Ένα ζευγάρι καναρινί κάλτσες με τον Πίκατσου ξεχωρίζει μέσα στη μαυρίλα της ντουλάπας μου. Δεν μου τις χάρισε κανείς. Εγώ ο ίδιος τις αγόρασα, επειδή μου φάνηκαν cute, δηλαδή χαριτωμένες. Κι όταν γύρισα σπίτι και τις φόρεσα, μου ανέβηκε η διάθεση. Είδα τον κόσμο γύρω μου υπό τη διαστρεβλωτική, καρτουνίστικη ευφορία τους. Την ίδια ευφορία που ένιωθα στα μέσα της δεκαετίας του 1980 και στις αρχές των ’90s, όταν διάβαζα Μίκυ Μυστήριο ή έπαιζα με μια σφραγίδα με την εικόνα της Hello Kitty. Η τελευταία αποτελεί σύμβολο της άνοιξης του kawaii (προφέρεται «καουάιι»), δηλαδή της σύγχρονης ιαπωνικής εκδοχής της cute culture, ενός φαινομένου που δεν είναι ιαπωνικό, αλλά παγκόσμιο. Κι εδώ, στην αρχή, ας αναφερθεί ότι «kawaii» στα ιαπωνικά σημαίνει ότι κάποιου το πρόσωπο είναι κόκκινο –όπως τα μάγουλα του Πίκατσου– από ενθουσιασμό ή από ντροπή.
Ο Χίτλερ και το ελαφάκι
Η Ρόζα Λίστερ των New York Times περιέγραψε την έκθεση Cute, που παρουσιάζεται για λίγες ακόμα μέρες στο Σόμερσετ Χάουζ του Λονδίνου, ως εκθαμβωτική και πανέξυπνη. Από τη μία, αναφέρει, τιμά τον τίτλο της και προσφέρεται για ινσταγκραμικές λήψεις. Από την άλλη, εξερευνά τον ηθικά αμφίσημο χαρακτήρα της έννοιας του cuteness. Για παράδειγμα, για να δείξει τη σκοτεινή πλευρά και τη χειραγωγική χρήση της cute culture, περιλαμβάνει στα εκθέματά της μια φωτογραφία του Αδόλφου Χίτλερ, ο οποίος, για να προπαγανδίσει την «τρυφερή» του φύση, είχε ποζάρει στον φακό να ταΐζει ένα ελαφάκι.
Ο Τζόσουα Ντέιλ, που έχω στην άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής, είναι καθηγητής Αμερικανικής Λογοτεχνίας και Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο Τσούο του Τόκιο. Γεννήθηκε στις ΗΠΑ, μετακόμισε στη Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου τη δεκαετία του 1990 και θεωρείται ο «πάπας των cute studies». Πρόσφατα, δε, κυκλοφόρησε το βιβλίο Irresistible: How cuteness wired our brains and conquered the world (Ακαταμάχητο: Πώς το cuteness καλωδίωσε τον εγκέφαλό μας και κατέκτησε τον κόσμο). Από τα πρώτα πράγματα που θα μου πει είναι ότι η cute culture διαποτίζει εδώ και πολύ καιρό τον δυτικό πολιτισμό, αλλά μας πήρε χρόνο για να διαπιστώσουμε την επιρροή της, καθώς ήταν σαν να εξέπεμπε κάτω από τη συχνότητα που πιάνει το ραντάρ μας. Μου αναφέρει ένα παράδειγμα: «Πέρυσι είχα πάει στο Σιάτλ για να δω την οικογένειά μου. Στο δωμάτιο του ξενοδοχείου που έμενα, αναζήτησα κάποια στιγμή το σεσουάρ για να στεγνώσω τα μαλλιά μου. Ήταν τοποθετημένο σε μια θήκη που έγραφε πάνω της “Σσς, το σεσουάρ κοιμάται”». Όπως μου εξηγεί, η απόδοση ανθρώπινων ιδιοτήτων ή μορφής σε μη ανθρώπινα όντα, αντικείμενα και φαινόμενα –εν προκειμένω, σε ένα σεσουάρ–, ο ανθρωπομορφισμός δηλαδή, μας κάνει να τα βλέπουμε ως χαριτωμένα.
