Νότες από ένα μαύρο πιάνο
Μια κάμαρα γεμάτη αναμνήσεις. Μπάσο, ντραμς, απαλή χορωδία, η βραχνή φωνή της Αλέκας Κανελλίδου, μια παλιά φωτογραφία και ένας φίλος που σε κοιτάει χωρίς να μιλάει. Αν δεν το καταλάβατε ήδη, βρισκόμαστε σε ένα τραγούδι του Γιάννη Σπανού. Το Ηρθε ένας φίλος (1976, στίχοι Πυθαγόρας) δεν είναι καμιά τεράστια επιτυχία, δεν φωνάζει, δεν διεκδικεί – κι όμως δίνει τα πάντα, μέσα σε τριάμισι λεπτά.
Είναι τραγούδια σαν και αυτό που έσπρωξαν τον Αρη Δόριζα να φτιάξει ένα ντοκιμαντέρ για τον Γιάννη Σπανό. To Πίσω απ’ τη μαρκίζα περιλαμβάνει συνεντεύξεις με τον ίδιο τον συνθέτη (τις τελευταίες που έδωσε), μαρτυρίες ομοτέχνων του (Κόκοτας, Σαββόπουλος, Νταλάρας, Γαλάνη μεταξύ άλλων), σπάνιες εικόνες-ντοκουμέντα και βέβαια πολλή μουσική. Ο Αρης θυμάται ακριβώς τη στιγμή που του ήρθε η ιδέα: «Ημουν στην Απανεμιά, μια μπουάτ στην Πλάκα, όπου την περίοδο 2013-2014 ο Σπανός εμφανιζόταν τακτικά. Πήγαινα με διαφορετικούς φίλους κάθε φορά και θυμάμαι όλοι άκουγαν τα τραγούδια και έλεγαν: “Και αυτό δικό του; Και αυτό;”. Οπότε εκεί σκέφτηκα, ρε γαμώτο, αυτός ο άνθρωπος δεν έχει την αναγνώριση που θα του άξιζε. Με παίδεψε πολύ μέχρι να δεχτεί. Μου έλεγε “ποιος νοιάζεται για μένα”, άλλαζε συνεχώς θέμα… Τελικά τον κατάφερα!».
Το πρόγραμμα στην Απανεμιά διαρκούσε τρεις ώρες. «Στο τελείωμα», θυμάται ο Αρης, «ο Σπανός κατέβαινε στο καμαρίνι, το μαγαζί άδειαζε, έμεναν πέντε άνθρωποι και λίγο μετά ανέβαινε πάλι, καθόταν στο πιάνο και έπαιζε άλλες τρεις ώρες, γι’ αυτούς τους πέντε ανθρώπους». Ένα βράδυ του 2013 βρέθηκα κι εγώ εκεί, στο πλαίσιο ενός ρεπορτάζ. Χωρίς καν να το ζητήσω, χωρίς να το έχουμε προγραμματίσει, ο ιδιοκτήτης Πάνος Δημητρόπουλος με είχε κατεβάσει στο καμαρίνι να κάνω μερικές ερωτήσεις στον Γιάννη Σπανό, «για να χαρεί και ο Γιάννης». Θυμάμαι έναν άνθρωπο ντροπαλό, ευγενικό, παράξενα εύθυμο, με ένα μπορντό κασκόλ περασμένο στους ώμους και ένα ποτήρι ουίσκι στο χέρι. «Δεν είχαμε πρόθεση να κάνουμε κανένα ιδιαίτερο “κίνημα”», μου είχε πει αναφερόμενος στο Νέο Κύμα. «O Xατζιδάκις και ο Θεοδωράκης είχαν ήδη αρχίσει να κερδίζουν το πλατύ κοινό κι εμείς οι νεότεροι κερδίζαμε το “στενό” κοινό».
Ενα ταξίδι στην Ευρώπη
Παιδί αστικής οικογένειας, ο Γιάννης Σπανός γεννήθηκε στο Κιάτο Κορινθίας το 1934 και ξεκίνησε να παίζει πιάνο σε πολύ μικρή ηλικία, επηρεασμένος από τη μεγάλη του αδερφή. «Η διαφορά τους ήταν ότι ο ίδιος μπορούσε να παίζει ό,τι άκουγε», λέει ο Αρης. «Περνάει στη Νομική, παρακολουθεί μαθήματα για κάποιους μήνες – και μετά φεύγει ένα μεγάλο ταξίδι στην Ευρώπη. Πηγαίνει τρεις μήνες στη Ρώμη, στο Λονδίνο, στη Γερμανία και τέλος στο Παρίσι. Εκεί κολλάει! Αρχίζει να παίζει πιάνο σε μπουάτ, σαν ακομπανιαμέντο. Οι πρώτες εμφανίσεις του γίνονται δίπλα στον Γκενσμπούρ. Δυναμικό ξεκίνημα! Λίγο μετά γράφει τα πρώτα τραγούδια με γαλλικούς στίχους, για φωνές όπως η Μπριζίτ Μπαρντό – και κάποια στιγμή αρχίζει να πηγαινοέρχεται στην Ελλάδα. Γνωρίζει τον Αλέκο Πατσιφά και ξεκινούν μαζί το Νέο Κύμα στη ΛΥΡΑ».
