Ο Διονύσης Σοτοβίκης δεν αντιλαμβάνεται την αρχιτεκτονική ως ένα απλό εργαλείο χρηστικότητας και αισθητικής, αλλά κυρίως ως ένα μέσο έκφρασης με κοινωνική και φιλοσοφική διάσταση. Παράλληλα με τα μικρής και μεγάλης κλίμακας έργα που αναλαμβάνει το αρχιτεκτονικό του γραφείο σε όλη την Ελλάδα, ο ίδιος αφιερώνει μεγάλο μέρος του χρόνου του σε εγχειρήματα που έχουν ιστορικές αναφορές και συμβολικό χαρακτήρα. Ένα από αυτά είναι η οικία του Τώνη και της Ιωάννας Σπητέρη στην Κυψέλη, ένα ιστορικό αθηναϊκό οίκημα, το οποίο αγόρασε το 2006 για να το σώσει από την κατεδάφιση και την αντιπαροχή. Του έδωσε ξανά ζωή και στέγασε εκεί το σπίτι και το εργαστήριό του, ενώ παράλληλα λειτουργεί ως χώρος σύγχρονης τέχνης και έκφρασης, ανοιχτός προς το ευρύ κοινό.
Εκεί λοιπόν μας υποδέχτηκε, λίγο πριν από το στήσιμο της έκθεσης με εικαστικά έργα γνωστών Ελλήνων αρχιτεκτόνων, τα οποία θα δημοπρατηθούν για την ενίσχυση του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής. Την ίδια στιγμή, στον χώρο φιλοξενείται –συμπληρωματικά της Gallery Citronne– η έκθεση του εικαστικού Π. Χαραλάμπους, με τίτλο Amvrakia.Mia.
Μας ξενάγησε στο σύνολο των χώρων, οι οποίοι, παρότι έχουν μείνει σχεδόν ανέγγιχτοι από τον χρόνο, χάρη στις προσεκτικές κι ευαίσθητες επεμβάσεις του αποπνέουν κάτι πολύ σύγχρονο. Μας εξήγησε τη φιλοσοφία του πίσω από τη διάσωση και την ανάδειξη της οικίας Σπητέρη, μας είπε γιατί ενδιαφέρεται γενικότερα για τις διασώσεις παλιών κτιρίων, πώς αντιλαμβάνεται την αρχιτεκτονική και ποια είναι η άποψή του για τη σύγχρονη οικιστική κρίση.
Τι είναι αυτό που σας ελκύει στα κτίρια του παρελθόντος;
Άρχισα να στρέφω το ενδιαφέρον μου στη διάσωση κτιρίων, όταν με λύπη συνειδητοποίησα πως αυτό που ενδιαφέρει κυρίως τους αρχιτέκτονες είναι το εγώ τους. Για μένα όμως, η αρχιτεκτονική είναι ένας πολύ ουσιώδης τρόπος έκφρασης, που ξεκινά από το προσωπικό επίπεδο, αλλά εκτείνεται και περικλείει και το κοινωνικό· γι’ αυτό θα έπρεπε να είναι πέρα και πάνω από την έκφραση του εγώ μας. Με ενδιαφέρει λοιπόν να χτίσω μια ιστορία γύρω από την αρχιτεκτονική. Αν δεν σέβεσαι και δεν γνωρίζεις τι έχει προηγηθεί, είναι αδύνατον να υπάρξει συνέχεια. Πρέπει να δεις τι είναι αυτό που σε ενδιαφέρει από το παρελθόν κι έπειτα να το αναδείξεις και να γίνει μέρος της ύπαρξής σου, ώστε να μπορείς να συνεχίσεις μπροστά.
Γιατί επιλέξατε την κατοικία του Τώνη και της Ιωάννας Σπητέρη;
Γνώριζα από μικρός το συγκεκριμένο οίκημα, αφού μεγάλωσα στην Κυψέλη, χωρίς όμως να γνωρίζω λεπτομέρειες γύρω απ’ αυτό, μέχρι τη στιγμή που δύο φίλοι, ο ιστορικός Ντένης Ζαχαρόπουλος και η εικαστικός Διοχάντη, με ενημέρωσαν ότι το ίδρυμα στο οποίο είχε περιέλθει το εν λόγω οίκημα σκόπευε να το δώσει για αντιπαροχή. Με ρώτησαν αν μπορούμε να κάνουμε κάτι για να το σώσουμε. Έτσι, άρχισα να ψάχνω και να μαθαίνω. Ο Τώνης Σπητέρης υπήρξε ένας από τους πρώτους τεχνοκριτικούς στην Ελλάδα και η γυναίκα του, Ιωάννα Σπητέρη-Βεροπούλου, ήταν γλύπτρια. Αρχικά έμεναν στο γωνιακό κτίσμα, που χτίστηκε το 1928, ενώ το 1955 ανέθεσαν στον αρχιτέκτονα Αριστομένη Προβελέγγιο τον σχεδιασμό και την κατασκευή ενός μικρού κτιρίου ακριβώς δίπλα, για να το έχουν ως ατελιέ. Το ζεύγος Σπητέρη, μοιράζοντας τη ζωή του μεταξύ Αθήνας, Βενετίας και Παρισιού, δημιούργησε μια δυνατή γέφυρα πνευματικής, καλλιτεχνικής και ιδεολογικής ανταλλαγής ανάμεσα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
«Με ενδιαφέρει να χτίσω μια ιστορία γύρω από την αρχιτεκτονική. Αν δεν σέβεσαι τι έχει προηγηθεί, είναι αδύνατον να υπάρξει συνέχεια».