Τι μας ελκύει στον Πίκατσου;
Στο βιβλίο του ο Ντέιλ επιχειρεί μια γενεαλογία της cute culture τόσο στη Δύση όσο και στη «χώρα του kawaii», δείχνοντας ότι δεν αποτελεί σημείο των καιρών μας, αλλά έχει σημαντική και μακραίωνη ιστορία, ως κομμάτι της λαϊκής και έπειτα ποπ κουλτούρας των δύο αυτών κόσμων. Μια πρώτη, αν και προβληματική, εξήγηση γι’ αυτή τη διαχρονική έλξη που μας ασκεί οτιδήποτε χαριτωμένο μπορεί να δοθεί, όπως αναφέρει, από το «παιδικό σχήμα» (Kindchenschema), που εισήγαγε το 1943 ο νομπελίστας Αυστριακός βιολόγος Κόνραντ Λόρεντς. Το σχήμα αυτό περιλαμβάνει μια σειρά από χαρακτηριστικά που παρατηρούνται, έως έναν βαθμό, στα πλάσματα και στα πράγματα που θεωρούμε χαριτωμένα: έχουν μεγάλο κεφάλι σε σχέση με το σώμα τους, φαρδύ μέτωπο, μεγάλα μάτια που κοιτούν προς τα κάτω, στρογγυλά και φουσκωτά μάγουλα, κοντά και χοντρά άκρα, σώμα με μαλακή και ελαστική επιδερμίδα, αδέξια ή ασταθή κίνηση. Ο Λόρεντς πίστευε ότι αυτό το σχήμα προκαλούσε ενστικτωδώς στους ενήλικες συμπεριφορές φροντίδας και προστασίας – τις οποίες χρειάζονται τα παιδιά για να επιβιώσουν.
Στη λονδρέζικη έκθεση Cute η σκοτεινή πλευρά της cute culture παρουσιάζεται μέσα από μια φωτογραφία του Αδόλφου Χίτλερ, ο οποίος, για να προπαγανδίσει την «τρυφερή» του φύση, είχε ποζάρει στον φακό να ταΐζει ένα ελαφάκι.
Αν δεχτούμε την υπόθεση του Λόρεντς, τότε συμφωνούμε ότι κατά κάποιον τρόπο είμαστε γενετικά προγραμματισμένοι να έχουμε μια συγκεκριμένη αντίδραση κάθε φορά που ερχόμαστε αντιμέτωποι με κάτι χαριτωμένο. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν βρίσκουν όλοι οι άνθρωποι γουστόζικα τα χαριτωμένα πράγματα. Επίσης, όπως αναφέρει ο Ντέιλ, τα γλυκά, τα λουλούδια και οι χαμογελαστές φατσούλες, που είναι κομμάτι της cute culture, δεν εμπίπτουν στην περιγραφή του «παιδικού σχήματος». Το ίδιο ισχύει και για άλλα της στοιχεία, όπως είναι τα τραγούδια με τις πολύ ψηλές νότες, τα οποία μπορεί να παραπέμπουν στο κελάηδημα των πουλιών, αλλά και τα παστέλ χρώματα. Άλλοι, δε, επιστήμονες έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι, όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με κάτι που αναγνωρίζουμε ως χαριτωμένο, ενδέχεται να θέλουμε να το πλησιάσουμε, χωρίς απαραιτήτως να θέλουμε να το προστατεύσουμε ή να το φροντίσουμε.
