Θυμάμαι τα πάντα, κι ας έχουν περάσει δέκα χρόνια: Ήταν η πρώτη φορά που στοιβάχτηκα σε ένα λεωφορείο χωρίς τους γονείς μου και πάτησα το πόδι μου στην «Πολιτεία της Ναυαρίνου»· στη θέα και μόνο της θάλασσας άφησα την πρώτη κραυγή ελευθερίας. Τόσο βαθιά όσο η καταβύθιση στα πρώτα βιβλία των μικρών βιβλιοπωλείων, στους μικρόκοσμους του άξονα της Δημητρίου Γούναρη, τα μικρά στενάκια πέριξ που οδηγούσαν σε μια έρημη πλατεία (η οποία δεν έμοιαζε με πλατεία) και οδούς σαν προμενάδες. Δέκα χρόνια μετά, η πλατεία έχει κίνηση. Κάποτε αφημένη στην τύχη της, η οδός Δέλλιου έχει «ανακαλυφθεί» και από άλλους Θεσσαλονικείς, αποτελώντας το νέο στέκι της πόλης. Ο πεζόδρομος της Φιλικής Εταιρείας και της οδού Θεοχάρη γύρω από την πλατεία που δεν μοιάζει με πλατεία διαμορφώνουν ένα σύμπαν το οποίο δεν απειλεί τη δημοφιλία της Γούναρη, αλλά διατηρεί το δικό του οικοσύστημα, ακριβώς πίσω από τις ομοιόμορφες πολυκατοικίες που κλέβουν την παράσταση από το Ανάκτορο του Γαλέριου. Αυτό είναι το σύμπαν της πλατείας Ιπποδρομίου.
Μια μεγάλη πλατεία
Σε σχέση με το υπόλοιπο Ιστορικό Κέντρο που έχει μόλις ανοίξει τα μάτια του και έχει σηκώσει τα στόρια στα καταστήματά του, η πλατεία Ιπποδρομίου και οι γύρω δρόμοι της κινούνται με άλλους ρυθμούς. Ήσυχους και ήρεμους, σχεδόν ζεν, χωρίς τα κορναρίσματα, τυχόν λογομαχίες για διπλοπαρκαρίσματα που ακούγονται στις αρτηρίες οι οποίες περικλείουν τη γειτονιά (Εγνατία, Εθνικής Αμύνης, Τσιμισκή και Γούναρη) και στην Αλεξάνδρου Σβώλου που την τέμνει στη μέση. Κατεβαίνοντας την οδό Αγαπηνού από την Εγνατία, το βλέμμα στρέφεται πρώτα στα μπαλκόνια των πολυκατοικιών να ακολουθούν τη ρυμοτομία του κυρτού δρόμου. Δεξιά, το Πάρκο Τσέπης, ένα αδόμητο οικόπεδο που η ομάδα πολιτών της Πρωτοβουλίας Γειτονιάς της Αλεξάνδρου Σβώλου το μετέτρεψε σε πάρκο. Και από το σημείο όπου βρίσκεται το οπωροπωλείο του κ. Γιώργου, ο οποίος κάθε πρωί δίνει χρώμα στο τσιμεντένιο γκρίζο με τα φρούτα μπροστά από το μαγαζί του, απλώνεται ένας δρόμος με νησίδες, πάνω στις οποίες έχουν φυτευτεί φοίνικες. Θεσσαλονικιώτικο disclaimer: ο χαρακτηρισμός «πλατεία» για την Ιπποδρομίου δεν είναι προϊόν κάποιας βορειοελλαδίτικης αργκό που κινητοποιεί την ειρωνεία της πρωτεύουσας, καθώς είναι εμφανές πως δεν έχει ούτε παγκάκια, ούτε πάρκο, ούτε χώρους αναψυχής. Είναι απλώς ένας δρόμος, ο οποίος θα μπορούσε να ήταν μια μεγάλη πλατεία, όπως μαρτυρεί και το ετήσιο Δείπνο της Άνοιξης, η δράση της «Πρωτοβουλίας» που φιλοξενείται κατά καιρούς στην Ιπποδρομίου αντί της Σβώλου. Τυχαίνει όμως να κουβαλάει και αστικούς μύθους που διαπερνούν τους βυζαντινούς, τους μέσους και τους νέους χρόνους.
