Τι σημαίνει να είναι κάποιος φιλόδοξος στα 90 του; Πώς μπορεί κάποιος να εξηγήσει τα κίνητρα ανθρώπων όπως ο Τζόρτζιο Αρμάνι, ο οποίος, ενώ πλησιάζει στη δέκατη δεκαετία της ζωής του, συνεχίζει να διατηρεί τον πλήρη έλεγχο της παγκόσμιας αυτοκρατορίας μόδας που φέρει το όνομά του; Η εικαστικός Μπέτιε Σάαρ, με το που ξυπνάει, κάθε μέρα ξεκινάει να δουλεύει τα ασαμπλάζ της, που εκτίθενται ευρέως και είναι περιζήτητα ανάμεσα στους συλλέκτες και στα μεγάλα μουσεία. Οι ρίζες των συγκεκριμένων έργων εντοπίζονται στην παιδική της ηλικία και στη γειτονιά Γουάτς του Λος Άντζελες, όταν πρόεδρος των ΗΠΑ ήταν ο Φραγκλίνος Ρούσβελτ.
Γιατί έχουν σημασία όλα αυτά; Ίσως επειδή μέχρι τώρα πιστεύαμε ότι το να πάρουμε μια σύνταξη ήταν ο δρόμος που θα μας επέτρεπε να ζήσουμε τα γεράματά μας με αξιοπρέπεια. Ίσως επειδή το πλάνο που είχαμε για τα «στερνά» μας ήταν να ξεκινήσουμε το κέντημα ή το γκολφ. Οι ηλικιωμένοι, όπως αποδεικνύεται, αντιπροσωπεύουν έναν ταχέως αυξανόμενο πληθυσμό σε παγκόσμιο επίπεδο. Σύμφωνα με μια μελέτη των Ηνωμένων Εθνών για την προοπτική εξέλιξης του παγκόσμιου πληθυσμού, το ποσοστό των ατόμων ηλικίας εξήντα πέντε ετών και άνω αυξάνεται με ταχύτερο ρυθμό από ό,τι των ατόμων κάτω από αυτό το ηλικιακό όριο. Πιο συγκεκριμένα, το ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού που είναι άνω των 65 ετών αναμένεται να αυξηθεί έως το 2050 στο 16%, από το 10% που ήταν το 2022, όταν δημοσιεύτηκε η μελέτη.
Ήδη, βέβαια, οι άνθρωποι εργάζονται για περισσότερα χρόνια απ’ ό,τι παλαιότερα. Καθώς, λοιπόν, αυτό αποτελεί πια γεγονός, μάλλον μας χρειάζεται ένας χάρτης που θα μας δείξει τον δρόμο τον οποίο πρέπει να πάρουμε για να κατανοήσουμε το τι κάνει ανθρώπους σαν τη Μάρθα Στιούαρτ να μην κατεβάζουν ταχύτητες στο πεδίο της καριέρας τους επειδή μεγαλώνουν, αλλά και να παραμένουν απόλυτα δραστήριοι.
Ρωτήσαμε, λοιπόν, ανθρώπους σαν τη Στιούαρτ τι τους κάνει να δείχνουν τόσο ασταμάτητοι. Υπάρχει κάτι, εκτός της ευημερίας και της καλής υγείας, το οποίο τους δίνει κίνητρο για να κυνηγούν τα όνειρά τους πολύ μετά την ηλικία που η πρόσφατη ιστορία μάς είχε μάθει ότι θα έπρεπε να περνάμε την ώρα μας σε μια κουνιστή πολυθρόνα;
«Η περιέργειά μου δεν στερεύει ποτέ»
Μάρθα Στιούαρτ, 82 ετών
Φέτος, βρήκα χρόνο για να καλλιεργήσω τα καλύτερα και πιο σούπερ λαχανικά που έχω καλλιεργήσει ποτέ στη ζωή μου. Όσο για τα σπίτια μου, δεν είναι ποτέ τέλεια, όλο και κάποια βελτίωση χρειάζονται. Επίσης, γράφω την αυτοβιογραφία μου. Αυτό είναι το πιο τρομακτικό πρότζεκτ που έχω αναλάβει, επειδή δεν μου αρέσουν τα πάντα πάνω μου – καταστάσεις από τις οποίες πέρασα, πράγματα που έκανα.
