής της σύνδεσης γίνεται και η πόλη.
Μια πόλη που δεν φαίνεται να θέλει να δείξει ότι έχει προσπαθήσει. Μάλλον γιατί έχει τη γοητεία της πόλης που έχει αποδεχτεί την επαρχιακή καταγωγή της.
Ξέρει, για παράδειγμα, ότι κάποια σημεία δίπλα στις περίφημες πηγές της Αγίας Βαρβάρας έχουν αδικηθεί από την παρεμβατική, lounge αισθητική των καφέ. Ξέρει τις αδυναμίες της. Η Δράμα δεν θέλει να σε παραμυθιάσει, δεν θέλει να σου υποσχεθεί ότι είναι η κουλ πόλη του βορρά. Είναι αυτή που είναι. «Η Δράμα μού αρέσει γιατί είναι αντιδήθεν. Έχει ένα ωραιοποιημένο κομμάτι, αλλά κυρίως είναι αυθεντική και αντισνόμπ. Αυτή είναι η γοητεία της», λέει ο σκηνοθέτης Μανώλης Μαυρής.
Αν λοιπόν συστηθείς μαζί της με αυτόν τον τρόπο, τότε η πόλη γίνεται φιλική και εύκολη, ακόμα και αν παραμένει δύσκολη για το google maps. Σε αφήνει να τη μάθεις. Οπότε αυτό που μένει, εκτός από τις προβολές, είναι οι ανέμελες βόλτες στο πάρκο με τις πηγές της Αγίας Βαρβάρας, ανεβοκατεβαίνοντας ξύλινα γεφύρια πάνω από ρυάκια, χαζεύοντας κύκνους να λικνίζονται στα ήρεμα νερά της λίμνης, φωτογραφίζοντας ανέμελες πάπιες που δεκάρα δεν δίνουν ποιο πλάνο τους θα ανεβάσεις στα stories σου. Στο σκηνικό προσθέστε κορμούς να μπλέκονται μεταξύ τους και να φτιάχνουν ξύλινες αλυσίδες, κισσούς να φτάνουν μέχρι τον ουρανό και πουλιά να συνομιλούν με τους ήχους των νερών και με τα μυστικά που ψιθυρίζονται στα παγκάκια. Η Δράμα στο πάρκο με τις πηγές της Αγίας Βαρβάρας είναι αλήθεια ποιητική και όμορφη, και η στιγμή που το συνειδητοποιείς είναι κινηματογραφική.
Σημειώσεις από τις αίθουσες
Η μικρή κινηματογραφική φόρμα είναι σαν τα διηγήματα. Μπαίνεις, πιάνεις θέση σε μια αίθουσα και ξέρεις ότι θα αρχίσουν να προβάλλονται ταινίες από τις οποίες κάποιες θα σε ενδιαφέρουν, κάποιες θα σου αρέσουν, σε κάποιες θα βαρεθείς, θα ντραπείς, αλλά στο τέλος θα αποχωρήσεις από την αίθουσα για να ξαναμπείς για την επόμενη ταινία. Συνέβησαν όλα τα παραπάνω. Επίσης, όλες οι ταινίες ήταν διαθέσιμες online, ένα εργαλείο-κατάλοιπο της πανδημίας. Φέτος μάλιστα η πλατφόρμα ήταν ανοικτή χωρίς εγγραφή, για όλους σε όλη την Ελλάδα, γεγονός που εξασφάλισε στις 182 ταινίες του φεστιβάλ 442.000 επισκέψεις από 37.000 μοναδικούς χρήστες. Η συγκεκριμένη επιλογή δημιούργησε μία ελευθερία: να επιστρέψεις στο δωμάτιό σου και να δεις μερικές ταινίες ακόμα στον υπολογιστή σου. Ήταν μια συνθήκη που λειτούργησε ή τέλος πάντων επιλέχτηκε από πολλούς, πριν από το πέρασμα από τα after cinema στέκια του φεστιβάλ: όλοι έκλειναν άτυπα ραντεβού στο bar Φίκα για ποτό, ανταλλαγή απόψεων για τις ταινίες της ημέρας, σχόλια για τα νέα της Βενετίας.