Η κατάρα της πλατείας
«Η πλατεία είναι συνδεδεμένη με τον αστικό μύθο του “αιμορραγούντος λίθου”, μιας μαρμάρινης στήλης που λέγεται πως ανέβλυζε το αίμα των χιλιάδων Θεσσαλονικέων που σφαγιάστηκαν στη ρωμαϊκή αρένα, μετά την εξέγερση του 390 μ.Χ. εναντίον των οικονομικών διαταγμάτων του Θεοδοσίου Α΄», διηγείται ο ιστορικός ερευνητής του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης (ΚΙΘ), Νίκος Μαραντζίδης. Αιώνες αργότερα, τη δεκαετία του 1970, ο αστικός μύθος εκείνων των χρόνων επανήλθε στο στόμα των κατοίκων. Ωστόσο, πριν από αυτή τη δεκαετία, το Προδρόμι (παράφραση της λέξης «Ιπποδρόμι», ενημερώνει ο κ. Μαραντζίδης) δεν θύμιζε τίποτα από το ιστορικό παρελθόν της πόλης. «Μετά την πυρκαγιά του 1917, το Σχέδιο Εμπράρ προέβλεπε την ανάδειξη του ρωμαϊκού Ιπποδρόμου, αλλά, πέρα από τον άξονα της Αριστοτέλους και την ανάδειξη του Γαλεριανού συγκροτήματος, δεν υλοποιήθηκε τίποτε άλλο, εκτός από παραπήγματα, εργαστήρια και τη σερβική εκκλησία του Αγίου Σάββα. Με τα χρόνια, όλα αυτά ισοπεδώθηκαν, για να χτιστούν οι πολυκατοικίες που βλέπεις». Για το βράδυ της 20ής Ιουνίου του 1978, θυμάμαι τον δάσκαλο της ΣΤ΄ τάξης να μας διηγείται πως η τηλεόραση δύο συγγενών του που έμεναν στην πολυκατοικία του νότιου άκρου της πλατείας Ιπποδρομίου έπαιζε τον κρίσιμο αγώνα Αργεντινή-Βραζιλία, για την πρόκριση στην επόμενη φάση του Μουντιάλ. Λίγο μετά τις έντεκα το βράδυ, ένα βουητό διαπέρασε την πόλη: 6,5 ρίχτερ έβγαλαν τη Θεσσαλονίκη στους δρόμους, δημιούργησαν τεράστιες ζημιές σε κτίρια και για ένα καλοκαίρι ανάγκασαν τους κατοίκους να μείνουν σε πάρκα καταυλισμού σε διάφορα σημεία του Κέντρου. Το μοναδικό, όμως, κτίριο που κατέρρευσε ολοσχερώς ήταν εκείνη η πολυκατοικία στα νότια της πλατείας Ιπποδρομίου. Έτσι, οι παλιοί Θεσσαλονικείς θυμήθηκαν ξανά την ιστορία του «λίθου» αλλά και την «κατάρα» που στοιχειώνει την πλατεία. Σύντομα, τη θέση του κτιρίου πήρε το Μέγαρο Μπίλλη, που στεγάζει το ΚΙΘ και το δημοτικό αρχείο της πόλης. Η ιστορία όμως αυτή δεν αφορά το τώρα της γειτονιάς.
Κέντρο-Απόκεντρο
Μια σύντομη ουρά σχηματίζεται για το συσσίτιο που παρέχει η Ευαγγελική Εκκλησία έξω από το Χριστιανικό Στέκι. Ένα απορριμματοφόρο σταματάει στην Αλεξάνδρου Σβώλου, δίχως να κόβει την ελάχιστη κυκλοφορία της πλατείας. Ο κάδος γλιστράει από τους γάντζους του φορτηγού και κάνει κρότο.