Κάθε μέρα σηκώνομαι στις 6.30 το πρωί. Η κυρία που φροντίζει το σπίτι μου έρχεται στις 7 και δεν μπορώ να είμαι στο κρεβάτι την ώρα που φτάνει. Θα ήταν κάπως ντροπιαστικό. Ούτως ή άλλως, ο ύπνος μου είναι άστατος. Κάποιες φορές προτιμώ να δω ένα ντοκιμαντέρ. Άλλες, μπορεί να με έχει καταλάβει άγχος – όχι για μένα, για τα εγγόνια μου. Αν ξυπνήσω στη μέση της νύχτας, διαβάζω τους τίτλους των ειδήσεων για να βεβαιωθώ ότι δεν μας βομβαρδίζουν.
Ίσως το να αισθάνεται κανείς ανασφάλεια να βοηθάει στην ενίσχυση της φιλοδοξίας του. Όταν άφησα τη δουλειά μου στη Γουόλ Στριτ, ήξερα ότι έπρεπε να μου βρω μια άλλη καριέρα. Έφτιαξα, λοιπόν, μια εταιρεία κέτερινγκ και κάθε βράδυ πήγαινα τα φαγητά μου σε διάφορα πάρτι. Παρ’ όλα αυτά, μέσα μου με έτρωγε η σκέψη ότι θα έρθει κάποια στιγμή η ώρα που θα ρωτήσουν την εγγονή μου, η οποία τώρα είναι 12 ετών, «τι δουλειά έκανε η γιαγιά σου;». Και το μόνο που θα μπορούσε να απαντήσει θα ήταν ότι «διοργανώνει πάρτι». Τότε ήταν που σκέφτηκα: «Πρέπει να κάνω κάτι περισσότερο από αυτό». Αυτό συνέβη τη δεκαετία του 1980, όταν έγραψα το πρώτο μου βιβλίο, αυτό που είχε να κάνει με την ψυχαγωγία.
Εκείνη την εποχή δεν είχα εστιάσει την προσοχή μου στα του σπιτιού, παρότι ήμουν γνωστή ως περίφημη οικοδέσποινα. Αυτό, βέβαια, δεν αρκούσε για να κρατήσει έναν γάμο. Ίσως μετανιώνω που δεν έκανα περισσότερα παιδιά. Ίσως μετανιώνω που ο γάμος μου τελείωσε απότομα. Με τον πρώην σύζυγό μου ήμασταν μαζί επί είκοσι επτά χρόνια, ένα χρονικό διάστημα που τότε θεωρούνταν μεγάλο· όταν ένας γάμος που είχε μακροημερεύσει έφτανε στο τέλος του, ήταν σαν να πέθαινε κάποιος. Ίσως θα ήθελα να είχα ξαναπαντρευτεί. Δεν το έκανα, αλλά δεν με πειράζει. Παρ’ όλα αυτά, μέσα μου με τρώει το πώς θα εξελισσόταν η ζωή μου αν είχα προχωρήσει σε έναν δεύτερο γάμο. Κίνητρο για να συνεχίζω μου δίνει η περιέργειά μου, που δεν στερεύει ποτέ. Κι αν στερέψει; Αυτό δεν μου έχει περάσει ποτέ από το μυαλό.
