Υπάρχει «γυναικεία φωνή» στο ελληνικό τραγούδι σήμερα; Υπάρχουν δηλαδή στίχοι που εκφράζουν τη γυναικεία ενδυνάμωση ή ακόμα την επιθετικότητα που ενίοτε εκπέμπουν οι θηλυκότητες μέσα στον δίκαιο αγώνα τους για έναν πιο τρυφερό κόσμο; Την απάντηση δίνει η τραγουδοποιός Sophie Lies με στίχους από το νέο της κομμάτι Ωδή στην ταυτότητα: «Με κραγιόν απαντάμε στην κόμπλα/ θέλω γόβες στιλέτο για όπλα/ να φοριούνται από ευαίσθητα όντα». Τι να πει κανείς μετά από αυτό; Ότι δεν υπάρχει «γυναικεία φωνή»;
«Πράγματι», παρατηρεί η ίδια, «οι γυναίκες και οι θηλυκότητες διεκδικούν και ανακτούν –εμφανέστερα– περισσότερο χώρο τα τελευταία χρόνια, σε όλα τα πεδία της κοινωνικής ζωής. Ένα από αυτά είναι η τέχνη κι έπειτα ο δημόσιος λόγος. Θεωρώ πως ο φακός έχει εστιάσει στη γυναικεία ποίηση, στο γυναικείο τραγούδι, στο fem rap, στην queer σκηνή γενικότερα, διότι πολλά φαινόμενα του σήμερα συμβαίνουν ταυτόχρονα σε πολλά επίπεδα. Εξ ου και η ανάγκη να επιμένουμε στην ορολογία. Και η τέχνη, όπως ξέρουμε, είναι πάντα (και) κοινωνική, με επικοινωνιακή διάσταση δηλαδή. Άρα, σκοπίμως ή όχι, ένα δημιούργημα φέρει πάντα αφήγημα κοινωνικοϊστορικό. Με αυτή την έννοια, όχι απλώς δημιουργείται σήμερα γυναικείο τραγούδι, αλλά και η κοινωνία το προσλαμβάνει (θέλει να το προσλαμβάνει) με αυτόν τον τρόπο ως γυναικείο. Κι όταν αναρωτηθούμε γιατί να συμβαίνει αυτό, νομίζω πως συχνά παίρνουμε την αφοπλιστική απάντηση “γιατί, κυρίως, το έχει ανάγκη”».
To όνομα της Sophie Lies άρχισε να ακούγεται το 2020, με τα Μεγάλα παιδιά. Ένα coming of age, ψυχαναλυτικής φύσεως τραγούδι, που «μίλησε» σε χιλιάδες ανθρώπους. Θα μπορούσαν άραγε οι στίχοι του να έχουν γραφτεί από άντρα; Διαφέρει η αντρική ευαισθησία από τη γυναικεία; «Θεωρώ πως κάθε όψη του φύλου φέρει τα δικά της χαρακτηριστικά», λέει η Sophie Lies, «τους δικούς της τρόπους ευαισθησίας και τρωτότητας μέσα στην ανθρώπινη συνύπαρξη. Αυτό που σίγουρα μπορώ να πω είναι πως χαίρομαι μπροστά στην αναγνώριση της ευαλωτότητας των ατόμων, γιατί πιστεύω πως η αληθινή φροντίδα (άρα και όλη η μάχη προς τη διεκδίκησή της) πηγάζει από αυτήν ακριβώς την παραδοχή. Και αληθινή φροντίδα χωρίς ευαισθησία μού φαίνεται αδύνατη. Αυτό εμφανίζεται πολύ στη σημερινή γυναικεία και queer ποίηση. Και το πιο συγκινητικό, για μένα, είναι όταν τα πράγματα συνδυάζονται. Οι Usurum μού έρχονται ως ένα τέτοιο παράδειγμα “αρσενικοτήτων” που φέρουν όμως στη στιχουργική τους αυτόν τον λόγο της τρυφερότητας. Αντίστοιχα υπάρχουν πάρα πολλές θηλυκότητες που αξιοποιούν στον ποιητικό τους λόγο την τρυφερότητα ως “όπλο”, χρησιμοποιώντας δηλαδή την αιχμηρότητά της».