Δεν έχει νόημα μόνο η αποτύπωση της καλλιτεχνικής αξίας των ταινιών, άλλωστε δεν είναι όλοι ικανοί να το κάνουν αυτό και ούτε είναι πάντα το ζητούμενο. Για κάποιους αρκεί η παρατήρηση. Ανήκω σε αυτούς. Παρατηρώντας, λοιπόν, με έναν τρόπο είδα πως ήταν όλα εκεί: οι σεξουαλικότητες, η συντροφικότητα, ο ρατσισμός, η βία, η μοναξιά, η φιλία, οι γυναικοκτονίες, η θρησκεία, το μεταναστευτικό, οι ιστορίες ενηλικίωσης, το νόμισμα της μνήμης, η Αθήνα, η απώλεια, το συλλογικό ή προσωπικό τραύμα, η απόγνωση, η οικολογική κρίση και όλες οι κρίσεις. Εκεί ήταν και οι τεχνικές και τα στιλ. Είδαμε ψυχογραφήματα, ντοκιμαντέρ, ταινία γυρισμένη με κάμερα από κινητό, animation (το The Tornado Outside της Μαρίας Τομάζου ήταν ευφυές και ανακουφιστικό) μέχρι πειραματικές κινηματογραφικές επιστολές χωρίς προφανείς παραλήπτες. Με άλλα λόγια, αυτή η εναλλαγή στον κινηματογραφικό μπουφέ με τις πολλές διαφορετικές μικρές μπουκιές σινεμά καταλήγει να έχει μεγάλο ενδιαφέρον σε ένα φεστιβάλ σαν αυτό της Δράμας.
Συγκεκριμένα, σε απόσταση λίγων ωρών μπορούσες να παρακολουθήσεις πολλά και διαφορετικά πράγματα. Μεταξύ άλλων: ουκρανικές queer ταινίες μικρού μήκους, το γαλλικό δράμα Les chenilles (βραβευμένο με τη Χρυσή Άρκτο στην Μπερλινάλε), τον άγουρο καλλιτεχνικό καρπό της Νίνας Αλεξανδράκη στο Ημερολόγιο μιας Σεξουαλικής Μοναξιάς (Βραβείο Σεναρίου στο Εθνικό Σπουδαστικό), όπου μια κοπέλα κρατά τα ημερολόγια της σεξουαλικής της ζωής, την ώριμη κατάθεση του προσωπικού βιώματος της Μαίρης Κολώνια για την απώλεια της μνήμης του πατέρα της στο Η Πολυθρόνα στο Πεζοδρόμιο.
Όλα αυτά συναντήθηκαν με τη βυζαντινοχριστιανική, κωμική παραβολή, μιας στατικής οδύσσειας –ειρωνικό να μιλάμε για οδύσσεια για μια μικρού μήκους– απελευθέρωσης στον Ανορθόδοξο του Κωνσταντίνου Αντωνόπουλου. «Ήθελα να αφήσω την κωμωδία και την περιπέτεια της επιφάνειας, και στον πυρήνα της ταινίας να υπάρχει μια φιλοσοφική και υπαρξιακή διάθεση. Μια ιστορική ταινία για το Βυζάντιο που δεν ζήτησε ποτέ κανείς. Είμαι εντελώς εκτός μόδας», λέει με χιούμορ ο ίδιος. Η ταινία συζητήθηκε για τη θεματολογία της, όπως συνέβη και με τον ουμανιστικό σουρεαλισμό με ταξικές πινελιές του Midnight Skin (απέσπασε τέσσερα τεχνικά κυρίως βραβεία) του Μανώλη Μαυρή, με ηρωίδα μια μοναχική νοσοκόμα που βγάζει κλαδιά από το σώμα της.