Η ζωή σταματάει για λίγο και αμέσως, όλα παίρνουν τον δρόμο τους. Είμαι σίγουρος πως αυτός ο ήχος δεν έφτασε ποτέ στα υπόγεια καταστήματα της Ιπποδρομίου. Το επιβεβαιώνω, καθώς μπαίνω στο παραδοσιακό βιβλιοδετείο του Μιχάλη Ποτόλια, ένα μικρό υπόγειο εργαστήριο στη μέση της πλατείας, συνεχίζοντας την παράδοση που ξεκίνησε ο πατέρας του το 1979. Παρατηρεί κάποιες αλλαγές στη φυσιογνωμία της γειτονιάς μέσα στον χρόνο; «Εντάξει, σημαντικές αλλαγές δεν έχει η γειτονιά, αν εξαιρέσεις την πολυκατοικία που έπεσε στον σεισμό. Τα ίδια κτίρια που έβλεπα μικρός, τα ίδια βλέπω και τώρα. Και ησυχία», λέει όση ώρα προσπαθεί να δέσει τις σελίδες ενός Ευαγγελίου. «Άλλωστε, εμείς ήμασταν πάντοτε στη σκιά της Ναυαρίνου. Ναι μεν στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, αλλά ταυτόχρονα απόκεντρο. Παρ’ όλα αυτά, υπήρχαν μαγαζιά για τα πάντα. Υπήρχε μια περίοδος, πριν από την οικονομική κρίση, που δεν έβρισκες ούτε τουαλέτα να ανοίξεις, όλος ο δρόμος ήταν φίσκα από επιχειρήσεις». Και στην κρίση; «Από τα σαράντα καταστήματα, μείναμε μόνο δέκα. Χαιρετιόμασταν πέντε άτομα όλα κι όλα, και περιμέναμε να έρθουν και οι άλλοι πέντε. Ο δρόμος έμοιαζε με γουέστερν. Μόνο οι αχυρόμπαλες έλειπαν», λέει αστειευόμενος. «Κάποια μαγαζιά τα κατάπιε η αγορά, δεν τα άντεξε, αλλά, παρόλο που ορισμένα παραμένουν ακόμη κλειστά, είναι τώρα μια οκταετία που εμφανίζονται σύγχρονα, όπως το στούντιο ονυχοπλαστικής, μαγαζιά με καλλιτεχνική δραστηριότητα και καταστήματα με second hand ρούχα».
Λίγο βορειότερα, πετυχαίνω τα αδέρφια Αλεξάνδρα και Αντώνη Καστανίδη στο τραπεζάκι που έχουν στήσει έξω από το Elephant Gang, το κατάστημα μεταχειρισμένων ρούχων που έχουν ανοίξει από το 2016. «Όταν ήρθαμε εδώ, ήμασταν μόνοι μας. Υπήρχαν όμως οι προϋποθέσεις να γίνουμε πιάτσα, λόγω και της Ναυαρίνου. Σιγά σιγά, η γειτονιά γέμισε με φοιτητές, μας έμαθε κόσμος και όλα πήραν το δρόμο τους», λέει ο Αντώνης. Αν υπήρχαν ένα δύο ακόμα τέτοια μαγαζιά σε κάποια περιοχή της πρωτεύουσας, ο δρόμος θα είχε γίνει το νέο talk-of-the-town και η airbnb-οποίησή του θα ήταν θέμα χρόνου. Συμβαίνει το ίδιο κι εδώ; «Εντάξει, βλέπουμε πως κάποια διαμερίσματα έχουν γίνει Airbnb, υπάρχουν όντως τουρίστες που μένουν εδώ για λίγες ημέρες». Δείχνει το αρ ντεκό κτίριο που είναι στη γωνία Ιπποδρομίου και Σβώλου: «Αυτό ήταν κάποτε Πυροσβεστική, το κτίριο της Μονάδας Παιδιού του νοσοκομείου ΑΧΕΠΑ και τώρα είναι διαμερίσματα βραχυχρόνιας μίσθωσης για φοιτητές». Όση ώρα μιλάμε, ένα αγόρι κάπου είκοσι χρονών ψάχνει μια φόρμα Adidas με ρίγες, η Νάντια που εργάζεται στο μαγαζί βρίσκει ένα τζιν σε ένα κορίτσι που δοκιμάζει μια παρόμοια ζακέτα με εκείνη της μητέρας μου όταν ήμουν βρέφος. Μια παρέα αγοριών τής ζητούν να βγάλει φωτογραφία τη νέα τους βερμούδα και εκείνη τους στήνει να ποζάρουν κατάλληλα έξω από το μαγαζί. Ένα κλικ και η στιγμή μένει στον χρόνο.
