Χθες δούλεψα στον υπολογιστή περίπου 10 ώρες, τις περισσότερες από τις οποίες έγραφα ή έψαχνα στο ίντερνετ. Κάθε τόσο σηκωνόμουν για να βάλω μια πορτοκαλάδα, να ρίξω δυο φασολάκια στην κατσαρόλα, να πάω τουαλέτα, να ανοίξω στον διαχειριστή για τα κοινόχρηστα.
Συχνά πυκνά το βλέμμα μου έφευγε από την οθόνη του υπολογιστή και αυτόματα γυρνούσε προς την οθόνη του κινητού: απάντησα σε 3-4 ομαδικές συνομιλίες, παρήγγειλα φίλτρα για την καφετιέρα και πέρασα καμιά δεκαριά πίστες από ένα παιχνίδι που μου κόλλησε το καλοκαίρι στο εξοχικό και στάθηκε η βασική αιτία για την οποία τα μισά βιβλία που είχα κουβαλήσει επέστρεψαν στην Αθήνα άθικτα. Στο παιχνίδι αυτό, έχεις μπροστά σου έναν τεράστιο σωρό από ψηφιακά αντικείμενα και κερδίζεις πόντους καθώς τα τακτοποιείς κουνώντας τον αντίχειρα μέχρι να πάθεις τενοντίτιδα. Ακριβώς δίπλα μου στεκόταν ειρωνικά μια στοίβα από κούτες από την πρόσφατη μετακόμιση, γεμάτες από κανονικά αντικείμενα που περιμένουν μάταια κάποιον να τα τακτοποιήσει. Κατά τις 3 είχα μια τηλεφωνική συνέντευξη – με το κινητό στο μεγάφωνο, καθισμένη στον καναπέ, κρατούσα σημειώσεις στο λάπτοπ μπροστά μου. Κάποια στιγμή που κουράστηκα, ανοίξαμε την τηλεόραση στο Νέτφλιξ και χαζέψαμε σαν υπνωτισμένοι ένα σίριαλ που το έχουμε δει άλλες δέκα φορές και, όταν πια ο σύντροφός μου κοιμήθηκε, σκρόλαρα για άλλη μία ώρα σαν ζόμπι έναν σκασμό άρθρα από τα οποία, όταν ξύπνησα, δεν θυμόμουν ούτε μισό.
Ξέρω καλά ότι δεν είμαι καθόλου, μα καθόλου μόνη σε αυτό. Όσο περνάει ο καιρός, η κόλλα που ενώνει την παλάμη όλων μας με το κινητό και το βλέμμα μας με κάθε λογής οθόνη ισχυροποιείται. Η περίοδος της πανδημίας, δε, έδρασε σαν καταλύτης. Το 2021, ερευνητές βρήκαν ότι ο μέσος χρόνος που πέρασαν οι ενήλικοι στις ΗΠΑ και σε άλλες χώρες στις οθόνες τους αυξήθηκε κατά 60-80% σε σχέση με πριν από την πανδημία. Έρευνα του 2023, σύμφωνα με τον Independent, λέει ότι ο μέσος όρος κοιτάγματος στην οθόνη για τους χρήστες σε όλο τον κόσμο ηλικίας 16 έως 64 ετών, σε διάφορες πλατφόρμες και συσκευές, είναι 6 ώρες και 37 λεπτά την ημέρα, εκ των οποίων το μεγαλύτερο ποσοστό (3 ώρες και 46 λεπτά) αφορούν το κινητό τηλέφωνο.
Αναπόδραστα, το ζήτημα έχει απασχολήσει μια μεγάλη μερίδα ειδικοτήτων. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, για παράδειγμα, υπογραμμίζει για τους ενήλικες ότι «ο αυξημένος χρόνος μπροστά στην οθόνη αντικαθιστά υγιείς συμπεριφορές και συνήθειες, όπως η σωματική δραστηριότητα και η ρουτίνα του ύπνου, και οδηγεί σε δυνητικά επιβλαβείς επιπτώσεις, όπως ο μειωμένος ύπνος ή η αντιστροφή ημέρας-νύχτας, οι πονοκέφαλοι, ο πόνος στον αυχένα, η μυωπία και άλλες βλάβες στην όραση, καθώς και σε παράγοντες καρδιαγγειακού κινδύνου, όπως η παχυσαρκία, η υψηλή αρτηριακή πίεση και η αντίσταση στην ινσουλίνη, λόγω της αύξησης της καθιστικής ζωής».