Όσο για τον Αριστομένη Προβελέγγιο, υπήρξε ζωντανό παράδειγμα του ότι η αρχιτεκτονική μπορεί και πρέπει να αλλάζει τα κοινωνικά δεδομένα. Για πολλά χρόνια έζησε στη Γαλλία, δούλεψε με τον Λε Κορμπιζιέ και, επιστρέφοντας στην Αθήνα, αντί να πολλαπλασιάσει τα έργα και την περιουσία του σε μια εποχή που όλη η Ελλάδα χτιζόταν, επέλεξε μια πιο εναλλακτική πορεία στρεφόμενος στην ποίηση και τη ζωγραφική. Διετέλεσε πρόεδρος των αρχιτεκτόνων, υπερασπιζόμενος τα δικαιώματά τους, και ασχολήθηκε με την πολεοδομική χωροθέτηση και επέκταση της Αθήνας. Ξέρετε, η αρχιτεκτονική δεν είναι μόνο τα κτίρια, είναι και το περιεχόμενό τους. Τι σημασία έχει ένα μπετονένιο κουτί; Οι άνθρωποι, πίσω από και μέσα στο κουτί, είναι που έχουν σημασία. Οπότε, μπορείτε να συμπεράνετε γιατί επέλεξα να διασώσω αυτό το οίκημα.
Μια ανάλογη περίπτωση είναι και το σπίτι του Ροδάκη στην Αίγινα, χτισμένο το 1884, που επίσης αγοράσατε και διασώσατε. Εκεί τι σας προσέλκυσε αντίστοιχα;
Ο Ροδάκης ήταν ένας απλός άνθρωπος, ένας αγρότης, που έχτισε αυτό το σπίτι με τα χέρια του, για να ζήσει με τη γυναίκα του και τα οκτώ παιδιά τους. Ταυτόχρονα όμως, ήταν γλύπτης, αρχιτέκτονας, ζωγράφος, φιλόσοφος, μουσικός… Με τη διαφορά ότι στην περίπτωσή του η τέχνη ήταν αναπόσπαστο κομμάτι του κύκλου της ζωής του, ως οικογενειάρχη και αγρότη, και όχι ως επάγγελμα ή αυτοσκοπός. Η τέχνη ήταν έκφραση της ψυχής του και ο τρόπος που την ασκούσε είναι ακόμη εμφανής σε κάθε σημείο του μικρού αυτού σπιτιού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των παραπάνω είναι ότι, ενώ μπορούσε να μπαίνει στο σπίτι του με πέντε βήματα, είχε ορίσει μια μεγάλη διαδρομή ολόγυρά του και μέχρι την είσοδο. Πάνω σ’ αυτό ο ίδιος σχολίαζε: «Εσύ, όταν θέλεις να πλαγιάσεις στο κρεβάτι με τη γυναίκα σου, δεν την παίρνεις πρώτα αγκαλιά;». Με αντίστοιχη σκέψη, είχε τοποθετήσει τέσσερα γλυπτά στην κύρια πρόσοψη, ένα γουρουνάκι, ένα ρολόι, ένα φίδι κι έναν αετό, που συμβόλιζαν με τη σειρά τους την τύχη, τον χρόνο, τη γνώση και τη δύναμη. Ο Αλέξανδρος Ροδάκης υποστήριζε τότε, το 1900, πριν από τον μοντερνισμό και οτιδήποτε εννοιολογικό, πως το σπίτι του είναι χτισμένο με αυτές τις έννοιες και ότι αυτές αποτελούν τις τέσσερις κολόνες του. Όντως, όταν πέθανε η κόρη του κι αφαιρέθηκαν αυτά τα γλυπτά, μετά από λίγο καιρό το σπίτι σχεδόν κατέρρευσε.