Γάτες, Μίκυ Μάους και Άστρο Μπόι
Στην Ιαπωνία, το «cuteness» ήταν πάντα κομμάτι της κουλτούρας και της τέχνης, αν και δεν βρισκόταν πάντοτε στην πρώτη γραμμή. Ο Ντέιλ, δε, χρησιμοποιεί τον όρο «πρωτο-kawaii» για να αναφερθεί σε ό,τι προσλαμβάνουμε ως χαριτωμένο αλλά προηγήθηκε της σύγχρονης ιαπωνικής cute culture, όπως είναι οι ζωγραφιές της περιόδου Έντο (διήρκεσε από το 1603 έως το 1868), στις οποίες βλέπουμε γάτες ντυμένες με κιμονό να παίζουν μουσικά όργανα. Πού εντοπίζονται, όμως, οι απαρχές της «αργής ανάδυσης» του cuteness στη Δύση;
Πολύ πριν από τον σίφουνα «Cool Japan» (τη σημερινή «τρέλα» των Δυτικών για οτιδήποτε ιαπωνικό, από τον Πίκατσου μέχρι το σούσι και το τσάι μάτσα), νωρίτερα ακόμα και από το ρεύμα του ιαπωνισμού στις εικαστικές και διακοσμητικές τέχνες, αλλά και τις «γατοζωγραφιές» του Χάρι Πόιντερ και του Λούις Γουέιν (19ος αιώνας) στην Ευρώπη, την περίοδο ανάμεσα στην Αναγέννηση και την εποχή του Ροκοκό (περίπου από τον 15ο έως τον 18ο αιώνα), οι λιλιπούτειοι φτερωτοί έρωτες (ή κούπιντο, στα λατινικά, γνωστοί και ως χερουβείμ) έβρισκαν τη θέση τους στις άκρες των πινάκων ζωγραφικής και των νωπογραφιών, αποτελώντας την κύρια έκφραση του «cuteness» στη Δύση. Η δε εικόνα τους, από ένα σημείο και μετά, στόλιζε τα πάντα, από κομόδες έως κηροπήγια, με την περίπτωσή τους να εντάσσεται στην παράδοση του «cute ανθρωπομορφισμού», που γέννησε τα teddy bears και τον Μίκυ Μάους.
Από όλους τους παράγοντες που συνεισέφεραν στην εμφάνιση της σύγχρονης cute culture στην Ιαπωνία, πάντως, αξίζει να σταθούμε στην καθιέρωση της καθολικής, υποχρεωτικής εκπαίδευσης, που εφαρμόστηκε πρώτη φορά το 1899 – με τα κορίτσια να φοιτούν σε χωριστά σχολεία από τα αγόρια. Αυτός ο κατά φύλο διαχωρισμός επέτρεψε την ανάδυση μιας «κοριτσίστικης κουλτούρας», κυρίως γύρω από μυθιστορήματα και εικονογραφημένα περιοδικά που απευθύνονταν στις μαθήτριες. Αυτή η κουλτούρα έφτασε στο απόγειό της τη δεκαετία του 1970, με την εμφάνιση της Hello Kitty, των χαριτωμένων σετ γραφής και των μηχανικών μολυβιών. Τότε οι μαθήτριες άρχισαν να καλλιγραφούν ζωγραφίζοντας, ανάμεσα στις λέξεις, καρδούλες, αστεράκια κ.λπ. Ναι, αυτές είναι που επινόησαν τα emojis (ο όρος προέρχεται από την ένωση των ιαπωνικών λέξεων για την εικόνα και το γράμμα).
Τη δεκαετία του 1970, μου λέει ο Ντέιλ, τα μίντια στην Ιαπωνία άρχισαν να βλέπουν τις μαθήτριες όχι μόνο ως καταναλώτριες, αλλά και ως trendsetters, ενώ το kawaii άρχισε να αποκτά ευρύτερη ορατότητα και να επεκτείνεται σταθερά στη μέινστριμ κουλτούρα ανάμεσα στις ενήλικες γυναίκες. «Την ίδια εποχή», συνεχίζει, «συνέβαιναν και στη Δύση παρόμοιες διαδικασίες, οι οποίες περνούσαν κάτω από το ραντάρ μας και δεν τις καταλαβαίναμε.
