«Όποιος ελέγχει το μπαχαρικό ελέγχει τα πάντα», ακούμε μια σχεδόν μηχανική φωνή να λέει από τα ηχεία της εντυπωσιακής αίθουσας Sphera των Village Cinemas στο Μαρούσι. Τα φώτα έχουν χαμηλώσει για τη δημοσιογραφική προβολή, οι αρχικές σκηνές του δεύτερου μέρους του Dune, σε σκηνοθεσία Ντενί Βιλνέβ, πιάνουν την ιστορία από εκεί που την είχαμε αφήσει: τον ολοκληρωτικό αφανισμό, δηλαδή, ενός από τους πιο ισχυρούς Οίκους του διαστήματος. Στη συνέχεια, το πλάνο ανοίγει και βλέπουμε κάποιους ανθρώπους να κρύβονται σαν αγρίμια πίσω από τεράστιους αμμόλοφους. Ειδικές στολές για να μη χάνεται ούτε σταγόνα νερού, μπλε μάτια εξαιτίας της χρήσης του «μπαχαρικού», στρατοί γεμάτοι θρησκευτικό φανατισμό· όλα τα κομμάτια βρίσκονται στη θέση τους για την κινηματογραφική μεταφορά του πιο επιτυχημένου sci-fi έπους όλων των εποχών. Πριν από 20 χρόνια, όταν και καταβρόχθιζα το βιβλίο, δεν μπορούσα παρά να ονειρεύομαι μια τέτοια στιγμή. (Ναι, υπήρχαν και άλλες μεταφορές, καμία όμως δεν μπορούσε να θεωρηθεί πραγματικά επιτυχημένη.)
«O Πολ ένιωσε ένα είδος έξαρσης […] Έπιασε τον εαυτό του να καταγράφει κάθε στοιχείο του πλάσματος που είχε αναδυθεί από την άμμο και τον αναζητούσε. Το στόμα του είχε 80 μέτρα διάμετρο… τα κρυστάλλινα δόντια του, όμοια με μαχαίρια, λαμπύριζαν στο σκοτάδι… η ανάσα του μύριζε κανέλα, διακριτικά αρώματα… οξέα», διαβάζουμε για την πρώτη συνάντηση του πρωταγωνιστή με τα πελώρια σκουλήκια του πλανήτη Αράκκις, πιο γνωστού και ως Dune. Ο Πολ, γιος μιας Μπένε Τζέζεριτ (γυναικείας αδελφότητας με υπεράνθρωπες δυνάμεις) και του δούκα Λίτο του Οίκου των Ατρειδών, βρίσκεται μπλεγμένος σε μια θανάσιμη πολιτική κόντρα. Τώρα, καθώς στέκεται στη μέση μιας αχανούς ερήμου, συναντά το πεπρωμένο του: μονάχα εδώ από ολόκληρο το σύμπαν, σε αυτούς τους αφιλόξενους αμμόλοφους, εξορύσσεται το μελάνζ, το μπαχαρικό που παρατείνει τη ζωή, διευρύνει την ανθρώπινη συνείδηση κι επιτρέπει στην ανθρωπότητα να αναδιπλώνει το διάστημα, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα για ταξίδια στα πιο μακρινά αστέρια.
Το Dune εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1965, μεταφέροντας τις δεκάδες διαφορετικές επιρροές του Φρανκ Χέρμπερτ στο χαρτί: Από τον ζεν βουδισμό μέχρι τον Σίγκμουντ Φρόιντ και από τα απόκρυφα εβραϊκά κείμενα μέχρι τις πρώιμες οικολογικές ανησυχίες, ο Αμερικανός συγγραφέας προσπαθούσε εναγωνίως να αντιληφθεί τον τρόπο που λειτουργεί ο κόσμος μας. Το αποτέλεσμα δεν είναι απλώς ένα έπος του sci-fi. Είναι μια σειρά έξι βιβλίων με δεκάδες εκατομμύρια πωλήσεις, ένα ποπ (και όχι μόνο) φαινόμενο, ένα διαχρονικό κινηματογραφικό στοίχημα και τελικά κάτι πολύ περισσότερο από ένα βιβλίο για τους φανατικούς οπαδούς του.