Τρέχοντα και επερχόμενα πρότζεκτ: Η έκδοση μιας αυτοβιογραφίας που βρίσκεται σε στάδιο συγγραφής. Ένα ντοκιμαντέρ για τη ζωή της που δεν έχει ακόμη τίτλο, το οποίο θα φέρει την υπογραφή του Ρ. Τζ. Κάτλερ, σκηνοθέτη του September Issue, και θα προβληθεί στο Netflix μέσα στη χρονιά. Η σειρά ντοκιμαντέρ Hope In the Water του PBS, που θα μεταδοθεί κι αυτή μέσα στη χρονιά. Μια συνεργασία με τη Samsung για μια διαφημιστική καμπάνια που «τρέχει» όλη τη σεζόν 2023-24. Μια σειρά με ρούχα και αξεσουάρ κατάλληλα για κηπουρική, σε συνεργασία με την εταιρεία French Dressing Jeans και τον όμιλο μόδας Marquee Brands.
«Η απόλυτη ικανοποίηση είναι να γίνεις κλασικός»
Τζόρτζιο Αρμάνι, 89 ετών
Για όσους από εμάς μεγάλωσαν στη σκιά του πολέμου, η φιλοδοξία ήταν κάτι φυσικό, μια ζωτική ορμή. Δεν ήταν τόσο μια ανάγκη για δόξα και φήμη, αλλά περισσότερο μια διάθεση για προσωπική πλήρωση, ένας τρόπος να ορίσουμε τους εαυτούς μας από κάτι άλλο πέραν των κακουχιών και να τις ξεπεράσουμε. Η μητέρα και ο πατέρας μου μού έμαθαν την αξία της δέσμευσης και της σκληρής δουλειάς όταν θέλεις να πετύχεις. Πρόκειται για ένα μάθημα που κουβαλώ πάντοτε μαζί μου.
Μου πήρε χρόνο να βρω τον δρόμο μου. Αρχικά, σπούδασα ιατρική, έπειτα ήρθε το La Rinascente (ένα ιταλικό πολυκατάστημα, όπου ο Αρμάνι δούλευε για τη βιτρίνα) και το Cerruti – με άλλα λόγια, η μόδα. Αυτή ήταν και η στιγμή που βρήκα τι ήθελα να κάνω, όταν ανακάλυψα τη δύναμη που έχουν τα ρούχα, όχι μόνο επειδή μπορούν να αλλάξουν την εξωτερική σου εμφάνιση, αλλά, πιο ουσιαστικά, γιατί επηρεάζουν το πώς είσαι και πώς φέρεσαι.
Πιστεύω ότι οι προκλήσεις –ή τα προβλήματα– και η ανταμοιβή τού να παραμείνεις στο «παιχνίδι» πηγαίνουν χέρι χέρι αν κάνεις αυτή τη δουλειά όσο καιρό την κάνω εγώ και δηλώνεις παρών. Η βασική δυσκολία είναι να παραμείνεις επίκαιρος χωρίς να υποκύψεις στις πιέσεις της στιγμής, οι οποίες κατά καιρούς μοιάζουν πολύ επείγουσες, αλλά, κοιτώντας τες από απόσταση, δεν πρόκειται να τις θυμάσαι.
Στην πραγματικότητα, δεν με απασχολεί και πολύ η ηλικία. Στο κεφάλι μου έχω την ίδια ηλικία όπως όταν άρχισα την Giorgio Armani. Οι καταστάσεις και οι άνθρωποι αλλάζουν, αλλά οι προκλήσεις και τα προβλήματα είναι πάντα τα ίδια στο τέλος τέλος. Ο τρόπος μου να τα χειρίζομαι δεν έχει αλλάξει – το κάνω με τεράστια αποφασιστικότητα. Το κοινό εξελίσσεται, παρ’ όλα αυτά, και αυτό δεν πρέπει να το υποτιμάμε. Παρόλο που μπορεί να θέλεις να έχεις συνοχή, οφείλεις να είσαι ελαστικός, αλλιώς γίνεσαι άκαμπτος. Η απόλυτη ικανοποίηση είναι να γίνεις κλασικός –έξω και πάνω από τη μόδα– και να ορίσεις το δικό σου ύφος.
Τρέχοντα και επερχόμενα πρότζεκτ: Το 2023 σχεδίασε 14 κολεξιόν για άνδρες και γυναίκες,
καθώς και μια κολεξιόν υψηλής ραπτικής.