»Γίνονταν φοιτητικές διαδηλώσεις, υπήρχε το κίνημα των χίπις· οι άντρες μάκραιναν τα μαλλιά τους, οι γυναίκες τα στόλιζαν με λουλούδια, υπήρχαν πολλά cute χαρακτηριστικά σε όλες τις νεανικές κουλτούρες της εποχής. Επειδή, όμως, αυτά τα κινήματα είχαν πολιτικό, επαναστατικό χαρακτήρα, οι άνθρωποι δεν έδιναν σημασία στις cute διαστάσεις τους. Αργότερα, τη δεκαετία του 1980, πολλές ταινίες που έσπαγαν ταμεία στη Δύση είχαν κι αυτές cute χαρακτηριστικά, όπως ο E.T. του Στίβεν Σπίλμπεργκ. Πιστεύω ότι, καθώς αρχίσαμε να θέτουμε στο κέντρο της κουλτούρας μας τη νεότητα, μαζί θέταμε στο κέντρο της και το στοιχείο του cute». Ο περίφημος «youthquake», δηλαδή, συνοδευόταν από έναν «cutequake».
Πάντως, ενώ στη Δύση και κυρίως στις Ηνωμένες Πολιτείες αυτή η κουλτούρα όταν «ενηλικιώθηκε» έγινε σέξι, στην Ιαπωνία το kawaii εξελίχθηκε σε μια μορφή αυτοέκφρασης που ενίοτε συμβόλιζε την απόρριψη όχι μόνο των ενήλικων αξιών, αλλά και αυτού που περιγράφει η φράση «ώριμη συμπεριφορά». Ο Ντέιλ μού λέει ότι η cute culture αναπτύχθηκε με διαφορετικούς τρόπους, σε διαφορετικούς χρόνους και σε διαφορετικά μέρη. «Για παράδειγμα, στην Κορέα η K-pop έχει δεχθεί επιρροή από το kawaii, αλλά συνιστά ένα ξεχωριστό, κορεατικό φαινόμενο, που έχει να κάνει πιο πολύ με την ομορφιά και την ελκυστικότητα της εξωτερικής εμφάνισης, παρά με το cute στοιχείο. Επίσης, έχει σημασία να αποσαφηνιστεί ότι η ιαπωνική ποπ κουλτούρα περιλαμβάνει πολλά πράγματα που δεν είναι cute· το kawaii δεν είναι η απάντηση της Ιαπωνίας στην ποπ κουλτούρα της Δύσης».
Ο Μίκυ Μάους, ο πιο διάσημος, Δυτικός, «cute» χαρακτήρας της παγκόσμιας ποπ κουλτούρας, στο Steamboat Willie, το ντεμπούτο του στη μεγάλη οθόνη, που προβλήθηκε στις αμερικανικές αίθουσες το 1928, αρχικά δεν ήταν τόσο χαριτωμένος, όσο ήταν άτακτος και χειριστικός. Η εμφάνισή του έγινε πιο νεανική (σύμφωνα με το σχήμα του Λόρεντς) και ο χαρακτήρας του πιο γλυκός και άκακος, σταδιακά. Μάλιστα λέγεται ότι ο Ουόλτ Ντίσνεϊ είχε καρφιτσώσει ένα σημείωμα πάνω από τα γραφεία των σχεδιαστών που εργάζονταν για εκείνον με τη φράση «keep it cute!». Ο Ιάπωνας ομόλογός του, ο Οσάμου Τεζούκα, που δημιούργησε τον Άστρο Μπόι, ένα αγόρι-ρομπότ που για τους Ιάπωνες είναι για τους Αμερικανούς ό,τι ο Μίκυ Μάους, τον ξεπέρασε ως προς το πόσο «νεανικοί» και χαριτωμένοι ήταν οι χαρακτήρες του, πάλι σύμφωνα με το σχήμα του Λόρεντς: απέκτησαν πιο φαρδιά μέτωπα, μεγαλύτερα μάτια, ροδαλά μάγουλα.