Από την άλλη, όχι μόνο οι οθόνες μάς εξυπηρετούν σε σωρεία απαραίτητων δραστηριοτήτων (δουλειά, σχολικές εργασίες, ψώνια, ενημέρωση κ.ά.), αλλά υπάρχουν και επιστήμονες που αντιπαραθέτουν τα θετικά που προκύπτουν από την ψηφιακή ζωή. Η χρήση της οθόνης έχει συνδεθεί και με την οικονομική επιφάνεια του ατόμου: στις ΗΠΑ, μια έρευνα έδειξε ότι οι έφηβοι που μεγαλώνουν σε φτωχότερα νοικοκυριά ξοδεύουν κατά μέσο όρο 9 ώρες και 19 λεπτά τη μέρα κολλημένοι στην οθόνη, ενώ συνομήλικοί τους υψηλότερου οικογενειακού εισοδήματος λιγότερο κατά 2 ώρες και κάτι. Τελικά, πόση οθόνη αντέχουμε;
Καληνύχτα, ύπνε
Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι ο ύπνος είναι ο πρώτος μεγάλος χαμένος της υπόθεσης. Το μπλε φως της οθόνης δεν επιτρέπει στο σώμα μας να εκκρίνει μελατονίνη, μια ουσία απαραίτητη όχι μόνο για να καταφέρουμε να αποκοιμηθούμε, αλλά και για να διατηρούμε τον ύπνο μας κατά τη διάρκεια της νύχτας. Η ομάδα του Γκρέγκορι Μάρκους, ερευνητή καρδιολογίας από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, διεξήγαγε μια παγκόσμια έρευνα με συμμετέχοντες από 18 έως 80 ετών και απέδειξε ότι η χρήση οθόνης μία ώρα πριν πέσουμε στο κρεβάτι επηρεάζει αρνητικά τόσο την ποιότητα όσο και τη διάρκεια του ύπνου. Ο ίδιος προτείνει να αφήνουμε το τηλέφωνό μας σε άλλο δωμάτιο, ώστε να είναι πιο δύσκολο να κάνουμε την αυτόματη, μηχανική κίνηση να το ανασύρουμε από το κομοδίνο. Ακόμη, το ξενύχτι με σκρολάρισμα χωρίς σκοπό όχι απλώς μας κάνει να κοιμόμαστε λιγότερο, αλλά μας στερεί τον βαθύ, REM ύπνο που είναι απαραίτητος για την επεξεργασία και την αποθήκευση πληροφοριών στη μνήμη. Ίσως γι’ αυτό δεν θυμάμαι ποτέ όσα διαβάζω μεταξύ ύπνου και ξύπνιου με το μάγουλο στο μαξιλάρι και το χέρι στην αγκύλωση.
Ένα άλλο, αναμενόμενο εξιλαστήριο θύμα της οθόνης είναι τα μάτια μας, αφού η χρήση της οθόνης σχετίζεται και με την εμφάνιση αλλά και με την επιδείνωση της μυωπίας, αλλά υπάρχει και ένα μη αναμενόμενο: κάτι που δεν γνωρίζουν πολλοί είναι ότι το μπλε φως της οθόνης βλάπτει και το δέρμα μας. Γι’ αυτό, όπως λέει στο «Κ» η πλαστική χειρουργός Βίλλυ Ροδοπούλου, είναι σημαντικό να φοράμε αντηλιακό, ακόμα και όταν δουλεύουμε μέσα στο σπίτι. Φεύγοντας από τις φυσικές επιπτώσεις, μεγάλη έμφαση δίνεται και στα προβλήματα ψυχικής υγείας που μπορούν να προκληθούν ή να επιδεινωθούν επίσης – όπως δυσκολία στη συγκέντρωση, άγχος, κατάθλιψη, διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ) κ.ά.
Γονείς εναντίον κινητού
Υπάρχει μια κατηγορία ανθρώπων που συστηματικά αγωνιούν για τα παραπάνω, διαβάζουν τις καινούργιες μελέτες, και μάλιστα συχνά τις προωθούν με θαυμαστικά και κεφαλαία στα γκρουπ τσατ στο Viber: αυτή δεν είναι άλλη από τους ανά τον πλανήτη γονείς, οι οποίοι βλέπουν τα παιδιά τους να εξαρτώνται από τις διάφορες οθόνες σε βαθμό υπερδιπλάσιο συχνά από τους ίδιους και στέκονται αμήχανοι μπροστά στο τρένο της εξέλιξης, απομονωμένοι πίσω από τον τοίχο που υψώνει η τεχνολογία ανάμεσα σε αυτούς και τα τέκνα τους. Και ενώ για τα πολύ μικρά παιδιά οι οδηγίες είναι σαφείς και οι περισσότεροι επιστήμονες συμφωνούν (καθόλου οθόνη τον πρώτο χρόνο, το πολύ μία ώρα την ημέρα αλλά ιδανικά λιγότερο έως τα τέσσερα έτη), όσο οι ηλικίες αυξάνονται, οι απαντήσεις διαφέρουν.