Ποιες ήταν οι επιρροές και τα ερεθίσματα που διαμόρφωσαν την ιδιοσυγκρασία σας ως αρχιτέκτονα;
Ο μπαμπάς και ο παππούς μου ήταν κατασκευαστές και ως παιδί είχα πολλά βιώματα μέσα σε γιαπιά. Αποφάσισα να ασχοληθώ με την τέχνη και την αρχιτεκτονική και αρχικά είχα αποφασίσει να μη σπουδάσω, γιατί είχα παρατηρήσει ότι όλοι οι αρχιτέκτονες που θαύμαζα δεν είχαν σπουδάσει αρχιτεκτονική: ο Λε Κορμπιζιέ, ο Ταντάο Άντο και ο Λουίς Μπαραγάν. Λίγο αργότερα όμως, έμαθα για τη σχολή ΑΑ στο Λονδίνο (Architectural Association School of Architecture), που είναι πιο καλλιτεχνική. Φοίτησα λοιπόν εκεί και, επιστρέφοντας, δούλεψα με τον μπαμπά και τον αδελφό μου, κάτι που όμως δεν λειτούργησε για πολύ, κι έτσι γρήγορα άρχισα να δουλεύω μόνος.
Τι ακριβώς δεν λειτούργησε;
Ο μπαμπάς μου ήταν πιο τεχνοκρατικός κι από την άλλη εγώ πιο καλλιτεχνικός. Ευτυχώς, από πολύ μικρή ηλικία μπόρεσα να αντιληφθώ τη διαφορετικότητά μου και σιγά σιγά να βρω την ισορροπία μου.
Μικρός, είχα την τάση να εκφράζω έντονα όλα τα συναισθήματά μου. Θεωρούμουν το αδύναμο παιδί που έκλαιγε «παραπάνω απ’ το κανονικό» και όλοι νόμιζαν πως αυτό έπρεπε κάπως να περιοριστεί. Όμως εγώ δεν καταλάβαινα καθόλου το γιατί. Θεωρούσα απολύτως λογικό το να κλαίω όταν κάτι με πληγώνει και απολύτως παράλογο το ότι η κοινωνία και η οικογένειά μου μού ζητούσαν να μην το κάνω, θεωρώντας αυτόν τον τρόπο έκφρασης των συναισθημάτων μου ένα πολύ κακό πράγμα. Αυτή την ενοχή ήταν που πάλεψα να πετάξω από πάνω μου και χρειάστηκε να προσπαθήσω πολύ για να καταλάβω ότι τα συναισθήματα είναι η δύναμη και όχι η αδυναμία μου, κι ότι πρέπει να είμαι περήφανος γι’ αυτό που αισθάνομαι κάθε στιγμή.
Για ποιο δημιούργημά σας είστε περισσότερο περήφανος μέχρι τώρα;
Για τον γιο μου, τον Αλέξανδρο. Το λέω με πολλή στοργή αλλά και με αυτογνωσία. Τι σπουδαιότερο μπορείς να δημιουργήσεις, αν όχι έναν άνθρωπο, ζωντανό στον χρόνο και ελεύθερο να εξελιχθεί;
Ποια κτίρια θεωρείτε ότι δίνουν χαρακτήρα στην Αθήνα;
Τα κτίρια της Αθήνας. Η Αθήνα, όπως όλα τα σύνολα, είναι το άθροισμα αυτών που την απαρτίζουν.
Θεωρείτε ελιτισμό το να μιλάμε για αρχιτεκτονική, ενώ το να νοικιάσεις ένα σπίτι για να ζήσεις σ’ αυτή την πόλη έχει καταστεί σχεδόν αδύνατο για τους περισσότερους;
Η αρχιτεκτονική είναι πολιτισμός, και ο πολιτισμός δεν πρέπει ποτέ να είναι προνόμιο μιας ελίτ. Παρ’ όλα αυτά, αυτό που αντιλαμβάνομαι εγώ ως κακό είναι ότι οι τιμές ανεβαίνουν μ’ έναν τρόπο πολύ επιφανειακό. Αντί να μαθαίνουμε από τα λάθη μας και να κατανοούμε πώς φτάσαμε στο σημείο της κρίσης προ δεκαετίας, αναζητάμε και πάλι το γρήγορο κέρδος μέσω βιαστικών επενδύσεων, χωρίς να εμβαθύνουμε. Αυτό είναι που με ενοχλεί και με προβληματίζει. Στήνουμε πρόχειρα μια γυψοσανίδα, κάνουμε μια γρήγορη ανακαίνιση, πολλαπλασιάζουμε την τιμή και επιδιώκουμε να βγάλουμε άμεσα κέρδος.
«Η αρχιτεκτονική είναι πολιτισμός, και ο πολιτισμός δεν πρέπει ποτέ να είναι προνόμιο μιας ελίτ».
Από την άλλη όμως, οι τιμές ανεβαίνουν και λόγω του ότι η Αθήνα γίνεται πλέον διεθνής προορισμός, συγκεντρώνοντας πλήθος ξένου κόσμου. Πρέπει να διαβάζουμε και το καλό και το κακό σ’ αυτό. Γιατί το να παραμέναμε στην πρότερη κατάσταση, όπου όλα ήταν παραμελημένα, άθλια ή κλειστά, επίσης δεν θα μας ικανοποιούσε. Ας κρατήσουμε το ότι οι κοινωνίες και οι πόλεις ανέκαθεν προσπαθούν να ισορροπήσουν σ’ ένα δυναμικά μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Το ίδιο συμβαίνει και με την Αθήνα.