Η Hello Kitty να μας φυλάει
Ο Ντέιλ γράφει στο βιβλίο του για τη γειτονιά Χαρατζούκου –που χτίστηκε έναν χρόνο μετά τον μεγάλο σεισμό που έπληξε το Τόκιο το 1924 και η οποία έως τη δεκαετία του 1990 αποτελούσε το κέντρο της νεανικής κουλτούρας στην Ιαπωνία– ότι, πολύ πριν από τη δημοφιλία του όρου «ασφαλής χώρος» (safe space), αποτελούσε μια ντε φάκτο γειτονιά ελεύθερης έκφρασης για τους νέους. Ήταν γεμάτη με ροκ μπάντες που έπαιζαν μουσική στον δρόμο και κορίτσια που αυτοαποκαλούνταν λολίτες και κατέφθαναν στη γειτονιά με το τρένο, ντυμένες, μακιγιαρισμένες και φορώντας περούκες που τις έκαναν να μοιάζουν με ζωντανές κούκλες, σε ένα μιξ γαλλικού ροκοκό και βικτωριανού στιλ, «επειδή ήταν kawaii». Όταν αυτές οι εκφράσεις του kawaii επλήγησαν μετά την απόφαση του συνδέσμου των εμπόρων της Χαρατζούκου να απαγορεύσει κάθε είδος ενήλικης διασκέδασης στη γειτονιά, από τα νυχτερινά κέντρα και τα μπαρ έως τα «ουφάδικα», οι νέες εκφράσεις μετατοπίστηκαν –πού αλλού;– στον «ασφαλή χώρο» του διαδικτύου. Παράλληλα, το kawaii βγήκε για τα καλά από τη γυναικεία σφαίρα και έγινε «gender-blind», με τους «νέας κοπής» Ιάπωνες να δημιουργούν υπό την επιρροή του μια νέα, πιο γλυκιά εικόνα για την αρρενωπότητα.
Ο Ντέιλ μού λέει ότι η πιο σημαντική κριτική που έχει ασκηθεί στην cute culture έχει να κάνει με την τροφοδότηση του καταναλωτισμού: «Οι εταιρείες χρησιμοποιούν σε τεράστιο βαθμό το cuteness για να κάνουν τους ανθρώπους να αγοράσουν τα προϊόντα τους». Παρ’ όλα αυτά, δεν πρέπει να το δαιμονοποιούμε. Οι σύγχρονοι Ιάπωνες πιστεύουν ότι το να καλλιεργούν θαυμασμό για τα χαριτωμένα πράγματα έχει θετικό αντίκτυπο στη ζωή τους. Για παράδειγμα, τους βοηθάει να καταπολεμήσουν τα αρνητικά συναισθήματα που τους προκαλεί η κατάθλιψη ή κάποιο πρόβλημα υγείας, το άγχος ή η δυσαρέσκεια από τη δουλειά τους. Γι’ αυτό και στην Ιαπωνία, σε ναούς, μπορεί κανείς να δει να πωλούνται φυλαχτά που απεικονίζουν τη Hello Kitty. Παρηγοριά με το αζημίωτο, λοιπόν; Ίσως ναι, κι αυτό είναι περίπλοκο, αλλά όχι απαραίτητα κακό. Η Κλερ Κάτεραλ, η επιμελήτρια της έκθεσης Cute, θα μου πει ότι η εγγύτητα της cute culture με τον καπιταλισμό μπορεί να την τοποθετεί σε θέση ισχύος απέναντί του: «Αν θέλουμε να αλλάξουμε τον κόσμο, δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος από το να τον υπονομεύσουμε εκ των έσω».
Η «Αποκάλυψη των Ρομπότ»
Οι «επαναστάτες» θα πρέπει, βέβαια, να χαλιναγωγήσουν την αισιοδοξία τους. Ένας από τους λόγους που οι Ιάπωνες, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στη Δύση, δεν φοβούνται την έλευση κάποιας «Αποκάλυψης των Ρομπότ» έχει να κάνει με το ότι ο Άστρο Μπόι άνοιξε τον δρόμο για την εμφάνιση μιας αρμάδας από φιλικά και χαριτωμένα ρομπότ στα μάνγκα και στα ιαπωνικά κινούμενα σχέδια, εξοικειώνοντάς τους με τις ανθρωπόμορφες μηχανές. Το 1999, όμως, συνέβη μια αλλαγή που άλλαξε τους όρους του παιχνιδιού: η Sony παρουσίασε το ρομπότ AIBO (τα αρχικά προέρχονται από τις λέξεις Artificial Intelligent roBOt, αλλά στα ιαπωνικά «aibo» σημαίνει, επίσης, σύντροφος), για να αγαπηθεί όπως ένα ζώο συντροφιάς και όχι για να κάνει, π.χ., τις δουλειές του σπιτιού. Η επιτυχία στις πωλήσεις του αποδόθηκε στο ότι ήταν χαριτωμένο.
