Στη βάση της διαταραχής μετατραυματικού στρες, ή ΔΜΤΣ, βρίσκεται μια ανάμνηση που ο ασθενής δεν μπορεί να ελέγξει. Μπορεί να εισβάλλει στην καθημερινότητά του, σπρώχνοντας τον στον πυρήνα ενός τρομακτικού γεγονότος, ή να βγαίνει στην επιφάνεια ως νυχτερινός τρόμος ή φλάσμπακ.
Μετά από δεκαετίες θεραπείας βετεράνων πολέμου και επιζώντων σεξουαλικών επιθέσεων δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι τραυματικές αναμνήσεις λειτουργούν διαφορετικά από άλλες αναμνήσεις. Μια ομάδα ερευνητών του Πανεπιστημίου Γέιλ και της Ιατρικής Σχολής Ίκαν στο Νοσοκομείο Μάουντ Σάιναϊ ανέλαβε μία σειρά πειραμάτων για να εντοπίσει αυτές τις διαφορές.
Ουδέτερες, «θλιμμένες», τραυματικές
Η ομάδα διεξήγαγε εγκεφαλικές σαρώσεις σε 28 άτομα με ΔΜΤΣ, ενώ οι ασθενείς άκουγαν ηχογραφημένες αφηγήσεις των δικών τους αναμνήσεων. Κάποιες από τις ηχογραφημένες αναμνήσεις ήταν ουδέτερες, μερικές ήταν απλώς «θλιμμένες» και άλλες τραυματικές.
Οι ερευνητές ανέφεραν σε άρθρο που δημοσιεύθηκε πριν μερικές μέρες στο περιοδικό Nature Neuroscience ότι οι εγκεφαλικές σαρώσεις σημείωσαν ξεκάθαρες διαφορές ανάμεσα στα είδη των αναμνήσεων. Αυτοί που άκουγαν τις «θλιμμένες» αναμνήσεις, οι οποίες συχνά αφορούσαν τον θάνατο ενός μέλους της οικογένειας, παρουσίασαν σταθερά έντονη λειτουργία του ιππόκαμπου, του τμήματος του εγκεφάλου που οργανώνει και πλαισιώνει τις αναμνήσεις.
Όταν οι ίδιοι άνθρωποι άκουγαν τις τραυματικές αναμνήσεις τους – από σεξουαλικές επιθέσεις, πυρκαγιές, πυροβολισμούς σε σχολεία και τρομοκρατικές επιθέσεις – ο ιππόκαμπος δεν συμμετείχε.
«Αυτό που μας λέει είναι ότι ο εγκέφαλος βρίσκεται σε διαφορετική κατάσταση στις δύο περιπτώσεις, δήλωσε η Ντανιέλα Σίλερ, νευροεπιστήμονας στην Ιατρική Σχολή Ίκαν στο Νοσοκομείο Μάουντ Σάιναϊ και μία από τις συγγραφείς της μελέτης. Η ίδια σημείωσε ότι οι θεραπείες για το ΔΜΤΣ συχνά προσπαθούν να βοηθήσουν τους ανθρώπους να οργανώσουν τη μνήμη τους, ώστε να μπορούν να την τοποθετήσουν στο παρελθόν.
«Ίσως τώρα να βρίσκουμε κάτι που να μπορεί να εξηγήσει τι συμβαίνει στον εγκέφαλο», είπε. «Ο εγκέφαλος δε μοιάζει να βρίσκεται σε κατάσταση μνήμης· δείχνει να ζει την εμπειρία εκείνη τη στιγμή». Πράγματι, καταλήγουν οι συγγραφείς στο άρθρο, «οι τραυματικές αναμνήσεις δε βιώνονται ως αναμνήσεις αυτές καθαυτές», αλλά ως «θραύσματα προηγούμενων γεγονότων, που εισχωρούν βίαια στο παρόν».
Μία αναπάντεχη εξέλιξη
Οι τραυματικές αναμνήσεις φάνηκε να εμπλέκουν μια διαφορετική περιοχή του εγκεφάλου: τον οπίσθιο φλοιό του προσαγωγίου, ο οποίος συνήθως εμπλέκεται στην εσωτερικευμένη σκέψη, όπως την ενδοσκόπηση ή την ονειροπόληση. Όσο πιο σοβαρά ήταν τα συμπτώματα μετατραυματικού στρες του ασθενή, τόσο πιο έντονη δραστηριότητα εμφανιζόταν στον οπίσθιο φλοιό του προσαγωγίου.
