Ψηφιακή αμνησία, η νέα πανδημία (;)

Νοσταλγώ τις μέρες που οργάνωνα το πώς θα φτάσω σε άγνωστες για μένα περιοχές της πόλης μελετώντας το οδόγραμμα. Είχα μάλιστα δύο αντίτυπα του πολυσέλιδου αυτού οδηγού: ένα στο σπίτι και ένα στο αυτοκίνητο. Ως φρεσκοεγκατεστημένη Θεσσαλονικιά στην Αθήνα, γνώριζα απέξω τη σελίδα στην οποία απεικονιζόταν ο δρόμος του νέου μου σπιτιού. Και ήμουν σε θέση να απομνημονεύσω ολόκληρη τη διαδρομή που θα έπρεπε να ακολουθήσω για να οδηγήσω από του Γκύζη μέχρι το Περιστέρι ή ακόμα και από το Νέο Φάληρο μέχρι τη Νέα Ερυθραία. Μάλιστα, το ένα από τα δύο πολυχρησιμοποιημένα οδογράμματα έχει ξεμείνει στο ντουλαπάκι του αυτοκινήτου, σε ανάμνηση εκείνων των εποχών.

Η αλήθεια βέβαια είναι ότι, έχοντας πια πλοηγηθεί σε εκατοντάδες διαδρομές σε διαφορετικές πόλεις με τη βοήθεια του GPS, θα δυσκολευόμουν πολύ να επιστρέψω στη λογική του χάρτη. Έτσι, εκτός από τη δίχως έλεος κριτική που θα δεχόμουν από τους έφηβους γιους μου, ο σημαντικότερος αποτρεπτικός παράγοντας είναι ότι η μνήμη που πιθανώς δεν θα μπορούσε πλέον να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων.

Είναι γεγονός ότι η απεριόριστη πρόσβαση στο ίντερνετ μας έχει διευκολύνει πολύ να εντοπίζουμε άμεσα την πληροφορία που χρειαζόμαστε κάθε στιγμή. Δεν θα ήταν υπερβολή να ισχυριστούμε πως κάποιοι άνθρωποι ανάμεσά μας έχουν τη δυνατότητα να εντοπίζουν αξιόπιστες και δυσεύρετες πληροφορίες σε μηδενικό χρόνο. Το τίμημα, ωστόσο, που πληρώνουμε είναι ότι παρακολουθούμε τη δική μας δυνατότητα να συγκρατούμε δεδομένα ακόμα και κρίσιμα ή βασικά να φθίνει. Κι έτσι, μαζί με την απώλεια της εξαιρετικής αίσθησης προσανατολισμού που κάποτε διέθετα, οφείλω να ομολογήσω και ένα αίσθημα ντροπής για την αδυναμία να θυμάμαι από μνήμης τους αριθμούς των κινητών τηλεφώνων ακόμα και των ίδιων μου των παιδιών.

Το κινητό ως προσωπική μνήμη

Σαφώς και δεν είμαι η μόνη. Τουλάχιστον ένας στους τρεις Ευρωπαίους παραδέχεται ότι χρησιμοποιεί το κινητό του τηλέφωνο ως την προσωπική του μνήμη. Τα στοιχεία αυτά προκύπτουν από έρευνα του 2015, που πραγματοποίησε η εταιρεία κυβερνοασφάλειας Kaspersky Lab και στην οποία συμμετείχαν 6.000 καταναλωτές ηλικίας από 16 έως 65 ετών. Το βασικό συμπέρασμα ήταν ότι υπάρχει άμεση σύνδεση ανάμεσα στο πόσο εύκολη είναι η πρόσβαση στην πληροφορία και την αδυναμία μας να καταγράψουμε αυτή την πληροφορία στη μνήμη μας. Μάλιστα, στα δεδομένα αυτά περιλαμβάνονται ακόμα και οι αριθμοί τηλεφώνου των πιο κοντινών και αγαπημένων μας προσώπων. 

Αντίστοιχη έρευνα που έγινε μεταξύ μαθητών σχολείων της Νιγηρίας κατέγραψε ότι η υπερβολική χρήση ψηφιακών εφαρμογών μειώνει τη δυνατότητα των παιδιών να θυμούνται βασικά μαθηματικά στοιχεία από θεωρήματα και αξιώματα μέχρι απλούς τύπους. Για να περιγράψει ευρήματα όπως τα παραπάνω, η Kaspersky Lab δημιούργησε τον όρο «ψηφιακή αμνησία» (digital amnesia) και εγκαινίασε έναν νέο τομέα προβληματισμού σχετικά με την επίδραση της έντονης χρήσης της τεχνολογίας στη λειτουργία του εγκεφάλου μας. Το νερό που έχει κυλήσει στο αυλάκι από το 2016 είναι μπόλικο και περιλαμβάνει τις νέες ψηφιακές συνήθειες που αποκτήσαμε κατά την πανδημία.