Όταν ρωτάω τον Ντέιλ αν υπάρχει μια τάση εντός της cute culture που να δείχνει το μέλλον της, εκείνος με παραπέμπει σε ένα σενάριο με δυνάμει εφιαλτικές προεκτάσεις. «Αν είναι να κάνω μία και μόνο πρόβλεψη, θα έλεγα ότι το επόμενο μπαμ στο πεδίο του cuteness θα έχει να κάνει με τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης από ρομπότ με cute όψη και συμπεριφορά». Δεν είναι μόνο το AIBO, στην Ιαπωνία κυκλοφορούν εδώ και χρόνια πολλά ρομπότ που είναι πραγματικά «cute». Το AIBO, όμως, κυκλοφόρησε πρόσφατα σε μια νέα, βελτιωμένη εκδοχή του. Τα καινούργια μοντέλα έχουν τη δυνατότητα σύνδεσης με το cloud, στο οποίο μπορούν να ανεβαίνουν οι εμπειρίες με τις οποίες έρχονται σε επαφή όλα τα AIBO, όπου κι αν βρίσκονται, τροφοδοτώντας ένα λογισμικό τεχνητής νοημοσύνης, που τις επεξεργάζεται μέσω της τεχνολογίας του deep learning. Στη συνέχεια, τα δεδομένα κατεβαίνουν ξανά στα AIBO, όσο αυτά φορτίζονται.
«Αν είναι να κάνω μια πρόβλεψη, θα έλεγα ότι το επόμενο μπαμ στο πεδίο του cuteness θα έχει να κάνει με τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης από ρομπότ με cute όψη και συμπεριφορά», υποστηρίζει ο «πάπας» των cute studies, Τζόσουα Ντέιλ.
Όταν αυτή η διαδικασία μάθησης αρχίσει πραγματικά να λειτουργεί στην πράξη, κάτι που δεν έχει συμβεί ακόμη, τα ρομπότ θα αρχίσουν να ανταποκρίνονται καλύτερα και πιο γρήγορα στους ιδιοκτήτες τους, θα γνωρίζουν επακριβώς το τι πυροδοτεί το cute ένστικτό τους και θα μπορούν να τους χειραγωγήσουν. Κι αυτό έρχεται να προσθέσει έναν ακόμα βραχνά πάνω σε μια σειρά από φιλοσοφικά διλήμματα που έχουν ανακύψει από το γεγονός ότι τα «χαριτωμένα ρομποτάκια» έχουν πάνω τους αισθητήρες και κάμερες, κάτι που τους επιτρέπει να γνωρίζουν επακριβώς τα σπίτια των ιδιοκτητών τους, να μπορούν να τους παρακολουθούν, ενώ, όπως μου λέει χαρακτηριστικά ο Ντέιλ, «την ίδια στιγμή, επειδή είναι cute, οι άνθρωποι τα θεωρούν άκακα». Όσο άκακος δείχνει ο Χίτλερ στη φωτογραφία που τον απεικονίζει να ταΐζει στο στόμα ένα ελαφάκι.
Το βιβλίο Irresistible: How cuteness wired our brains and conquered the world του Τζόσουα Ντέιλ κυκλοφορεί από τις εκδ. Profile Books. / Η έκθεση Cute συνεχίζεται στο Σόμερσετ Χάουζ του Λονδίνου έως τις 14 Απριλίου. somersethouse.org.uk