Έλλειψη θάρρους
Με δεδομένο ότι το τραγούδι είναι καθρέφτης της ζωής μας, θα περίμενε κανείς μια πιο ουσιαστική φωνή από τις γυναίκες σήμερα. Υπάρχει καλλιτέχνιδα που να αναφέρεται στην έξαρση των γυναικοκτονιών; Υπάρχει άξιο λόγου τραγούδι που να θίγει το #ΜeΤoo, τις ανισότητες στα εργασιακά, τον κοινωνικό ρατσισμό, το δικαίωμα των γυναικών στην πολυγαμία ή τα παράπονά τους στο σεξ; Πίσω στο 2009, η Λίλι Άλεν έγραψε ένα ανάλαφρο ποπ κομμάτι για τη σεξουαλική τεμπελιά του συντρόφου της (Not fair). Λίγο νωρίτερα, η Έιμι Γουαϊνχάουζ είχε κάνει μεγάλη, παγκόσμια επιτυχία με το Back to black (όλοι θυμόμαστε τους πρώτους στίχους του τραγουδιού…). Είναι ο συντηρητισμός της ελληνικής κοινωνίας που δεν αφήνει τα κορίτσια μας να εκφραστούν το ίδιο ελεύθερα ή μήπως μια έλλειψη θάρρους από πλευράς τους;
Από την άλλη, η «γυναικεία φωνή» δεν μπορεί, και δεν χρειάζεται κιόλας, να αναζητείται μόνο στους στίχους. Υπάρχει στην αισθητική, στις επιλογές, στο attitude. Υπό αυτό το πρίσμα, το μενού σήμερα είναι πιο πλούσιο από ποτέ: Η Μαρίνα Σάττι συνδυάζει ευφάνταστα τη μοντέρνα ποπ με την ελληνική παράδοση και τα πανηγύρια, διατηρώντας μια αύρα κοριτσιού που σπάει πλάκα. Η Καλλιόπη Μητροπούλου ανακατεύει την τράπουλα της εναλλακτικής ποπ με ρομαντισμό, φανταχτερά ρούχα και ενδιαφέρον μέικαπ. Υπάρχει ο τσαμπουκάς των fem rap εκπροσώπων, όπως η Sci-Fi River, η Xαρά και η Σεμέλη, η πολύχρωμη πανκ αλητεία των Papi the dog, η κοριτσίστικη τρυφερότητα που εκπέμπουν η Nalyssa Green, η Δεσποινίς Τρίχρωμη και η Melentini. Ακόμη, υπάρχουν άντρες ικανοί να μπουν στην ψυχοσύνθεση μιας γυναίκας με πιο τολμηρό και διεισδυτικό τρόπο απ’ ό,τι παλιότερα. Το Ο κόσμος σου του Φοίβου Δεληβοριά (με τη φωνή της Νεφέλης Φασούλη) και το Θέλω του The Boy (με τη φωνή της Joy) είναι δύο πρόσφατα παραδείγματα.
Οι θηλυκότητες και η Κίρκη
Αυτές τις μέρες, στην επικαιρότητα της εναλλακτικής σκηνής βρίσκεται η Vassilina. Το νέο της άλμπουμ, Femmeland, κυκλοφορεί τον Απρίλιο από την Inner Ear και, όπως μας λέει η ίδια, μιλάει για το προσωπικό της ταξίδι προς τη θεραπεία: «Εξερευνά την αποδοχή του τραύματος, της ψυχικής υγείας, του χρόνιου νοσήματος και του πένθους που το συνοδεύει. Αναφέρομαι στη δύναμη και την υποστήριξη που έλαβα από άλλες θηλυκότητες, καθώς και στη διαδικασία μέσω της οποίας άρχισα σταδιακά να αγαπώ τον εαυτό μου. Κατά την έρευνα για το art direction, σε συνεργασία με το Vinyl Face, ανακαλύψαμε συμβολισμούς και προσωπικά συνδέθηκα βαθιά με την ιστορία της Κίρκης. Η ελληνική μυθολογία παρουσιάζει την Κίρκη ως κακιά, απλώς επειδή η δύναμή της ως γυναίκας ήταν απειλητική για τους άντρες. Κάπως μέσα μου έκανε ένα κλικ το ότι το Femmeland θα μπορούσε να είναι ένα μέρος σαν το νησί της Κίρκης, στο οποίο όλες οι θηλυκότητες ζούμε ελεύθερες».
Οι παραπάνω σκέψεις, ακόμα και ο τρόπος που εκφράζονται, είναι δείγματα της εποχής. Ακριβώς όπως τα παλιά τραγούδια της Μαριανίνας Κριεζή, της Αφροδίτης Μάνου και της Μελίνας Τανάγρη αποτύπωσαν τη γυναικεία ματιά στα ’80s. Ή όπως η Μόνικα στα ’00s τα έβαζε με έναν κόσμο που ζητούσε «a happy couple married/ married and then bored». Στην περίπτωση της Μόνικας, τα ρούχα δεν ήταν τόσο σημαντικά. Για τη Vassilina, είναι. Το ίδιο και για την Τάμτα, που ναι μεν χορεύει στο τερέν της μαζικής διασκέδασης, ωστόσο τελευταία άνοιξε τη βεντάλια της με ψαγμένες παραγωγές, ιδιαίτερες στιλιστικές επιλογές και εμφανίσεις σε underground queer techno clubs της Αθήνας που συζητήθηκαν (στις 15/03 θα τη δούμε ξανά στο Smut). Κάποιος μπορεί να σκεφτεί πως η queer αισθητική υιοθετείται στις μέρες μας εκ του πονηρού, καθότι δημιουργεί έναν δίαυλο επικοινωνίας με το κουλ κοινό της Στέγης, του αβανγκάρντ, της μόδας, ΒΥ«αυτού που συμβαίνει». Ακόμα και αν ο παραπάνω ισχυρισμός έχει μια δόση αλήθειας, το ότι μια mainstream ποπ τραγουδίστρια όπως η Τάμτα μπορεί να αγκαλιάσει τόσο σφιχτά την εκκεντρικότητα, είναι δείγμα γυναικείας ελευθερίας και τόλμης, φωτεινό παράδειγμα ενός κόσμου που πηγαίνει μπροστά.
Όσο για τη θηλυκότητα στην έκφραση, δεν συνδέεται, ασφαλώς, μόνο με το φύλο. Το να συζητάμε για «γυναικεία φωνή» είναι μάλλον εκτός κλίματος σε μια εποχή όπου όλο και περισσότεροι αντιλαμβάνονται και αποδέχονται τη ρευστότητα της σεξουαλικής ταυτότητας. Ο Αχιλλέας απ’ το Κάιρο, η Ρόζα-Ροζαλία, τα κορίτσια που ξενυχτάνε μ’ ένα μυστικό πιθανότατα θα ένιωθαν πιο άνετα στην εποχή μας απ’ ό,τι στη δική τους – και αυτό ίσως είναι το πιο σημαντικό.
