«Μεγάλη Βρεταννία»: Η ιστορία μέσα στην ιστορία

Τα πρώτα χρόνια της ζωής του ελληνικού κράτους, τους ξένους επισκέπτες οι ντόπιοι τούς έλεγαν «λόρδους». Σαν να μετέφραζαν στην κοινή γλώσσα τον ορισμό που έδινε ένα λεξικό του 19ου αιώνα για τους περιηγητές της εποχής: «άτομα που ταξιδεύουν από περιέργεια και απραξία, για την ευχαρίστηση του ταξιδεύειν». «Περίεργα ορίζετε την ευχαρίστηση», είπαν δύο ναυτικοί, που γνώριζαν ήδη την Ελλάδα, σε κάποιον που ξεκινούσε το ταξίδι. Και του την περιέγραφαν, τερατολογώντας, κάπως έτσι: «Βουνά δίχως δέντρα, πεδιάδες δίχως χορτάρι, ήλιος δίχως οίκτο, σκόνη δίχως τέλος, τόπος όπου τα λαχανικά φυτρώνουν ψημένα και οι κότες γεννούν σφιχτά αυγά».

Ο Εντμόντ Αμπού έκανε το ελληνικό του ταξίδι το 1852. Από το Παρίσι έως τον Πειραιά τού χρειάστηκαν εννέα ημέρες. Ατμόπλοιο από τη Μασσαλία, περίπλους της Πελοποννήσου –η διώρυγα της Κορίνθου δεν υπήρχε ακόμη–, μετεπιβίβαση σε άλλο πλοίο στη Σύρο και εν τέλει η Ακρόπολη, λαμπρή στα μάτια του, μπαίνοντας στο λιμάνι του Πειραιά. Έγραψε τις ταξιδιωτικές του εντυπώσεις σε ένα βιβλίο που για πολλά χρόνια λειτουργούσε ως ταξιδιωτικός οδηγός, σε μια εποχή πριν από τον τουρισμό. Ο βρετανικός Spectator είχε γράψει, πάνω κάτω την ίδια εποχή, πως η κατάσταση των καταλυμάτων στην Ελλάδα κάνει τη διαβίωση σε σκηνές στην Αραβία να μοιάζει πολυτέλεια. Η παλιά οθωμανική Αθήνα συμβίωνε με την καινούργια πρωτεύουσα του νέου κράτους, που ήθελε να συνδεθεί με την αρχαία δόξα της, χάραζε φαρδείς δρόμους –στους οποίους όμως κυκλοφορούσαν ακόμη μαζί άνθρωποι και αιγοπρόβατα και το νερό ήταν δυσεύρετο– κι έχτιζε νεοκλασικά προς ιδιωτική και δημόσια χρήση. 

Σε ένα από αυτά, το Μέγαρο Δημητρίου, ένα αστικό παλαί απέναντι από το παλάτι του Γεωργίου Α΄, εγκατέστησε στις 9 Απριλίου του 1874 (την ακριβή ημερομηνία την επιβεβαίωσα από ένα καλλιγραφημένο χειρόγραφο συμβόλαιο στο αρχείο του Απόστολου Δοξιάδη) ο Σάββας Κέντρος το ξενοδοχείο της «Μεγάλης Βρεταννίας». Και λίγα χρόνια αργότερα εμφανίστηκε στο προσκήνιο ο άνθρωπος που είχε την τολμηρή ιδέα να το μετατρέψει σε ξενοδοχείο πολυτελείας, με απαιτήσεις ανάλογες εκείνων που θα είχε ένας επισκέπτης στο Παρίσι. 

Στο Μέγαρο Δημητρίου, ένα αστικό παλαί απέναντι από το παλάτι του Γεωργίου Α΄, εγκατέστησε ο Σάββας Κέντρος στις 9 Απριλίου του 1874 το ξενοδοχείο της «Μεγάλης Βρεταννίας».