Επί τροχάδην, κάποιες ακόμα σημειώσεις από όσα είδαμε: Το Φως εκ φωτός του Νεριτάν Ζιντζιρία, με το σωζόμενο φωτογραφικό υλικό ενός Αγιορείτη μοναχού που, πριν πεθάνει το 1932, κατασκεύασε τη δική του φωτογραφική κάμερα. Την πολύ γλυκιά οικειότητα που μας δημιούργησε το Αερολίν του Αλέξη Κουκιά-Παντελή, που έφυγε με το Αργυρό Βραβείο Σκηνοθεσίας και το βραβείο Σεναρίου, έχοντας την τύχη να έχει για πρωταγωνίστρια την άξια Δήμητρα Βλαγκοπούλου (βραβείο καλύτερης ερμηνείας στο Φεστιβάλ του Λοκάρνο για το Animal της Σοφίας Εξάρχου). Το Super του Νικόλα Κούλογλου, ένα ασπρόμαυρο, κάπως αμήχανο love story, που εκτυλίσσεται σε ένα σούπερ μάρκετ. Την ελαφριά ερωτική επιστολή προς την ευθύνη, όπως απλά και ωραία την αντιλήφθηκαν ο Αινείας Τσαμάτης και η Κατερίνα Μαυρογεώργη, που ξεκάθαρα λατρεύουν τον Καουρισμάκι, και αυτό φάνηκε από τη Διάβασή τους. Ένα μάλλον βιντεοκλίπ του The Boy με τον τίτλο Αντιλόπη. Το Θερμοκήπιο, στη λογική του κοινωνικού ρεαλισμού, από τον Γιώργο Γεωργακόπουλου. Κάποιο βραβείο έπρεπε να επινοηθεί και για τον Αντώνη Τσιοτσιόπουλου (Μαγνητικά Πεδία), ο οποίος εμφανίστηκε αν δεν κάνω λάθος σε έξι ταινίες, αλλά και στους δρόμους της Δράμας.
Οι γυναίκες πρωταγωνιστούν
Τη χρονιά που η καλύτερη ελληνική ταινία ήταν το Πίσω από τις Θυμωνιές της Ασημίνας Προέδρου και τη στιγμή που το Animal της Εξάρχου διαγράφει μια εντυπωσιακή πορεία στα διεθνή φεστιβάλ, είχε ενδιαφέρον να αναζητηθεί η γυναικεία παρουσία στο φεστιβάλ.
Οι γυναίκες δήλωσαν παρούσες σε πολλές, διαφορετικές θέσεις και θεματικές. Δικαιολογημένα θα μείνει στην καρδιά μας η ερωτική ιστορία ανάμεσα σε δύο κορίτσια στην ελληνική επαρχία που μας αφηγήθηκε στην Αρκουδότρυπα η Χρυσιάννα Παπαδάκη, η οποία μοιράστηκε την καρέκλα της σκηνοθεσίας με τον Στέργιο Ντινόπουλου. Αυτό ήταν και το φιλμ που κέρδισε τον Χρυσό Διόνυσο, το μεγάλο βραβείο της καλύτερης ταινίας, και συνεπώς το δικαίωμα συμμετοχής στη διαδικασία των Όσκαρ – το ίδιο δικαίωμα θα έχει και ο Αχέροντας που τιμήθηκε στο Διεθνές Διαγωνιστικό τμήμα. Στην Αρκουδότρυπα δόθηκε και το βραβείο γυναικείας ερμηνείας στην υπέροχη Χαρά Κυριαζή, που καλό είναι να θυμόμαστε το όνομά της, ενώ η διευθύντρια φωτογραφίας, Αρσινόη Πηλού, έκανε επίδειξη του ταλέντου της.
«Μου αρέσει που βλέπω όλο και περισσότερα κορίτσια σε διαφορετικές θέσεις στο σινεμά, σε πιο τεχνικές θέσεις», σημειώνει η Κατερίνα Μαυρογεώργη. «Μια κοπέλα που σπουδάζει διεύθυνση φωτογραφίας μού είπε ότι στο τμήμα της είναι μισά κορίτσια μισά αγόρια. Αλλάζουν τα πράγματα». Η Μαίρη Κολώνια (βραβείο Τεχνικής Αρτιότητας για την Πολυθρόνα στο Πεζοδρόμιο) σχολίασε ότι «υπάρχει τρομερή ανάγκη για αφηγήσεις από την πλευρά των γυναικών και την αποτύπωση της γυναικείας εμπειρίας γενικά, όχι μόνο για τη σεξουαλικότητα. Για όλα τα θέματα. Επιτέλους δεν διστάζεις ως γυναίκα να πεις ότι θες να κάνει σινεμά».