Κινηματογραφικά οράματα και εφιάλτες
«Ήθελα να γυρίσω μια ταινία που θα προκαλούσε παραισθήσεις σαν και αυτές του LSD. Δεν ήθελα το κοινό να πάρει το ναρκωτικό, ήθελα να “κατασκευάσω” εγώ τις παρενέργειες. Το φιλμ θα άλλαζε την αντίληψη των θεατών για την πραγματικότητα», λέει o Αλεχάντρο Χοδορόφσκι σε ένα σημείο του ντοκιμαντέρ Jodorowsky’s Dune (2013). O 95χρονος σήμερα σκηνοθέτης προσπάθησε στα ψυχεδελικά ’70s να γυρίσει την πιο εντυπωσιακή ταινία όλων των εποχών, βασισμένη στο έργο του Χέρμπερτ. Τελικά, αυτό που έφτασε σε εμάς ήταν η «πιο εντυπωσιακή ταινία όλων των εποχών που δεν γυρίστηκε ποτέ».
Από τον ζεν βουδισμό μέχρι τον Φρόιντ και από τα εβραϊκά κείμενα μέχρι τις πρώιμες οικολογικές ανησυχίες, ο Χέρμπερτ προσπαθούσε εναγωνίως να αντιληφθεί πώς λειτουργεί ο κόσμος μας.
Τι ακριβώς πήγε στραβά; Περίπου τα πάντα, αν και η παραγωγή είχε ξεκινήσει με τις καλύτερες δυνατές προοπτικές: πολύ μεγάλο μπάτζετ, απόλυτη ελευθερία στον δημιουργό. Ο Χοδορόφσκι συνεργάστηκε με τον Moebius και τον Χ. Ρ. Γκίγκερ για την εικονογράφηση της ταινίας, είχε κλείσει τους Pink Floyd για το σάουντρακ, είχε επιλέξει τον Σαλβαντόρ Νταλί (!) για τον ρόλο του αυτοκράτορα Σαντάμ Δ΄ και είχε πείσει τον Όρσον Γουέλς να ερμηνεύσει τον ρόλο του βαρόνου Χαρκκόνεν, του «κακού» της ιστορίας (μάλιστα, υποσχέθηκε να προσλάβει τον αγαπημένο του Παριζιάνο σεφ για τα γυρίσματα, αν έλεγε το πολυπόθητο ναι). Όπως ήταν αναμενόμενο, το μπάτζετ τινάχτηκε στον αέρα, το πρότζεκτ έμεινε στα moodboards. Φυσικά, κάθε καταστροφή μπορεί να αποτελέσει ευκαιρία: ένας νεαρός παραγωγός ονόματι Τζορτζ Λούκας εμπνεύστηκε από την εικονογράφηση της ταινίας, πήρε τα βασικά στοιχεία της ιστορίας, τα απλοποίησε και πρόσφερε στο κοινό την πιο επιτυχημένη sci-fi σάγκα όλων των εποχών. Χωρίς το Dune του Χοδορόφσκι, λογικά δεν θα είχε υπάρξει ποτέ Star Wars.
Βέβαια, ο Χιλιανός σκηνοθέτης δεν ήταν ο μόνος κινηματογραφιστής που είδε τα όνειρά του να συντρίβονται στις ερήμους του πλανήτη Αράκκις. Λίγα χρόνια αργότερα, και πιο συγκεκριμένα το 1984, ο Ντέιβιντ Λιντς θα παρουσίαζε το δικό του Dune – μια εμπορική αποτυχία στις ΗΠΑ και μια ταινία που σήμερα τη θυμόμαστε περισσότερο για τα καλτ στοιχεία της. Σήμερα, οι εμφανίσεις των πρωταγωνιστών του νέου Dune (Τιμοτέ Σαλαμέ, Ζεντάγια, Χαβιέρ Μπαρδέμ) στα κόκκινα χαλιά τραβούν όλα τα βλέμματα, κάνουν τους φαν να τσιρίζουν, οι ερμηνείες τους δέχονται καλές κριτικές.
Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο Ντενί Βιλνέβ κέρδισε ένα χαμένο, εδώ και δεκαετίες, στοίχημα: να μεταφέρει με εμπορική αλλά και καλλιτεχνική επιτυχία το Dune στη μεγάλη οθόνη.
Alt-Right και Ισλάμ
Είναι κοινό μυστικό ότι στους αναγνωστικούς διαδρόμους του fantasy και της επιστημονικής φαντασίας βρίσκει κανείς κάθε λογής ιδεολογικά καρύδια. «Η σειρά των βιβλίων έχει δώσει διαχρονικά εναύσματα στην αμερικανική Ακροδεξιά. Παρουσιάζει ένα νεο-φεουδαλικό σύμπαν όπου ένας λευκός υπερήρωας κινητοποιεί έναν λαό που φέρνει στο μυαλό του Άραβες να ξεκινήσουν μια γενοκτονία σε ολόκληρο το σύμπαν· έναν κόσμο όπου οι γυναίκες είναι είτε μάγισσες είτε σκεύη ηδονής· όπου βάρβαρες τελετές ξεχωρίζουν τους ανθρώπους από τους υπανθρώπους», σημειώνει σε κείμενό του ο γνωστός Βρετανός δημοσιογράφος Πολ Μέισον. «Την ίδια όμως στιγμή, το βιβλίο αναφέρεται και στις εμμονές της αριστερής εναλλακτικής κουλτούρας των ’60s: το πόσο ευάλωτες είναι οι αυτοκρατορίες· την πιθανότητα ο Τρίτος Κόσμος να ελευθερώσει την ανθρωπότητα μέσα από τους αγώνες του· τη δυνατότητα να διευρύνει κανείς τη συνείδησή του μέσα από παραισθησιογόνες ουσίες· την απάνθρωπη απειλή που κρύβουν τα πυρηνικά όπλα αλλά και οι προηγμένες τεχνολογίες παρακολούθησης».
Το έργο του Φρανκ Χέρμπερτ είναι γεμάτο εντυπωσιακές αντιφάσεις, όπως άλλωστε και η ζωή του: δούλεψε για Ρεπουμπλικανούς πολιτικούς, αλλά ήταν πολέμιος του Πολέμου στο Βιετνάμ· δεν ήταν καθόλου φίλος της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά τον ενοχλούσε η επεμβατικότητα του αμερικανικού κράτους. Στην ατζέντα του Χέρμπερτ οι οικολογικές ανησυχίες σε συνδυασμό με τις εναλλακτικές δυνατότητες για την εξέλιξη της ανθρωπότητας ήταν πολύ πιο ψηλά από τους εργατικούς αγώνες και την πάλη των τάξεων. Σε κάθε περίπτωση, διάσημες φράσεις των βιβλίων του, όπως το πολύ χαρακτηριστικό «Ο φόβος είναι ο θάνατος του μυαλού. Ο φόβος είναι ο μικρός θάνατος που φέρνει ολοκληρωτικό αφανισμό», μπορούν εύκολα να χρησιμοποιηθούν ως πολύ λάθος συνθήματα.
Στην ατζέντα του Χέρμπερτ οι οικολογικές ανησυχίες και οι εναλλακτικές δυνατότητες για την εξέλιξη της ανθρωπότητας ήταν πολύ πιο ψηλά από τους εργατικούς αγώνες και την πάλη των τάξεων.
Μάλιστα, το γεγονός ότι η ιστορία του Πολ Ατρείδη θυμίζει σε μεγάλο βαθμό τον Λόρενς της Αραβίας και τη μάχη για τις πηγές του πετρελαίου, κάνει μέχρι σήμερα πολλούς σχολιαστές να μιλούν για μια ωδή στην αποικιοκρατία, όπου ένας λευκός Μεσσίας γίνεται σωτήρας των αλλόθρησκων. Ίσως να υπάρχει ένα ψήγμα αλήθειας σε αυτό. Την ίδια όμως στιγμή, σε μια εποχή όπου οι Άραβες αντιμετωπίζονται πολύ συχνά στη Δύση ως πιθανοί τρομοκράτες και τίποτε άλλο, ο τρόπος που ο Χέρμπερτ παρουσιάζει τους Φρέμεν (γενναίους, μαχητικούς, δίκαιους, σε απόλυτη αρμονία με το φυσικό τους περιβάλλον) μπορεί να αποτελεί ένα λιθαράκι για να έρθουμε λίγο πιο κοντά στον κόσμο του Ισλάμ αντί να απομακρυνθούμε κι άλλο από αυτόν.