Ερευνώντας την ιστορία αυτού του ξενοδοχείου-θεσμού της πόλης, σε αρχεία, απομνημονεύματα, φωτογραφικά λευκώματα και παλιές εφημερίδες και περιοδικά, σκόνταψα πολλές φορές σε μυθιστορηματικές φυσιογνωμίες και απίστευτες ιστορίες. Αλλά καμία δεν μου έκανε μεγαλύτερη εντύπωση από την ιστορία του Ευστάθιου Λάμψα.

Καθρεφτίζοντας την Ελλάδα

Ένα φτωχόπαιδο που ήρθε από τη Σεβαστούπολη στην Αθήνα 14 ετών, έπιασε δουλειά σε ένα μεγάλο παντοπωλείο της Ερμού, «μπακαλόγατος», που κουβάλαγε τα ψώνια στα σπίτια των πελατών και στο παλάτι. Έπεισε πρώτα τον μάγειρο του παλατιού να τον προσλάβει βοηθό. Έπειτα τον ίδιο τον βασιλιά να τον στείλει με υποτροφία να σπουδάσει σεφ στο Παρίσι. Εκεί κέρδισε την εμπιστοσύνη του τραπεζίτη Οπενχάιμ και έγινε ο προσωπικός του σεφ. Κι όταν γύρισε στην Αθήνα, έπεισε τον Κέντρο να τον κάνει συνέταιρο, να του αναθέσει τη διεύθυνση του ξενοδοχείου και να κάνουν μαζί μια μεγάλη επένδυση στην πολυτέλεια.

Στα μάτια των συγχρόνων τους η επένδυση αυτή έμοιαζε καθαρή τρέλα. Μα από αυτή την τρέλα γεννήθηκε μια επιχείρηση που ίσως είναι η παλαιότερη εν λειτουργία επιχείρηση στην Ελλάδα, μετά την Εθνική Τράπεζα. Κι ένα ξενοδοχείο που, εκτός από συνώνυμο της κομψής πολυτέλειας, έχει μια ιστορία που θα μπορούσε να προσφέρει μια εναλλακτική ανάγνωση όλης της νεότερης ελληνικής ιστορίας. 

Η «Μεγάλη Βρεταννία» ξεκινά τη ζωή της την εποχή των μεγάλων ανασκαφών σε Ολυμπία, Μυκήνες και Δελφούς, που προσελκύουν ρομαντικούς αρχαιολάτρες, λίγο μετά τα εγκαίνια της διώρυγας του Σουέζ, που έβαλε την Ελλάδα στη διαδρομή για την Ανατολή, κι έναν χρόνο πριν αναλάβει πρώτη φορά πρωθυπουργός ο Χαρίλαος Τρικούπης και αρχίσει η εποχή του μεγάλου εκσυγχρονισμού. Η φιλοδοξία του Λάμψα για ένα ξενοδοχείο σαν εκείνα που είχε δει στο Παρίσι είναι η άλλη όψη της φιλοδοξίας της πόλης να μοιάσει με δυτική μητρόπολη και της φιλοδοξίας της χώρας να γίνει, με τη γλώσσα του ’21, «ομοία των πεπολιτισμένων εθνών της Ευρώπης». Η ιστορία του ξενοδοχείου καθρεφτίζει την περιπετειώδη διαδρομή αυτής της φιλοδοξίας.

Πολυτελές κατάλυμα για περιηγητές και επιχειρηματίες που έψαχναν ευκαιρίες, ξενώνας για τους καλεσμένους των Ανακτόρων, τόπος συνάντησης μιας αστικής Αθήνας που μόλις άρχιζε να διαμορφώνεται, έδρα της Ολυμπιακής Επιτροπής το 1896, έπειτα έδρα της κυβέρνησης Βενιζέλου το 1917, στις μέρες του μεγάλου Εθνικού Διχασμού, έδρα της κυβέρνησης και του Γενικού Επιτελείου, που εγκαταστάθηκαν στα ασφαλή υπόγειά της τις μέρες του πολέμου του ’40, έδρα της πρώτης κυβέρνησης της ελεύθερης Ελλάδας το ’44, θέατρο του δράματος των Δεκεμβριανών και πολιορκημένο φρούριο στις ημέρες των μαχών, που παραλίγο να τιναχτεί στον αέρα τα Χριστούγεννα εκείνης της χρονιάς, όταν ο Τσώρτσιλ ταξίδεψε στην Αθήνα, έδρα ξανά, τις πρώτες δραματικές ημέρες της Μεταπολίτευσης, της πρώτης κυβέρνησης Καραμανλή, όταν κατέρρευσε η δικτατορία το 1974. 

