Μία μέρα προτού αναχωρήσει για Βενετία, ο Πάνος Γιαννικόπουλος, ο επιμελητής της ελληνικής εκπροσώπησης στην 60ή Διεθνή Έκθεση Τέχνης – La Biennale di Venezia, μου μιλάει αγχωμένος αλλά και ευδιάθετος, και με αφήνει να κάνω μόνο την πρώτη ερώτηση. Μετά, είναι σαν να σκέφτεται φωναχτά για όλες αυτές τις κατευθύνσεις που έχει πάρει το Ξηρόμερο/Dryland, το διαμεσικό συλλογικό έργο, που θα παρουσιαστεί στο Ελληνικό Περίπτερο. Κεντρικό ρόλο στο έργο έχει ένα αγροτικό μηχάνημα άρδευσης, με εμφανή τα σημάδια της χρήσης και του χρόνου πάνω του, αλλά εξίσου σημαντικά είναι και τα ακούσματα και οι εικόνες που προβάλλονται όταν αυτό ενεργοποιείται.
Η ιδέα γι’ αυτή την πρόταση ξεκίνησε όταν ο συνθέτης Θανάσης Δεληγιάννης και ο δραματουργός και φιλόλογος Γιάννης Μιχαλόπουλος άρχισαν να αναζητούν τα ίχνη μιας τραγουδίστριας που άφησε εποχή στον χώρο του δημοτικού τραγουδιού και στα πάλκα της Θεσσαλίας. Το πρότζεκτ αυτό, με τίτλο Margaroni Residency (σε ανάθεση του Onassis Culture), δεν απέφερε καρπούς. Οι δύο δημιουργοί βρήκαν την ερμηνεύτρια, ωστόσο εκείνη είχε αποσυρθεί από το τραγούδι, και έτσι η έρευνα οδηγήθηκε σε νέα μονοπάτια. Στην καλλιτεχνική ομάδα σύντομα προστέθηκαν η εικαστικός και κινηματογραφίστρια Έλια Καλογιάννη, ο φωτογράφος και ντοκιμαντερίστας Γιώργος Κυβερνήτης, ο ηχολήπτης και σχεδιαστής ήχου Κώστας Χαϊκάλης και ο εικαστικός και αρχιτέκτονας Φώτης Σαγώνας. Όλοι μαζί εστίασαν στην εμπειρία του πανηγυριού.
Υψηλή τέχνη και χαμηλή
Η υβριδική εικαστική εγκατάσταση που θα παρουσιαστεί στη Βενετία περιλαμβάνει ηχητικά αποσπάσματα από συνεντεύξεις, εικόνες από πανηγύρια, το πριν και το μετά της γιορτής, ηχοτοπία και δημοτικά τραγούδια: πρόκειται, όπως μου εξηγεί ο Πάνος, για μια διαδρομή από την πλατεία του Ξηρόμερου της Αιτωλοακαρνανίας έως τις παρυφές του γεωργικού τοπίου που το περιβάλλει, σχολιάζοντας μέσα από το σύνολο των πληροφοριών και το εργασιακό πλαίσιο στη ζωή των αγροτών που είναι το φλέγον ζήτημα σήμερα. «Όταν με πλησίασαν τα παιδιά ήθελα να δω πού είχε κατευθυνθεί η έρευνα. Βλέποντας το υλικό, γοητεύτηκα, και ενώ είχα πει ότι δεν έχω χρόνο να το αναλάβω, κάναμε αυτές τις μεταμεσονύχτιες συναντήσεις για να δούμε τι κρατά κανείς για να αφηγηθεί. Γιατί μιλάμε γι’ αυτά τα πράγματα τώρα και πώς μιλάμε γι’ αυτά;»
Αναρωτιέμαι τι σχέση είχε εκείνος με αυτά τα ακούσματα και τις εικόνες. «Καμία. Είχα μνήμες από τα πανηγύρια της Καβάλας και της Ξάνθης, που είναι οι τόποι καταγωγής της δικής μου οικογένειας, και βέβαια εικόνες από τα “διονυσιακά” πανηγύρια των νησιών το καλοκαίρι. Εδώ, όμως, χρειάστηκε να κάνω σοβαρό playlist για να συνδεθώ. Στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν μιλάμε για το τυπικό, για παράδειγμα, ηπειρώτικο πανηγύρι που έχει διατηρήσει έναν χαρακτήρα και αισθητικά. Το δικό μας είναι κάτι που εξελίσσεται μέσα στον χρόνο, γίνεται ένα με τη ζωή στο παρόν και φέρει όλα αυτά τα στοιχεία που μπορεί κάποιος να τα κοιτάξει ως χαμηλή κουλτούρα», υποστηρίζει ο Πάνος. «Η σχέση, ωστόσο, της υποκουλτούρας και της υψηλής τέχνης δεν υπάρχει στο έργο, όλα αντιμετωπίζονται με την ίδια τρυφερότητα αλλά και κριτική ματιά».