Η κλισέ ατάκα για τον Σπανό, αυτό που όλοι ανεξαιρέτως επιβεβαιώνουν και επαναλαμβάνουν μέσα στα χρόνια, είναι ότι υπήρξε ταπεινός. «Δεν έφτιαξε ποτέ προσωπικό μύθο», προσθέτει ο Αρης. «Απλώς δεν τον ενδιέφερε. Εκανε επιτυχίες, αλλά δεν τις καρπωνόταν. Π.χ. στα 70s, ενώ έδωσε τεράστια τραγούδια στον Πάριο, δεν έκανε ποτέ μαζί του δίσκο. “Εγώ δεν κάνω κύκλους τραγουδιών, κάνω τετράγωνα”, έλεγε». Ακόμα και οι τίτλοι των δίσκων του είναι αδιάφοροι. Το ίδιο και τα εξώφυλλα. Δεν έχει πέσει πολλή σκέψη. Θυμάμαι πριν χρόνια τον μηχανικό ήχου Ακη Γκολφίδη να μου λέει ότι ο Σπανός είναι περισσότερο ταλαντούχος παρά έξυπνος. «Ξεκάθαρα!» επιβεβαιώνει ο Αρης.
«Δεν έφτιαξε ποτέ προσωπικό μύθο. Απλώς δεν τον ενδιέφερε. Εκανε επιτυχίες, αλλά δεν τις καρπωνόταν».
Αρης Δόριζας
Κι όμως, έδωσε πολλά. Η εκφραστική λιτότητα και η ευαισθησία του Νέου Κύματος, ο μοναδικός τρόπος ένταξης του πιάνου στα λαϊκά (χαρακτηριστικότερα στην εισαγωγή του Πες πως μ’ αντάμωσες), τα κινηματογραφικά σάουντρακ, η Τρίτη Ανθολογία, η κοσμοπολίτικη αύρα, συγκροτούν έναν πλούσιο κόσμο, με έδαφος πάντα πρόσφορο για νέες εξερευνήσεις. «Ηταν “μελωδιάκιας”», λέει ο Αρης, ρουφώντας μια γουλιά από την μπίρα του. «Στη μελωδία, για μένα είναι ο δεύτερος μετά τον Χατζιδάκι». Του ζητάω να διαλέξει αγαπημένο κομμάτι. «Πολύ δύσκολο! Γενικά έχω ένα κόλλημα με τη Μοσχολιού. Με τρελαίνει, ας πούμε, το Ξύπνησε η πόλη. Στους γαλλικούς δίσκους, υπάρχουν αριστουργήματα. Το βασικό θέμα της Αναζήτησης είναι huge». Προσπαθώ να συγκεντρώσω τα μεγάλα σουξέ του Σπανού: Μια φορά θυμάμαι, Σαν με κοιτάς, Οδός Αριστοτέλους, Σπασμένο καράβι, Με πνίγει τούτη η σιωπή, Ανθρωποι μονάχοι – η λίστα είναι μεγάλη. Ακόμη, υπάρχουν κομμάτια που πολύς κόσμος ενδεχομένως δεν γνωρίζει ότι είναι δικές του συνθέσεις, όπως το Δεν είσαι έρωτας εσύ, το Προσωπικά ή το Ρίξε στο κορμί μου σπίρτο. «Αυτό το τελευταίο κάποιοι δεν του το συγχώρησαν», λέει ο Αρης. «Ξέρεις, το κύκλωμα, το σινάφι, τη θέλει αυτή τη σοβαροφάνεια… Και το τελευταίο πράγμα που είχε ο Σπανός ήταν σοβαροφάνεια. Είναι κρίμα πάντως, γιατί του είχαν αρνηθεί το Ηρώδειο πολλές φορές. Δεν του το έδιναν. Πιστεύω αυτό οφείλεται εν μέρει και στο γεγονός ότι μοίραζε τα τραγούδια του οπουδήποτε».