Το εντυπωσιακό σε αυτό το εύρημα είναι ότι ο οπίσθιος φλοιός του προσαγωγίου δεν είναι γνωστός ως ένα τμήμα του εγκεφάλου που σχετίζεται με τη μνήμη, αλλά ένα τμήμα που ασχολείται με την «επεξεργασία της εσωτερικής εμπειρίας», δήλωσε η Σίλερ.
Τα ευρήματα ξαναφέρνουν στην επιφάνεια ένα πολυσυζητημένο ερώτημα στον τομέα του τραύματος: Πρέπει οι γιατροί να ενθαρρύνουν τα άτομα με ΔΜΤΣ να εκθέτουν τον εαυτό τους στις πιο τραυματικές αναμνήσεις τους;
Κατασκευάζοντας αναμνήσεις
Τα τελευταία χρόνια, πολλοί Αμερικανοί έχουν αγκαλιάσει θεραπείες όπως τη θεραπεία παρατεταμένης έκθεσης (prolonged exposure therapy) και τη θεραπεία απευαισθητοποίησης και επανεπεξεργασίας μέσω οφθαλμικών κινήσεων (eye movement reprocessing and desensitization, ή EMDR), οι οποίες επαναφέρουν τις τραυματικές αναμνήσεις με την ελπίδα να αφαιρέσουν απ’ αυτές την καταστροφική τους δύναμη. Ο Ιλάν Χαρπάζ-Ρότεμ, συγγραφέας της μελέτης, δήλωσε ότι από τα νέα ευρήματα προκύπτει ότι η επανάληψη της μνήμης αποτελεί κρίσιμο στοιχείο της θεραπείας.
«Βοηθούν τον ασθενή να κατασκευάσει μια ανάμνηση που μπορεί να οργανωθεί και να παγιωθεί στον ιππόκαμπο», δήλωσε ο Χαρπάζ-Ρότεμ, καθηγητής ψυχιατρικής και ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Γέιλ.
Περιέγραψε μια περίπτωση από την κλινική του: Ένας στρατιωτικός γιατρός καταδιώκεται από μια αποσπασματική εικόνα από το παρελθόν του, όπου έδενε μανιωδώς το τραύμα ενός στρατιώτη ενώ δεχόταν επίθεση. Στη θεραπεία, προσπαθώντας να «χτίσει μια ιστορία, μια συνεκτική μνήμη», ο ψυχίατρος βοήθησε τον γιατρό να συμπληρώσει λεπτομέρειες γύρω από τα θραύσματα αυτής της σκηνής, συμπεριλαμβανομένου ενός νεκρού στρατιώτη που βρισκόταν κοντά, πυροβολισμούς στο παρασκήνιο και τη δική του πανικόβλητη χρήση υπερβολικά πολλών επιδέσμων.
Ιδανικά, τέτοιες θεραπείες μπορούν να βοηθήσουν στη μετατροπή της τραυματικής μνήμης σε μια ανάμνηση που μοιάζει περισσότερο με τις συνηθισμένες θλιβερές μνήμες. «Είναι σαν να την τοποθετείς στο σωστό σημείο», είπε. «Αν μπορώ να έχω πρόσβαση σε μια ανάμνηση, ξέρω ότι είναι μια ανάμνηση. Ξέρω ότι δε μου συμβαίνει τώρα».