Πεζόδρομοι μετά μουσικής
Οι περαστικοί ζουν τη στιγμή κάπως αλλιώς. Στέκονται και φωτογραφίζουν το σημείωμα κάποιου ή κάποιας που έχει επικολληθεί στην εξώπορτα μιας οικοδομής. «Αναζητώ σπίτι για ενοικίαση σε αυτή την οικοδομή (γιατί είναι πολύ ωραία)», γράφει και από κάτω το τηλέφωνό του/της. Κάποιοι τουρίστες κοιτούν μέσα από τη σκονισμένη βιτρίνα ενός έρημου καταστήματος. Μέσα του υπάρχει ένα πιάνο, μια βιβλιοθήκη και κάδρα. Κανείς δεν ξέρει τι ήταν αυτό παλιά. Ούτε ο Τάσος Θεοδωράκης, λίγο πιο κάτω, ο οποίος κατασκευάζει ένα ούτι στο εργαστήριό του. Ανοίγει την πόρτα και η μυρωδιά του ξύλου εισχωρεί στα ρουθούνια και ναρκώνει. Ψήνει στο πετρογκάζ έναν ελληνικό μέτριο. «Εγώ τη μυρωδιά την έχω χάσει πια. Μόνο όταν έρχομαι από διακοπές, ίσα που κρατάει είκοσι δευτερόλεπτα και ξαναχάνεται», λέει ο κ. Θεοδωράκης, ο οποίος ειδικεύεται αποκλειστικά στην οργανοποιία. Το μεράκι του αφορά κυρίως το ούτι, το λαούτο και την πολίτικη λύρα. Βρίσκεται εκεί από το 1999, αλλά, σε αντίθεση με τα υπόλοιπα καταστήματα, έχει συγκεκριμένη πελατεία, δεν δουλεύει με τον δρόμο. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως δεν τον ενοχλεί η σημερινή του κατάσταση. «Είχαν πει ότι κάποτε θα γινόταν πλατεία κανονική και θα έφευγαν όλες οι σειρές για τα αυτοκίνητα. Θα υπήρχε μόνο ένα στενό πέρασμα για τα φορτηγά, θα βοηθούσε τα μαγαζιά, τα παιδιά που δεν έχουν πού να παίξουν. Δεν έγινε τίποτε από όλα αυτά. Το χειρότερο όμως είναι όταν έρχονται τουρίστες από το εξωτερικό και με ρωτάνε πού είναι το Ιπποδρόμιο. Τους δείχνω τα αμάξια και τους φοίνικες. “Αυτό είναι”. Μόνο μια ταμπέλα υπάρχει που να γράφει πως κάποτε εδώ ήταν αρένα. Ντρέπομαι όταν με ρωτάνε».
Δίπλα από την εκκλησία των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, ξεκινάει η οδός Γ. Θεοχάρη, ογδόντα μέτρα πεζόδρομου ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’90, που καταλήγει στην Τσιμισκή. Το άνοιγμα του μπραντσάδικου Rubiks έχει φέρει τον κόσμο πάλι πίσω στον μικρό πεζόδρομο του κέντρου και τον διατηρεί μέχρι και τις βραδινές ώρες. Ακριβώς απέναντι, το χέβι μέταλ δισκάδικο Alone έχει σχεδόν την ίδια ηλικία με τον πεζόδρομο, με τον Μανώλη Εμμανουηλίδη που το τρέχει από το 1995 να θυμάται εικόνες από ένα Σάββατο περασμένων δεκαετιών που έμοιαζε με παλλαϊκό πανηγύρι. «Μέσα σε πέντε τεμάχια δρόμου, ήμασταν κάποτε τέσσερα δισκάδικα. Ένας με ό,τι να ’ναι, άλλος με μεταχειρισμένα CDs και κασέτες και εγώ και άλλος ένας που είχαμε μόνο μέταλ. Κάθε Σάββατο, από το ένα μαγαζί έμπαιναν, από το άλλο έβγαιναν. Ο δρόμος όμως έχασε κόσμο, όταν η στάση λεωφορείου που ήταν πάνω στον πεζόδρομο πήγε πέντε μέτρα παραπέρα στην Τσιμισκή και όλη η κίνηση των πεζών διοχετεύτηκε στο Ναυαρίνο», θυμάται. Θα τον αποκαλούσαμε άνετα πρεσβευτή της χέβι μέταλ στη Θεσσαλονίκη, και στην Ελλάδα γενικότερα, καθώς μέσω του δισκοπωλείου του έχει συμβάλει στη διάδοση της μουσικής, συστήνοντας νέα εγχώρια και ξένα συγκροτήματα στο κοινό. «Πάντα η Θεσσαλονίκη ήταν πιο μπροστά από την Αθήνα, ως προς τη μουσική. Σκέψου ότι οι πιο πολλοί πελάτες μου είναι στην Αθήνα και μου ζητούν ό,τι πιο μοντέρνο φέρνω. Που σημαίνει ότι, για να απευθύνονται σε εμένα, δεν υπάρχει κάτω». Πάντως, καμία κρίση δεν φαίνεται να τον επηρεάζει. «Σκέψου, πριν από σένα, ήρθε ένα παιδί δεκαπέντε χρονών με τη μητέρα του και μου ζητούσε Slayer. Να το ξέρεις, οι μεταλλάδες είναι πάντα εκεί, πάντα μουσικόφιλοι».