«Η συζήτηση για τη σχέση της Ακροδεξιάς και όλων των παραφυάδων της με τη λογοτεχνία του φανταστικού δεν είναι καινούργια. Από τις διαχρονικές προσπάθειες του φασισμού να οικειοποιηθεί τον Τόλκιν μέχρι τα ρατσιστικά παραληρήματα του ίδιου του Χ. Φ. Λάβκραφτ, το νήμα περνάει πάντα από τον ρομαντισμό, το φαντασιακό χαμένο μεγαλείο της φυλετικά “καθαρής Ευρώπης”, και τη λατρεία της προβιομηχανικής φύσης. Η Alt-Right αλλάζει το αφήγημα, προτάσσοντας μια Ευρώπη (και Δύση) όχι επεκτατική, αλλά φρούριο, θωρακισμένη στην υποτιθέμενη πολιτισμική και θρησκευτική της μοναδικότητα –οι φυλετικοί όροι είναι πια καλά κρυμμένοι ή απόντες–, κάτι που δεν έχει καμία σχέση βέβαια με την πραγματική μεσαιωνική Ευρώπη που τόσο αγαπά», αναφέρει σε επικοινωνία μας ο Χρήστος Τριανταφύλλου, ιστορικός και επιστημονικός συνεργάτης του ΕΚΠΑ.
«Στο sci-fi, αντίστοιχα, αυτό το αφήγημα, σε συνδυασμό με τη λατρεία του αχαλίνωτου καπιταλισμού, δημιουργεί ποπ τέρατα στο πλαίσιο των πολιτισμικών πολέμων. Το πρόβλημα λοιπόν δεν είναι ο ίδιος ο Χέρμπερτ, ο οποίος κρίνεται με τα μέτρα της εποχής του και μπορεί να διαβαστεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, αλλά αφενός η πολιτισμική κυριαρχία του ευρύτερου συντηρητισμού στην Ευρώπη –μέρος της οποίας αποτελεί η Alt-Right– και αφετέρου τα εξαιρετικά αργά αντανακλαστικά της Αριστεράς και η ανικανότητά της να προτείνει ένα συνολικό μεγάλο αφήγημα».
Μια προφητεία για την κλιματική αλλαγή
«Έχει ενδιαφέρον να θυμηθούμε τις αναφορές του συγγραφέα στη διαμόρφωση του κεντρικού πρωταγωνιστή, δηλαδή του ομώνυμου άνυδρου πλανήτη, ως αποτέλεσμα κολοσσιαίων κλιματικών επιδράσεων. Θα μπορούσαμε μάλιστα να ισχυριστούμε ότι το αποτύπωμα των κλιματικών αλλαγών στον Αράκκις (Dune) αποτελεί τον πυρήνα ολόκληρης της μυθοπλασίας του συγκεκριμένου έργου», λέει ο Σπύρος Κίντζιος, πρύτανης Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος της ΑΛΕΦ (Αθηναϊκής Λέσχης Επιστημονικής Φαντασίας).
Πιο συγκεκριμένα, θεωρεί ότι ο Φρανκ Χέρμπερτ υπήρξε δεινός γνώστης της λεγόμενης ξηροφυτικής προσαρμογής της φύσης στην κλιματική αλλαγή, αφού τα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά είναι κατεξοχήν κατάλληλα για να αναπτύσσονται σε περιοχές όπου το νερό βρίσκεται σε ανεπάρκεια – ακριβώς, δηλαδή, όπως συμβαίνει και με το μελάνζ (μπαχαρικό).