«Θα έλεγα πως νιώθω μεσήλικας»
Μπέτιε Σάαρ, 97 ετών
Όσοι μεγαλώσαμε κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης, μάθαμε πώς να είμαστε δημιουργικοί με ό,τι είχαμε διαθέσιμο. Τα Χριστούγεννα και στα γενέθλιά μου, οι γονείς μου μού έκαναν πάντα δώρο είδη ζωγραφικής ή χειροτεχνίας. Ζήλευα που στα αδέρφια μου έπαιρναν ποδήλατα κι άλλα τέτοια. Τώρα μόνο συνειδητοποιώ ότι με αυτά τα δώρα καλλιεργούσαν τη δημιουργικότητά μου.
Ένας από τους πρώτους ανθρώπους που με ώθησαν στο να γίνω καλλιτέχνιδα ήταν ο Σάιμον Ρόντια. Η γιαγιά μου ζούσε στη γειτονιά Γουάτς και περπατούσαμε δίπλα από τους Πύργους του Γουάτς, αυτό το περίφημο σύμπλεγμα γλυπτών, την εποχή που κατασκευάζονταν. Με γοήτευε ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούσε καπάκια από μπουκάλια, βότσαλα και σπασμένα πιάτα –κοινώς, σκουπίδια– για να κάνει τέχνη, για να φτιάξει κάτι όμορφο. Στη συνέχεια, πολύ αργότερα, τη δεκαετία του 1960, ήρθα σε επαφή με τη δουλειά του Τζόζεφ Κορνέλ. Αυτός ήταν που τελειοποίησε τη χρήση των ομπζέ τρουβέ, των υλικών και των όγκων, κάνοντάς με να σκεφτώ: «Ουάου, κάτι τέτοιο είναι εκείνο που κάνω κι εγώ». Δεν ήξερα ότι αυτό είχε όνομα και λεγόταν ασαμπλάζ, αλλά μου έβγαζε νόημα και με έβαλε στον δρόμο μου ως καλλιτέχνιδα.
Η πραγματική πρόκληση, υποθέτω, για έναν καλλιτέχνη είναι το πώς θα βγάζει τα προς το ζην. Εφόσον όμως είναι δημιουργικός άνθρωπος, οφείλει να βρίσκει τρόπους να τα βγάλει πέρα. Σπούδασα σχέδιο στο UCLA και, αφότου αποφοίτησα, έφτιαχνα ευχετήριες κάρτες· έφτιαχνα κοσμήματα· ασχολήθηκα με τη χαρακτική και πούλησα τα έργα μου. Δίδαξα μαθήματα τέχνης σε κολέγια σε όλες τις πολιτείες. Η δημιουργικότητά μου συνέχισε να εξελίσσεται παράλληλα με τις ανάγκες μου: παντρεύτηκα, αγόρασα ένα σπίτι και, αφού έκανα τις κόρες μου, τις σπούδασα. Μέσα σ’ όλα αυτά, μου άρεσε να κάνω τέχνη. Με κρατούσε σε εγρήγορση.
Ακόμη θέλω να δημιουργώ τέχνη. Μερικές φορές το πρωί, όταν ξυπνάω, είναι δύσκολο να σηκωθώ από το κρεβάτι, είναι δύσκολο να «ξαναμπώ» μέσα στο σώμα μου και να καταφέρω να το πείσω να κινηθεί. Αλλά το κάνω. Δεν έχουν όλοι έναν λόγο να σηκωθούν από το κρεβάτι, κάτι που να αγαπούν να κάνουν και που να δίνει νόημα στη ζωή τους. Νιώθω τόσο τυχερή που έχω κι αυτό στη ζωή μου. Δεν σκέφτομαι συχνά την ηλικία μου, εκτός κι αν κάποιος το αναφέρει· παρ’ όλα αυτά, θα έλεγα πως νιώθω μεσήλικας – το οποίο για μένα κινείται κάπου ανάμεσα στα 50 και τα 70. Θα ήταν κάπως φανταστικό να ζήσω έως τα 100, να έχω δει 100 περιστροφές γύρω από τον ήλιο. Είμαι πολύ κοντά.