Η απόδοση της μνήμης μας αλλά και η εμπιστοσύνη μας σε αυτήν είναι χαμηλότερη από ποτέ. Σε έρευνα που πραγματοποίησε το 2021 η ερευνήτρια του Πανεπιστημίου του Γουέστμινστερ Κάθριν Λάβντεϊ, το 80% των ερωτηθέντων δήλωσαν ότι η πανδημία επιδείνωσε τη λειτουργία της μνήμης τους. Τα στοιχεία αυτά επιβεβαιώνει αντίστοιχη έρευνα του καθηγητή Τσαρλς Σπενς και του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, στην οποία συμμετείχαν 2.000 ενήλικες από τη Βρετανία. Περισσότεροι από τους μισούς βρέθηκε ότι πάσχουν από ψηφιακή αμνησία λόγω της υπερβολικής τους εξάρτησης από το κινητό τηλέφωνο ως μέσο αποθήκευσης πληροφορίας. Στην εν λόγω μελέτη παρατηρήθηκε επίσης ότι η χρονική διάρκεια για την οποία μια ανάμνηση παραμένει ενεργή στον εγκέφαλο σχετίζεται άμεσα με τον αριθμό των αισθήσεων που χρησιμοποιήθηκαν για να δημιουργηθεί.

Κερδίζοντας το παιχνίδι της μνήμης

Εδώ ακριβώς εμφανίζεται το πρώτο από τα στοιχεία τα οποία εμπνέουν αισιοδοξία ότι η κατάσταση είναι ελέγξιμη και αναστρέψιμη. Μπορούμε να βελτιώσουμε τη μνήμη μας, συγκεντρώνοντας την προσοχή μας στη νέα πληροφορία που προσλαμβάνουμε και προσπαθώντας συνειδητά να αξιοποιούμε όσο το δυνατόν περισσότερες από τις αισθήσεις μας για την καταγραφή της. 

Μια δεύτερη συμβουλή που δίνουν οι μελετητές της μνήμης είναι αυτή της ενεργής ανάκλησης της πληροφορίας την οποία θέλουμε να απομνημονεύσουμε. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να «ζητάμε» από τον εγκέφαλό μας να την ανασύρει αντί να την εντοπίζουμε παθητικά αναζητώντας την, για παράδειγμα, στο ίντερνετ κάθε φορά που την έχουμε ανάγκη. Πρόκειται, βέβαια, για μια συνήθεια που σίγουρα προϋποθέτει χρόνο, δέσμευση και προσπάθεια και, ενδεχομένως, αυτό είναι και το σημείο στο οποίο συνήθως παραδίδουμε τα όπλα. 

Οι μελετητές υπογραμμίζουν τη σημασία που έχει να «γυμνάζουμε» συστηματικά τη μνήμη μας, τόσο ανακαλώντας ενεργά πληροφορίες όσο και μαθαίνοντας κάθε τόσο κάτι εντελώς καινούργιο  όπως, για παράδειγμα, μια ξένη γλώσσα ή τα βήματα ενός χορού. Ο σημαντικότερος, ενδεχομένως, παράγοντας για να βελτιώσουμε τη μνήμη μας είναι το να ανακτήσουμε την εμπιστοσύνη στη δυνατότητά μας να απομνημονεύουμε. Και να καταβάλουμε με συνέπεια την προσπάθεια να το κάνουμε, σαν να μην είχαμε στη διάθεσή μας εναλλακτικούς τρόπους πρόσβασης στην πληροφορία.

Οι μελετητές υπογραμμίζουν τη σημασία που έχει να «γυμνάζουμε» συστηματικά τη μνήμη μας, τόσο ανακαλώντας ενεργά πληροφορίες όσο και μαθαίνοντας κάθε τόσο κάτι εντελώς καινούργιο.

Η μελέτη της λειτουργίας της μνήμης στην εποχή της υπερκατανάλωσης πληροφορίας συνδέεται με μια σειρά από παραμέτρους που περιλαμβάνουν από την ποιότητα του ύπνου μας μέχρι τη δυνατότητά μας για συγκέντρωση, αλλά και τη συνολική μας ψυχική κατάσταση. Η ψυχολογία έχει οπωσδήποτε έντονη επίδραση θετική ή αρνητική στη λειτουργία της μνήμης και στην αρνητική της εκδοχή περιλαμβάνει ακόμα και ένα νέο είδος φοβίας: αυτόν της απώλειας του κινητού τηλεφώνου και της πληροφορίας που έχουμε αποθηκευμένη στη μνήμη του. Έρευνα της εταιρείας λογισμικού NordPass, που πραγματοποιήθηκε το 2023 σε ΗΠΑ και Βρετανία, κατέγραψε ότι το 58% του ενήλικου πληθυσμού φοβάται ότι θα χάσει την πρόσβασή του σε κάποιον σημαντικό ηλεκτρονικό λογαριασμό. Η απώλεια ενός password δείχνει να μας ανησυχεί σε ποσοστό υψηλότερο απ’ ό,τι η ίδια μας η υγεία ή το ενδεχόμενο να χάσουμε τη δουλειά μας κι αυτό είναι σαφώς ενδεικτικό του πόσο σημαντικοί έχουν γίνει πολλοί από τους κωδικούς αυτούς για την καθημερινή μας επιβίωση. 