Μία μόνιμη επανάληψη
Η δρ Ρουθ Λάνιους, διευθύντρια της έρευνας για τη διαταραχή μετατραυματικού στρες στο Πανεπιστήμιο του Δυτικού Οντάριο, η οποία δε συμμετείχε στη μελέτη, χαρακτήρισε τα ευρήματά της «θεμελιώδη», τόσο επειδή αποτυπώνουν πώς οι τραυματικές αναμνήσεις έχουν ξεχωριστές οδούς όσο και επειδή δείχνουν ότι οι βασικοί μηχανισμοί για την τραυματική μνήμη μπορεί να αφορούν περιοχές του εγκεφάλου που δεν έχουν εξεταστεί επαρκώς. Μεγάλο μέρος της έρευνας για τη διαταραχή μετατραυματικού στρες έχει επικεντρωθεί στην αμυγδαλή, το κέντρο ανίχνευσης του στρες του εγκεφάλου, και τον ιππόκαμπο, είπε. Ο οπίσθιος φλοιός του προσαγωγίου «εμπλέκεται πραγματικά στην αναβίωση των αναμνήσεων» και στην αναζήτηση της σημασίας τους, γεγονός που μπορεί να εξηγήσει γιατί μια αισθητηριακή υπενθύμιση μπορεί να προκαλέσει υπέρμετρο φόβο ή πανικό.
«Ένας στρατιώτης, αν ακούσει πυροτεχνήματα, ενδέχεται να τρέξει και να καλυφθεί», δήλωσε η Λάνιους. «Δεν θυμούνται απλώς μια τραυματική εμπειρία – την ζουν ξανά». Οι γιατροί, είπε, μπορούν να χρησιμοποιήσουν αυτά τα ευρήματα για να θεραπεύσουν ασθενείς που «δεν αισθάνονται ότι το τραύμα έχει περάσει», χρησιμοποιώντας θεραπείες που «τους πλαισιώνουν έτσι ώστε να σκεφτούν, “Ω, αυτό συνέβη στο παρελθόν”». Είπε ότι οι ερευνητές θα πρέπει να διερευνήσουν θεραπείες, όπως η ενσυνειδητότητα, οι οποίες ενεργοποιούν τα μέρη του εγκεφάλου που είναι γνωστά για την ικανότητα τους να παρέχουν αυτό το πλαίσιο.
Συμφωνίες και διαφωνίες
Εάν τελικά μπορέσουν να εντοπιστούν βιολογικοί δείκτες για τη διαταραχή μετατραυματικού στρες, θα είναι «μια σημαντική επιστημονική συμβολή», που θα διευθετήσει τις διαφορές εντός του πεδίου σχετικά με το ποιες εμπειρίες συνιστούν τραύμα, δήλωσε ο Μπράιαν Μαρξ, αναπληρωτής διευθυντής του τμήματος συμπεριφορικής επιστήμης του Εθνικού Κέντρου για την Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες, ο οποίος δε συμμετείχε στη μελέτη.
Ενώ οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν ότι τα τροχαία ατυχήματα, οι σεξουαλικές επιθέσεις ή οι πολεμικές συρράξεις αποτελούν τραυματικά γεγονότα, υπάρχει διαφωνία σχετικά με το αν εμπειρίες όπως ο ρατσισμός ή το πανδημικό στρες θα πρέπει να θεωρούνται ως βάση για τη διάγνωση της ΔΜΤΣ, είπε.
«Πρόκειται για ένα από τα θεμελιώδη ερωτήματα του πεδίου», είπε. «Παραμένει προς συζήτηση, επειδή δεν έχουμε απάντηση γι’ αυτό».
Ο Μαρξ χαρακτήρισε τη νέα έρευνα «ενδιαφέρουσα», αλλά όχι πειστική, σημειώνοντας ότι δεν συμπεριέλαβε μια σύγκριση ομάδας ατόμων χωρίς διάγνωση ΔΜΤΣ, δε διευκρίνισε πόσο καιρό πριν συνέβησαν τα τραυματικά γεγονότα, ούτε ανέφερε αν τα άτομα είχαν ήδη κάνει ψυχοθεραπεία.
Είπε, επίσης, ότι δε δείχνει να δίνει απαντήσεις σχετικά με το αν οι θεραπείες για τη ΔΜΤΣ θα πρέπει να περιλαμβάνουν έκθεση σε τραυματικές αναμνήσεις, καθώς η βιβλιογραφία σχετικά με τα αποτελέσματα της θεραπείας δείχνει ότι οι αντιδράσεις διαφέρουν από άτομο σε άτομο. «Με το να λέμε ότι τα αποτελέσματα της έρευνας είναι θετικά αλλοιώνουμε την πραγματικότητα: οι θεραπείες μας είναι ατελείς», είπε. «Δεν λειτουργούν για όλους με τον ίδιο τρόπο».