«Οσο περνούσε ο καιρός ανοιγόταν»
Για τις ανάγκες του ντοκιμαντέρ Πίσω απ’ τη μαρκίζα, ο Αρης Δόριζας μίλησε με 40 ανθρώπους. «Κάποια στιγμή βρέθηκα αντιμέτωπος με μια ταινία οκτώ ωρών. Τελικά την περιόρισα στις δύο». Ο πρώτος με τον οποίο έκανε γύρισμα ήταν ο ίδιος ο Σπανός, πίσω στο 2017: «Για να τον πείσω, του είχα πει θα πηγαίνουμε βήμα βήμα. Μια συνέντευξη τώρα και βλέπουμε… Οσο περνούσε ο καιρός, ανοιγόταν. Ξεκινήσαμε με τα safe πράγματα, τα ιστορικά στοιχεία… Και στην πορεία εμβαθύναμε. Είχαμε κανονίσει και μια τελευταία συνέντευξη, αλλά δυστυχώς δεν προλάβαμε». Με τον θάνατο του συνθέτη τον Οκτώβρη του 2019, υπήρξε μια παύση στη δημιουργία της ταινίας. Ενα μούδιασμα, επίσης: «Βασικά, αυτός ήταν ο θεατής στο μυαλό μου. Από την πρώτη μέρα, σκεφτόμουν πώς θα νιώσει όταν το δει. Οταν πέθανε, είπα “ποιο το νόημα;”. Ομως στην πορεία αυτό άλλαξε. Αρχισα να σκέφτομαι ότι το κάνω για μένα. Για να το δω εγώ».
Τα περισσότερα ανάλογα εγχειρήματα πέφτουν στην παγίδα της αγιογραφίας. Ρωτάω τον Αρη αν την έχει αποφύγει: «Δεν είμαι πολύ σίγουρος (γέλια). Κοίταξε, το φιλμ ξεκινάει σαν ένα love letter δικό μου προς αυτόν – και από εκεί και πέρα είναι όλο πάνω του. Οσοι το είδαν ως τώρα μου είπαν “δεν ήξερα ότι είναι τόσο φανταστικός τύπος”. Εχει ένα πηγαίο, αυτοσαρκαστικό χιούμορ, που για μένα είναι μαγικό. Το μεγάλο του κόλλημα ήταν ο κήπος του. Τον φρόντιζε συνέχεια και ήταν πάρα πολύ περήφανος γι’ αυτόν. Είχε χιλιάδες (κυριολεκτώ) είδη φυτών μέσα. Τι άλλο να σου πω; Του άρεσε πολύ το σινεμά. Σκιτσάριζε όλη την ώρα όσο καθόταν και είχε κόλλημα με τις ξένες γλώσσες. Μέχρι το τέλος της ζωής του, ήθελε να μαθαίνει γλώσσες!». Ολα αυτά, κατά τη διάρκεια της μέρας. Τη νύχτα, του άρεσε να βγαίνει και να γλεντάει. Κάθε βράδυ! «“Οταν πάει έντεκα”, έλεγε, “δεν μπορώ να μείνω σπίτι”. Προτιμούσε τα hardcore μπουζούκια. Πήγαινε στο Ζαγοραίο, στη Φωτεινή Μαυράκη, στη φίλη του τη Γιώτα Γιάννα, πίσω τραπέζι πάντα, με ένα μπουκάλι Johnny Black».
Φυσικά, μια συζήτηση για τον Σπανό επιστρέφει πάντα στα τραγούδια και στους δίσκους του. Ο Αρης μετράει στα ράφια του πάνω από χίλιους: «Εχω εκδόσεις από Αργεντινή, Φινλανδία, Ιαπωνία… Του πήγαινα πράγματα στο σπίτι του και τα μισά δεν τα θυμόταν. Ποια μισά; Δεν θυμόταν σχεδόν τίποτα! Του έκανε μεγάλη εντύπωση που ένας άνθρωπος σαν εμένα ασχολούνταν με αυτά τα πράγματα. Το αξίζει όμως. Θυμάμαι στο Δίφωνο που διάβαζα μικρός, δεν τον έβαζαν στο ίδιο επίπεδο με τους μεγάλους. Εκεί ήταν που άρχισα να κολλάω μαζί του…».
Τελικά ζημιώθηκε ο Σπανός από το ελαφρύ πάτημά του στον κόσμο της τέχνης; Ή μήπως αυτή η διακριτική, ήσυχη παρουσία τον κάνει πιο κουλ και προσιτό στη νεότερη γενιά; «Είμαι περήφανος που ανήκω στο underground», λέει ο ίδιος σε ένα σημείο του ντοκιμαντέρ. Μέχρι τα τελευταία χρόνια, παρότι είχε προτάσεις, προτιμούσε να παίζει στην Απανεμιά, για 80 ανθρώπους. Να ζει στο Κιάτο, μακριά απ’ όλα, περιτριγυρισμένος από έναν στενό κύκλο φίλων και τα λουλούδια του κήπου του, περιμένοντας να πάει έντεκα.
To ντοκιμαντέρ Γιάννης Σπανός: Πίσω απ’ τη μαρκίζα (μια παραγωγή της Whatever Productions) θα είναι η ταινία λήξης του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, στις 17/3.
Ευχαριστούμε τη Σοφία Μαγκαφά για την παραχώρηση του φωτογραφικού υλικού.