«Ένας ολόκληρος κλάδος της γεωπονικής επιστήμης, η φυσιολογία καταπονήσεων, μας διδάσκει πως, όταν τα φυτά βρίσκονται κάτω από στρες, μεταφέρουν το βάρος του μεταβολισμού τους από την πρωτογενή ανάπτυξη (η οποία περιορίζεται) στη δευτερογενή παραγωγή “παράξενων” ουσιών με αρωματική και φαρμακευτική επίδραση (συνήθως τερπένια και αλκαλοειδή). Κλασικό παράδειγμα αποτελεί η ρίγανη, που ως γνωστόν ευδοκιμεί στη λεκάνη της Μεσογείου και όχι στα βόρεια, υγρά κλίματα», συνεχίζει ο κ. Κίντζιος. «Στους δευτερογενείς φυτικούς μεταβολίτες ανήκουν και όλες οι ψυχοτρόπες ουσίες οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν διάφορα πνευματικά “ταξίδια”, αν και όχι ακόμα διαστρικά… Μάλιστα, σεβόμενος ακόμα περισσότερο την επιστήμη της οικολογίας, ο Χέρμπερτ προβλέπει και την ύπαρξη της προσαρμοσμένης τροφικής αλυσίδας γύρω από το μπαχαρικό: τα γιγάντια σκουλήκια αποτελούν θηρευτές πρώτης τάξεως και οι γηγενείς Φρέμεν παρουσιάζουν μια ενδιάμεσου βαθμού μεταλλαγή και αντοχή στη λειψυδρία, πάλι χάρη στην κατανάλωση του πολύτιμου αυτού βοτάνου».
Για τον κ. Κίντζιο, το Dune είναι, πέραν όλων των άλλων, προφητικό: η κλιματική αλλαγή μπορεί να διαμορφώσει συνθήκες που να οδηγήσουν έναν ολόκληρο πλανήτη σε οριακές καταστάσεις. «Η έλλειψη πόσιμου νερού μπορεί να προέλθει τόσο από την ξηρασία όσο και από τις πλημμύρες, όπως βιώσαμε πρόσφατα με την καταιγίδα Daniel. Οι πόλεμοι του μέλλοντος θα αφορούν σίγουρα τη διεκδίκηση των υδατικών πόρων, ενώ η εξασφάλιση πηγών για την πρώτη ύλη μπαχαρικών είναι μια άλλη διαχρονική αιτία διενέξεων, όπως μας έχουν διδάξει παλαιότερα ο πόλεμος του οπίου στην Κίνα και, πιο πρόσφατα, στο Αφγανιστάν. Για όσους, τέλος, δεν το γνωρίζουν, μία από τις αιτίες της εμφύλιας διαμάχης της Υεμένης αποτελεί η προσπάθεια ελέγχου των καλλιεργειών του υπερναρκωτικού Khat (Catha edulis)».
«Οι πόλεμοι του μέλλοντος θα αφορούν σίγουρα τη διεκδίκηση υδατικών πόρων», σημειώνει ο Σπύρος Κίντζιος, πρύτανης του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Όλα αυτά ξεκίνησαν από ένα ρεπορτάζ που έκανε ο Φρανκ Χέρμπερτ το 1959 στους αμμόλοφους του Όρεγκον, με σκοπό να βρεθεί ένας τρόπος να σταματήσει η άμμος να επεκτείνεται. Στο απώτερο μέλλον και στον κόσμο του Dune η ανθρωπότητα παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη με το φυσικό περιβάλλον, αφού το τόσο σημαντικό μελάνζ (μπαχαρικό) δεν μπορεί να παραχθεί χωρίς τη βοήθεια των πελώριων σκουληκιών της ερήμου του πλανήτη Αράκκις. «Δεν υπάρχει διέξοδος – πληρώνουμε για τη βία των προγόνων μας», διαβάζουμε στο βιβλίο, ως μια ευθεία υπενθύμιση των ευθυνών που έχουμε τόσο απέναντι στον πλανήτη, όσο και απέναντι στους απογόνους μας.