Τρέχοντα και επερχόμενα πρότζεκτ: Ολοκλήρωσε το Drifting Toward Twilight, μια εγκατάσταση στη Βιβλιοθήκη Χάντινγκτον στη Νέα Υόρκη, η έκθεσή της Betye Saar: Heart of a Wanderer πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο Ιζαμπέλα Στιούαρτ στη Βοστώνη και η έκθεση Betye Saar: Serious Moonlight έλαβε χώρα στο μουσείο Kunstmuseum στο Λοκάρνο της Ελβετίας.
«Aρνούμαι να ορίζομαι από ένα νούμερο, από μια ηλικία»
Τζόαν Κόλινς, 90 ετών
Αγαπώ το γράψιμο. Αγαπώ την υποκριτική, να ανεβαίνω στη σκηνή και να κάνω το μικρό μου one-woman show· και αρνούμαι να ορίζομαι από ένα νούμερο, από μια ηλικία. Πιστεύω ότι είναι τρομερά παλιομοδίτικο και δεν έχει σχέση με τον σημερινό κόσμο. Ωστόσο, πρέπει να είσαι ανθεκτικός σε αυτόν τον χώρο. Η απόρριψη είναι μέρος του. Κοιτάζω με στενοχώρια τόσους από τους συναδέλφους μου ηθοποιούς να έχουν καταστραφεί λόγω αλκοόλ και ναρκωτικών. Ο πατέρας μου, που ήταν θεατρικός ατζέντης, μου έμαθε ότι πρέπει να αποκτήσω δέρμα σαν του ρινόκερου, ενώ εσωτερικά να παραμείνω μαλακή σαν ζαχαρωτό.
Χρειάζεσαι επίσης υπομονή. Αυτή η δουλειά είναι ένα παιχνίδι αναμονής. Για παράδειγμα, γράφτηκε ένα σενάριο για μένα γύρω από τη δούκισσα του Ουίνδσορ (Ουόλις Σίμπσον). Ήθελα αυτόν τον ρόλο από τη δεκαετία του ’80. Πήραμε το πράσινο φως μόλις έναν μήνα πριν. Χρόνια πριν, είχα σκεφτεί ότι θα ήταν υπέροχο να κάνουμε μια ταινία με την αδελφή μου, την Τζάκι, σχετικά με την παιδική μας ηλικία. Απλώς δεν έχει προχωρήσει.
Θα διαδραματιζόταν την περίοδο που ήμαστε παιδιά, κατά τη διάρκεια του Μπλιτζ. Εκείνη την εποχή δεν ένιωθα φόβο. Δεν ήξερα για τους βομβαρδισμούς. Μαζεύαμε θραύσματα από τους δρόμους και το βράδυ τα έβαζα στο κουτί με τα πούρα μου. Ζωγραφίζαμε ανόητες εικόνες του Χίτλερ. Μας εκκένωσαν δέκα ή δώδεκα φορές. Καθόμαστε στους σταθμούς του μετρό και οι άνθρωποι έπαιζαν φυσαρμόνικες και τραγουδούσαν.
Μου κάνουν συχνά την ερώτηση: «Γιατί δουλεύεις ακόμη;». Είναι μια πολύ βλακώδης ερώτηση. Συνεχίζω να δουλεύω γιατί μου αρέσει να έχω μια ασχολία. Κουράζομαι όταν κάνω τα one-woman show μου, όταν κάθε βράδυ πηγαίνω σ’ ένα καινούργιο ξενοδοχείο. Αλλά με ανταμείβει κιόλας. Το κοινό ανταποκρίνεται τόσο καλά. Αυτό με «φτιάχνει».
Τρέχοντα και επερχόμενα πρότζεκτ: Έγραψε το βιβλίο Behind the Shoulder Pads, Tales I Tell My Friends, ένα memoir, και κάνει μια βρετανική θεατρική τουρνέ, την Joan Collins Unscripted.