Ραντεβού στη Δέλλιου
Σιγά σιγά σουρουπώνει. Ο ήλιος έχει καταφέρει να τρυπώσει για μερικές στιγμές από το στενό της Θεοχάρη, αλλά τα κτίρια της Τσιμισκή τον εμποδίζουν. Η πλατεία Ιπποδρομίου μένει πιο εκτεθειμένη. Εκείνη την ώρα, ο Αντώνης του Elephant Gang φοράει τα γυαλιά του και στέκεται μέσα στο μαγαζί. Ο παράλληλος ημι-πεζόδρομος της Φιλικής Εταιρείας περπατιέται από κόσμο που θέλει να ποζάρει με τον Λευκό Πύργο στο background. Οι σινεφίλ γεμίζουν τον χώρο γύρω από τον κινηματογράφο Μακεδονικόν, λόγω των προβολών του 64ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου που φιλοξενεί. Η Φιλικής Εταιρείας ξεκινάει από την οδό Ιωάννη Δέλλιου, έναν δρόμο που βέβαια παραπέμπει πιο πολύ σε πλατεία, ανάμεσα στην κάθοδο της Εθνικής Αμύνης και την Καμβουνίων. Έχει μερικούς μήνες που μαθεύτηκε από τον νεαρόκοσμο της πόλης. Κάποτε ήταν γνωστή μόνο ως «στενό της UNICEF», καθώς εκεί στεγάζονταν το κατάστημα με είδη της οργάνωσης του ΟΗΕ για τα παιδιά. Ύστερα, άνοιξε το Καφενείο Μινιόν, ακριβώς απέναντι από τις χρωματιστές καρέκλες του μεζεδοπωλείου Το Τάρτι. Δίπλα, η Γιάφκα, το βιβλιοστέκι της Γρηγορίου Παλαμά στη Διαγώνιο, με τις λέσχες ανάγνωσης και τις θεατρικές εκδηλώσεις, μετακόμισε εδώ τον Μάιο. Πιο κάτω, το γουστόζικο Peach Boy, το νέο μέρος που προτείνουν οι φίλοι στη Θεσσαλονίκη για να βγούμε. «Για χρόνια, περνούσα κάθε μέρα από εδώ, αλλά δεν το είχα προσέξει ποτέ αυτό το στενό. Θα δυσκολευτώ να το βαρεθώ», μου λέει η Λίνα, που πρότεινε να συναντηθούμε κάτω από τα δέντρα της προμενάδας, όπου οι περίοικοι βγάζουν βόλτα τα κατοικίδιά τους. Πριν από τα νέα μαγαζιά, η ιστορία της περιοχής βρίσκεται στο Login, το μπιλιαρδάδικο της οδού Καμβουνίων. Το 1985, ο Δημήτρης Λογγινίδης, ένας από τους παλαιότερους επιχειρηματίες στον χώρο του μπιλιάρδου, μετέτρεψε ένα παρακμιακό καφέ στο πρώτο στέκι της Θεσσαλονίκης, στο οποίο διασκεδάζουν γενιές φοιτητών.
Μέσα στα χρόνια, αθλητές προετοιμάζονται για τουρνουά μπιλιάρδου, ενώ όλοι οι δεκαοκτάρηδες της πόλης, έστω και μία φορά, έχουν δοκιμάσει την τύχη τους με τις στέκες του Login. Τώρα οι γιοι του τρέχουν το μαγαζί, αλλά εκείνος βρίσκεται εκεί και παρατηρεί πως «δεν έρχονται μόνο φοιτητές. Σκέψου ότι τα Σάββατα έχω κρατήσεις από ψυχολόγους, εφέτες, γιατρούς από το Πανόραμα, που έρχονται εδώ με τα παιδιά και τα εγγόνια τους. Είναι η εκτόνωσή τους». Βγαίνοντας από την Καμβουνίων στην Εγνατία, η φασαρία επιστρέφει. Χάνεις λίγο το μυαλό σου με την κίνηση και τους ελιγμούς στα στενά πεζοδρόμια, λόγω των ανθρώπων που περιμένουν τον ΟΑΣΘ στη στάση της Καμάρας, αλλά οι αντιθέσεις το επαναφέρουν. Από τη μια, το κρυμμένο σύμπαν της πλατείας Ιπποδρομίου που κινείται με τους χαλαρούς της ρυθμούς και από την άλλη, δίπλα, η πολιτεία της Ναυαρίνου, που δίνει την εντύπωση μιας πόλης που κοιμάται πολύ αργά. Τα Σάββατα, μπορεί και καθόλου. Αντιθέσεις, όπως αυτή των δύο πλατειών, ίσως να χαρακτηρίζουν ένα κομμάτι της ζωντανής ταυτότητας της Θεσσαλονίκη.