Τι βλέπουμε, λοιπόν, μέσα στο περίπτερο; Μου προσφέρει κάποιες εικόνες: πάγκοι μικροπωλητών, άδεια τραπέζια με αποφάγια στο τέλος της γιορτής, γαϊδουράγκαθα που πάλλονται από τον ρυθμό της μουσικής, λουκουματζήδες, ο φωτογράφος του πανηγυριού, πόδια ανθρώπων που συμμετέχουν στους κυκλωτικούς χορούς, ένα παιδί που κρατά ένα πλαστικό όπλο, βιομηχανικά κτίρια. «Οι καλλιτέχνες μεταφέρουν την αισθητική της γιορτής χωρίς να ωραιοποιούν τίποτα. Από τις πλαστικές λευκές καρέκλες και τα φτηνά παιχνίδια μέχρι το φανταχτερό ντύσιμο και τα πανηγυριώτικα τραγούδια».
«Δεν ρίχνει ποτέ νερό»
Εξηγεί ότι προηγήθηκε πολύς χρόνος γνωριμίας των καλλιτεχνών με τους ανθρώπους του τόπου – το τι αποτυπώνεις με την κάμερα θέλει μια λεπτότητα και μια ευαισθησία. «Η θέση από την οποία παρατηρείς βοηθά να αποφύγεις τον κίνδυνο της εξωτικοποίησης. Το βλέμμα των έξι καλλιτεχνών δεν κοιτούσε από απόσταση, έγιναν φίλοι με τους ανθρώπους αναφοράς. Πέρασαν χρόνο μαζί τους για να μπορέσουν να τους φέρουν στον κόσμο τους, να καταλάβουν και εκείνοι τι πήγαινε να κάνει η ομάδα με τις εικόνες και τις συνεντεύξεις. Ποια ήταν η πρόθεσή τους». Παρατηρώ πως η συγκεκριμένη πρόταση συνδέεται και με τα επίκαιρα αιτήματα του αγροτικού κόσμου. «Μάλλον προκαλεί αμηχανία αυτή η σύνδεση με την πραγματικότητα. Νιώθουν –και δικαίως– πως μπορεί να χρεωθούν ότι χρησιμοποίησαν ένα γεγονός για να κάνουν τέχνη τη στιγμή που οι άνθρωποι βρίσκονται μέχρι τα γόνατα στη λάσπη. Όμως η έρευνα είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα από τις πλημμύρες και όσα ακολούθησαν.
»Το ποτιστικό δεν επιτελεί τον βασικό του ρόλο, δεν ρίχνει ποτέ νερό. Αυτή η γιορτή έχει κάτι πένθιμο. Η κοινότητα που οργανώνει το πανηγύρι δεν φτάνει ποτέ στην έκσταση. Υπάρχει και ένα κομμάτι ματαίωσης, υπάρχει μια καθημερινότητα που δείχνει πως δεν λειτουργεί. Πας να αφεθείς και μετά έρχεται η επόμενη μέρα, πρέπει να διαχειριστείς το τέλος της γιορτής».
Πώς αντιμετώπισε η ομάδα όλα αυτά που θίγει το έργο; «Δεν συμφωνούμε μεταξύ μας, και αυτό για μένα είναι ένα δυνατό επιχείρημα για τις δυνατότητες ανάγνωσης που προσφέρει το έργο. Είναι ωραίο να υπάρχει μια ομάδα που έχει διαφορετικό τρόπο θέασης. Ο θεατής καλείται να επιλέξει τον δικό του τρόπο να διαβάσει το έργο, να κάνει το δικό του μοντάζ, ακολουθώντας τις θραυσματικές εικόνες και ήχους που τον ενδιαφέρουν. Υπάρχουν κάποια στοιχεία για να ενεργοποιηθεί προς κάποιους θεωρητικούς άξονες, ωστόσο η ιδέα είναι να δημιουργήσει τη δική του
διαδρομή και να κάνει τις δικές του προβολές σε σχέση με αυτό που βλέπει». Στο τέλος, τον ρωτάω πώς θα χωρέσει το ογκώδες ποτιστικό μέσα στο ελληνικό περίπτερο. Θα χωρέσει; «Το ποτιστικό έπρεπε να κοπεί σε κομμάτια και να ενωθεί ξανά για να τεθεί σε λειτουργία. Ακόμα και αυτή η διαδικασία, του να διαλύεις δηλαδή μια ιδέα, μια παράδοση ή και ένα αντικείμενο και να το ανασυγκροτείς, τροφοδότησε τη δημιουργία του έργου».
Το Ξηρόμερο/Dryland θα βρίσκεται στο Περίπτερο της Ελλάδας στην Μπιενάλε της Βενετίας από 20/04-24/11. Κύριος χρηματοδότης έργου: Υπουργείο Πολιτισμού. Εθνικός Επίτροπος: Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης / pavilionofgreece2024.emst.gr