Στα πρώτα μου χρόνια στη δημοσιογραφία, το GB Corner ήταν, μαζί με του Απότσου λίγο πιο πέρα, ένα υποχρεωτικό καθημερινό πέρασμα για τους πολιτικούς συντάκτες. Οι «πηγές» ήταν εκεί. Ο Μάνος Χατζιδάκις ήταν επίσης τακτικά εκεί. Συνάντησα τον Γιασέρ Αραφάτ, τον Κυπριανού και τον Κληρίδη, την Γκάντι, τον Πάλμε και τον Ερντογάν στις αίθουσες του ξενοδοχείου. Κι έζησα πολλές εκλογικές βραδιές στο Βallroom, που γινόταν διεθνές κέντρο Τύπου. Νόμιζα πως ξέρω τα πάντα για το ξενοδοχείο και την ιστορία του. Μα ανακάλυψα ότι ήξερα ελάχιστα. 

Στιγμές, μικρές ιστορίες

Ακόμη αναζητώ την ιστορία μέσα στην Ιστορία. Και ξεχωρίζω φωτογραφίες στην τύχη. Η Σάρα Μπερνάρ να χαιρετά τους θαυμαστές της βγαίνοντας από το ξενοδοχείο για να πάει στο θέατρο Συγγρού. Ο Βενιζέλος στο λόμπι του ξενοδοχείου. Ο Μεταξάς με τον Παπάγο στα υπόγεια της «Μπρετάνια», όπως τη γράφει ο Σεφέρης στο ημερολόγιό του. Γερμανοί στρατιώτες που ζωγράφιζαν βαυαρικές σκηνές κυνηγιού στους τοίχους, τις μέρες της Κατοχής. Βρετανοί στρατιώτες που τα πίνουν το ’44 στο μπαρ που είχαν βαφτίσει «Fortress bar». Η Κυβέλη να στρώνει το κρεβάτι της τις μέρες που οι οικογένειες των υπουργών μαζί με την «καλή Αθήνα» και τους Άγγλους στρατιώτες συνωστίζονταν σε ένα ξενοδοχείο δίχως νερό και ηλεκτρικό. Η Μελίνα να παρουσιάζει τα πρώτα καλλιστεία το 1952. Τα καλοντυμένα, εύθυμα ζευγάρια στους χορούς της «Μεγάλης Βρεταννίας», στις μέρες της σύντομης μεταπολεμικής Μπελ Επόκ. Η ταμπέλα με την ονομασία του ξενοδοχείου να ξηλώνεται στις μέρες των αντιβρετανικών διαδηλώσεων για το Κυπριακό. Η Ελίζαμπεθ Τέιλορ δίπλα στον διάδοχο, με τη στολή του, σε μια δεξίωση για την οποία όλοι έψαχναν πρόσκληση. Ο Μακάριος να μιλάει από το μπαλκόνι. Ο Καραμανλής να μπαίνει βιαστικός το 1974. Ο Κλίντον να υπογράφει αυτόγραφα στα σκαλοπάτια και η Lady Gaga να κάνει είσοδο πάνω στους ώμους των συνοδών της. Και οι διαδηλωτές των χρόνων της χρεοκοπίας να γράφουν συνθήματα στους τοίχους της εισόδου. Στιγμές, μικρές ιστορίες μέσα στην Ιστορία.

O Παύλος Τσίμας επιμελήθηκε και παρουσιάζει το ντοκιμαντέρ 150 χρόνια «Μεγάλη Βρεταννία», η ιστορία μέσα στην Ιστορία, μια συμπαραγωγή του Ξενοδοχείου Μεγάλη Βρεταννία, της ΕΡΤ και της Indigo View, σε σκηνοθεσία Θοδωρή Παπαδουλάκη. Θα προβληθεί προσεχώς από την πλατφόρμα Ertflix.