Οι δυνατές γυναικείες ερμηνείες δεν έλειπαν ποτέ. Φέτος ξεχώρισε η συγκινητική ερμηνεία της Μαρίνας Σιώτου στο Χάος που Άφησε Πίσω της (Βραβείο Σκηνοθεσίας στο Εθνικό Σπουδαστικό), ενώ στην ίδια ταινία στη διεύθυνση φωτογραφίας βρισκόταν η έμπειρη Αλεξάνδρα Ρίμπα και τον ήχο φρόντισαν επίσης δύο κορίτσια, οι Μαρία Πασβάντη και Αγγελική Σαΐντ. «Ο Γιάννης Τσορτέκης μάς είπε ότι ήταν η δεύτερη φορά που συνεργάστηκε με γυναίκες σε αυτόν τον ρόλο», λέει η Μαρίνα Σιώτου. «Είδα κορίτσια να δουλεύουν κάμερα και βρήκα και πολλές δυνατές και τολμηρές γυναικείες παρουσίες στο Σπουδαστικό Τμήμα. Είναι ωραίο αυτό να συμβαίνει μέχρι να σταματήσουμε να το παρατηρούμε γιατί θα έχει γίνει αυτονόητο».
Ας σημειώσουμε επίσης το όνομα της Αρτέμιδος Φλέσσα, που βραβεύτηκε για την άρτια σκηνογραφία της Διάβασης, και της Λίβιας Νερουτσοπούλου στο μοντάζ του Ανορθόδοξου, που στο τμήμα του Διεθνούς Διαγωνιστικού απέσπασε το Βραβείο Καλύτερης Ταινίας από τη νοτιοανατολική Ευρώπη. Συγκινητική ήταν η δουλειά και της Αντζέλικα Κατσά στο γλυκό Τέλη Αυγούστου, αλλά και η προσπάθεια της Μάρθας Μπουζιούρη στο ντοκιμαντέρ À Deux Voix, που κινηματογραφεί με λιτότητα τη σχέση της μητέρας ενός τρομοκράτη και εκείνης ενός θύματος βομβιστικής επίθεσης.
Θεραπευτικές ιδιότητες
Μέρος του φεστιβάλ ήταν και το τμήμα Cinematherapy. Μπορεί το σινεμά να θεραπεύσει, να απαλύνει ένα τραύμα, μια μνήμη; Ο θεματικός άξονας του φετινού προγράμματος ήταν οι ανθρώπινες σχέσεις, η ρευστότητα και η αναδιάρθρωσή τους τον 21ο αιώνα. Υπήρχαν ταινίες διάσπαρτες στα τμήματα που έθιγαν αυτόν τον προβληματισμό. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα ήταν το Lumen της Ειρήνης Τζούλια, ένα πειραματικό-βιωματικό ντοκιμαντέρ για τις πυρκαγιές στο Μάτι, όπου η σκηνοθέτιδα έχασε τον πατέρα της: «Αυτή η ταινία είναι ένα μέσο να διαχειριστώ το πένθος και την απώλεια που βίωσα. Φροντιστικά δεν ξέρω πώς μπορεί να λειτουργήσει η τέχνη και το σινεμά συγκεκριμένα, αλλά σ’ εμένα λειτούργησε σίγουρα λυτρωτικά». Δεν είναι κι αυτή μια ιδιότητα του σινεμά; Ένας τρόπος να καταλαβαίνουμε καλύτερα τον κόσμο ή και εμάς τους ίδιους σε σχέση με αυτόν; Ίσως η ανάγκη αυτής της κατανόησης να τα πυροδοτεί όλα. Να φυτεύει την αγάπη για σινεμά στους δημιουργούς και στους θεατές. Σπόροι αυτής της αγάπης μεγαλώνουν σίγουρα στη Δράμα, ποτίζονται κάθε φθινόπωρο με τα όνειρα και την πίστη μιας κοινότητας ανθρώπων που έρχονται σε αυτή τη μικρή, «αντισνόμπ» πόλη για να ευοδωθεί η ρομαντική αγάπη τους για το σινεμά. Μια τέτοια αγάπη καταφέρνει να απο-Δραμα-τοποιήσει την πραγματικότητα όταν αυτή είναι αυτή που είναι: σκληρή. Τι άλλο να ζητήσεις από ένα φεστιβάλ; Μπορείς απλώς να του ευχηθείς να μεγαλώνει.
Οι βραβευμένες ταινίες και άλλες που ξεχώρισαν θα προβληθούν στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος στην Αθήνα από τις 26 έως τις 29 Οκτωβρίου.