Αντίστοιχα, ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι βιώνουν πλέον έντονο στρες ακόμα και στην παραμικρή υποψία ότι μπορεί να έχασαν το κινητό τους. Στις παραπάνω φοβίες έχουν δοθεί ονομασίες εξίσου δυστοπικές όσο και οι καταστάσεις που περιγράφουν. Έτσι, η λέξη «κυβερνοαθαζαγοραφοβία» (cyberathazagoraphobia) αναφέρεται στον φόβο ότι θα ξεχάσουμε σημαντικούς κωδικούς για την επιβίωσή μας στον κυβερνοχώρο, ενώ ο όρος «nomophobia» προκύπτει από σύντμηση των πρώτων συλλαβών των λέξεων: no mobile phone phobia (φοβία για την απώλεια του κινητού τηλεφώνου).

Η μνήμη αποκτά κοινωνικό πρόσημο

Άλλη μία προσθήκη στο λεξιλόγιό μας που παραπέμπει στις συνέπειες της υπερκατανάλωσης ψηφιακής πληροφορίας είναι αυτή του «TikTok Brain». Ο όρος αναφέρεται στο πώς λειτουργεί ο εγκέφαλός μας όταν παρακολουθούμε επί ώρα αμέτρητα βίντεο σύντομης διάρκειας. Οι επιπτώσεις που μελετώνται αφορούν τα πάντα∙ από την επίδραση του καταιγισμού οπτικών ερεθισμάτων στη δυνατότητα συγκέντρωσης και την ψυχολογική διάθεση μέχρι την ίδια τη φυσιολογία του εγκεφάλου (συνήθως του παιδικού και εφηβικού εγκεφάλου, αφού οι εν λόγω ηλικίες είναι εκείνες που χρησιμοποιούν πιο συχνά και πιο πολύ τη συγκεκριμένη πλατφόρμα). Όσο για την επίδραση του TikTok στη μνήμη; Μπορούμε εύκολα να υποψιαστούμε τις συνέπειες αν αναλογιστούμε την προσωπική μας εμπειρία και τη δυνατότητά μας να θυμηθούμε τι ακριβώς είδαμε ακόμα και λίγα λεπτά αφού παρακολουθήσαμε έναν καταιγισμό από βίντεο λίγων δευτερολέπτων.    

Ανεξάρτητα από το πόσο επηρεάζουν την απόδοση της μνήμης μας, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν επιφέρει μια βασική αλλαγή στον τρόπο που διαχειριζόμαστε την πληροφορία: την καθιστούν δεδομένο που μοιραζόμαστε με φίλους, συγγενείς και οποιονδήποτε άλλο χρήστη αποτελεί μέλος κάποιου κοινωνικού μας δικτύου. Μελέτες της Σχολής Πληροφορικής του Πανεπιστημίου Πεν Στέιτ έχουν επισημάνει ότι μέρος της νέας γνώσης των μαθητών και των φοιτητών δημιουργείται πλέον μέσα στα social media και σε αλληλεπίδραση με τους άλλους χρήστες. Είναι ακόμη νωρίς για να καταλήξουμε σε ακριβή συμπεράσματα ως προς το πώς ακριβώς αυτό επηρεάζει τη μνήμη μας ή μία σειρά από άλλα πράγματα, αλλά σίγουρα θα πρέπει να έχουμε επίγνωση ότι συμβαίνει.

Ζούμε σε μια εποχή που τα πράγματα εξελίσσονται με ταχύτητες πολύ πιο γρήγορες από εκείνες που προλαβαίνουμε να αφομοιώσουμε ως κοινωνία. Παράλληλα, όλοι μας, ως χρήστες τεχνολογίας, συμμετέχουμε κατά κάποιον τρόπο σε μια άτυπη «έρευνα» που είναι σε εξέλιξη. Το πιο πρακτικό και διαχρονικά δοκιμασμένοεργαλείο που έχουμε στη διάθεσή μας για να διαμορφώσουμε την προσωπική μας πολιτική σχετικά με το πώς χρησιμοποιούμε την τεχνολογία είναι, λοιπόν, η κοινή λογική. Και σε αυτό το επίπεδο, ενδεχομένως, υποτιμούμε τη δύναμή μας να αποφασίσουμε οι ίδιοι σε ποιο βαθμό θα βασιστούμε σε κάθε νέα λύση που μας προσφέρεται. Προσωπικά, μάλλον θα βγάλω από το ντουλάπι το οδόγραμμα και θα αντιμετωπίσω την απομνημόνευση των αριθμών τηλεφώνου των γιων μου σαν αναγκαιότητα. Αφιερώνοντας όσο χρόνο και όση προσπάθεια χρειαστεί.