Για τα παιδιά στην εφηβεία, υπάρχουν μελέτες που συνδέουν την εκτεταμένη χρήση της οθόνης με αλλοιώσεις στην ανάπτυξη του φλοιού του εγκεφάλου (εξωτερικό στρώμα που επεξεργάζεται τις πληροφορίες), στρες, έλλειψη ύπνου και κακή απόδοση στο σχολείο. Μια μελέτη του Πανεπιστημίου της Βαλένθια σε 3.000 μαθητές από 12 έως 18 ετών έδειξε ότι οι συμμετέχοντες με υψηλότερη ακαδημαϊκή επίδοση είχαν την τάση να περνούν λιγότερο χρόνο στις οθόνες και να κοιμούνται περισσότερο από τους συνομηλίκους τους με χαμηλότερες βαθμολογίες. Αντίστοιχα αποτελέσματα βρήκαν και Κινέζοι συνάδελφοί τους, οι οποίοι πρόσθεσαν την έλλειψη αυτοεκτίμησης στις επιπτώσεις της χρήσης οθόνης από εφήβους, ωστόσο στις ΗΠΑ μια εκτεταμένη έρευνα που παρακολούθησε 11.875 παιδιά ηλικίας 9 και 10 ετών, ενώ επιβεβαίωσε τα παραπάνω, σημείωσε και ένα θετικό: η χρήση των κοινωνικών δικτύων είχε ως αποτέλεσμα τα παιδιά που χρησιμοποιούσαν περισσότερο κινητό, υπολογιστή και τάμπλετ να έχουν περισσότερους φίλους.
Ποιότητα και όχι ποσότητα
Σύμφωνα με κάποιους επιστήμονες, όπως η Γιάλντα Ουλς από το Πανεπιστήμιο του Λος Άντζελες, το τι κάνουμε καθώς κοιτάζουμε την οθόνη είναι που μετράει και όχι το πόση ώρα την κοιτάζουμε. Για παράδειγμα, όπως είπε στο περιοδικό Time, «το να παρακολουθούμε ένα ντοκιμαντέρ στο κινητό μας δεν έχει τις ίδιες επιπτώσεις όπως το να σκρολάρουμε στο Ίνσταγκραμ» (Πραγματικά, απίστευτο.) Σύμφωνα με την ίδια, η εμμονή με τον χρόνο που περνάμε στην οθόνη αφαιρεί από τη σημαντικότερη κουβέντα, η οποία είναι το τι περιεχόμενο καταναλώνουμε.
«Το να παρακολουθούμε ένα ντοκιμαντέρ στο κινητό μας δεν έχει τις ίδιες επιπτώσεις όπως το να σκρολάρουμε στο Ίνσταγκραμ», λέει η Γιάλντα Ουλς από το Πανεπιστήμιο του Λος Άντζελες.
Στο ίδιο μήκος κύματος είναι και ο Μάικλ Ριτς, καθηγητής επιστήμης της συμπεριφοράς στο Χάρβαρντ, ο οποίος τονίζει πως: «Δεν έχει τόση σημασία για πόση ώρα χρησιμοποιούμε τις οθόνες, αλλά πώς τις χρησιμοποιούμε και τι συμβαίνει στον εγκέφαλό μας ως αποτέλεσμα». Δεν προτείνει, φυσικά, να είμαστε όλη μέρα στο κινητό και να διαβάζουμε εγκυκλοπαίδειες: αντίθετα, υποστηρίζει ότι πρέπει να έχουμε μια ισορροπημένη χρονικά σχέση με τις διάφορες οθόνες που έχουν εγκατασταθεί στη ζωή μας. «Πρέπει να είμαστε αρκετά ευέλικτοι ώστε να εξελισσόμαστε με την τεχνολογία, αλλά να επιλέγουμε πώς θα τη χρησιμοποιήσουμε σωστά. Και η φωτιά ήταν μια σπουδαία ανακάλυψη για το μαγείρεμα του φαγητού μας, αλλά έπρεπε να μάθουμε ότι μπορούσε επίσης να βλάψει και να σκοτώσει», αναφέρει χαρακτηριστικά.