Κτήμα ες αεί
«Για όσους λάτρεψαν το Dune του Φρανκ Χέρμπερτ, υπήρχε πάντα μια έντονη αίσθηση Μέσης Ανατολής στις περιγραφές των ερήμων του Αράκκις, σε Φρέμεν ονομασίες όπως “Μουάντιπ” ή “Σάι Χουλούντ” και, φυσικά, στη χρήση του μπαχαρικού ως αλληγορία για το αραβικό πετρέλαιο. Έτσι, η απουσία μουσικών στοιχείων που να παραπέμπουν ευθέως στην περιοχή στο σάουντρακ του Χανς Ζίμερ για την κινηματογραφική μεταφορά του Ντενί Βιλνέβ, ήχησε παράξενα, ενδεχομένως και απογοητευτικά», μου λέει ο Χάρης Συμβουλίδης, μουσικοκριτικός του Αθηνοράματος και πολύ καλός γνώστης της λογοτεχνίας του φανταστικού. Άλλωστε, ήδη από την πρώτη συνέχεια του κινηματογραφικού έπους του Καναδού σκηνοθέτη υπήρχε ένα ερώτημα που με βασάνιζε: είναι άραγε αυτό το Dune που αγαπήσαμε;
«Προσωπικά, ωστόσο, βρίσκω την επιλογή ορθή», συνεχίζει ο κ. Συμβουλίδης. «Στον 21ο αιώνα δηλαδή, έχοντας πια τόσες πληροφορίες, ίσως έφτασε ο καιρός να αντικρίσουμε το Dune ως προϊόν μιας πολυσυλλεκτικής σταχυολόγησης από διάφορες γήινες κουλτούρες (ιθαγενείς της Βόρειας Αμερικής, οικολογικές ανησυχίες της Δύσης, ο θρύλος του βασιλιά Αρθούρου κατά δήλωση του ίδιου του Χέρμπερτ), προκειμένου να σχηματιστεί μια νέα, ξένη έκταση – και όχι απλώς ένας καμβάς μεσανατολικών συμβολισμών. Το αλλόκοσμο των ήχων του Γερμανού συνθέτη, λοιπόν, η καραδοκούσα αίσθηση απειλής, ακόμα και η ασυνήθιστη για τη ρουτίνα του κίνηση να κατασκευάσει υβριδικά όργανα, ταίριαξε γάντι, τελικά, στην επιθυμία του Βιλνέβ να μας βουλιάξει στην άμμο ενός πλανήτη στο μακρινό διάστημα, χιλιάδες χρόνια μετά τα δικά μας». Η αλήθεια είναι ότι η κινηματογραφική μεταφορά του Καναδού έχει συναντήσει ελάχιστες ενστάσεις από τους φαν – ακόμα λιγότερες και από εκείνες που είχε συναντήσει ο άκρος επιτυχημένος κινηματογραφικός Άρχοντας των δαχτυλιδιών.
Έτσι, αν ο Φρανκ Χέρμπερτ άφησε κληρονομιά μια σειρά μυθιστορημάτων η οποία λειτουργεί ως κτήμα ες αεί για τους οπαδούς (και όχι μόνο) της επιστημονικής φαντασίας, ο Ντενί Βιλνέβ κατάφερε με σεβασμό και θάρρος να κάνει το όραμά του πραγματικότητα στη μεγάλη οθόνη. Άλλωστε, δεν χρειάζεται πάντα να διυλίζουμε τον κώνωπα αναζητώντας λόγους για να μειώσουμε κάτι μνημειώδες. Σε τελική ανάλυση, όπως σημειώνει και ο ίδιος ο Χέρμπερτ στο Dune, κλείνοντας το μάτι στον Δανό φιλόσοφο Κίρκεγκορ, «το μυστήριο της ζωής δεν είναι ένα πρόβλημα που αναζητά λύση, αλλά μια πραγματικότητα που χρειάζεται να βιώσουμε».
Το Dune κυκλοφορεί στους κινηματογράφους από τις 29/02, από την Tanweer. / Τα βιβλία κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Anubis.