Παρασκευή μεσημέρι, βρίσκομαι στον αριθμό 19 της Πατριάρχου Ιωακείμ στο Κολωνάκι και χτυπώ το κουδούνι. Ενώ περιμένω να μου ανοίξουν, παρατηρώ τις μαρμάρινες επενδύσεις στην είσοδο μιας τυπικής πολυκατοικίας του ’60 και το χαρακτηριστικό γραφείο του θυρωρού στο πλάι. Προσπαθώ μια δεύτερη φορά με το κουδούνι, είναι περασμένες τέσσερις, δεν θα είναι κανείς εδώ τέτοια ώρα, σκέφτομαι και ξεκινάω να φύγω όταν ακούω θόρυβο στο θυροτηλέφωνο. Μου ανοίγουν και ανεβαίνω στον τέταρτο.
Από τον Νοέμβριο του 2018 στεγάζεται εκεί η γκαλερί Citronne, επεκτείνοντας τη δράση της από τον Πόρο στην Αθήνα. «Χτυπούσες αρκετή ώρα;» με ρωτάει η ιδιοκτήτρια της γκαλερί, Τατιάνα Σπινάρη-Πολλάλη. «Το έλεγα στη συνεργάτιδά μου πως θα χτυπάνε και δεν θα τους ακούμε», εξηγεί. Αυτός είναι ένας διάλογος που κανονικά κάνεις στο κατώφλι ενός διαμερίσματος όταν πραγματοποιείς φιλική επίσκεψη, όχι όταν πας να δεις μια έκθεση.
Το πρώτο που πιάνω με το βλέμμα μου όταν διασχίζω την είσοδο είναι οι δύο εντυπωσιακοί Ήλιοι του Πάνου Χαραλάμπους, με φύλλα καπνού πάνω σε καμβά. Και τα δύο έργα είναι τοποθετημένα στους χώρους που κάποτε θα λειτουργούσαν ως σαλόνι και τραπεζαρία. Ακολουθώ τις «σωληνώσεις» της εικαστικής εγκατάστασης οι οποίες διατρέχουν το χολ και οδηγούμαι στο «υπνοδωμάτιο», για να δω το πορτρέτο του Τάκη Καρναβά, τραγουδιστή δημοτικών τραγουδιών από το Ξηρόμερο Αιτωλοακαρνανίας, αλλά και μια αλουμινένια κάτοψη της λίμνης Αμβρακία. Στην Αmvrakia.Μia, όπως είναι ο τίτλος της νέας ατομικής έκθεσης του Χαραλάμπους, ο καλλιτέχνης εισάγει το αγροτικό τοπίο μέσα στο «τοπίο» του διαμερίσματος. «Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται ένα σκηνικό βασισμένο σε αντιθέσεις, στη γνώριμη αντιπαράθεση ανάμεσα στην ύπαιθρο και στο άστυ», υποστηρίζει η Τατιάνα, επιμελήτρια της έκθεσης.
Εξαρχής είχε αποφασίσει ότι θα διατηρήσει τη «χωροταξία» του διαμερίσματος. «Η τυπική διάταξη των δωματίων βοηθά στη σπονδυλωτή ανάπτυξη μιας θεματικής και πολύ συχνά ο ίδιος ο χώρος αποτελεί μέρος του επιμελητικού σκεπτικού, όπως είχε συμβεί και με το Mappemonde, το μνημειακό γλυπτό του Γιώργου Λάππα, όπου ένα “σπίτι” είχε εγκιβωτιστεί σε ένα άλλο». Τη ρωτώ αν τη δυσκόλεψε το ότι η Citronne δεν βρίσκεται στο επίπεδο του δρόμου, όπως συμβαίνει με τον χώρο του Πόρου. «Για μένα αυτή η μετάβαση έχει ιδιαίτερη σημασία. Από την κίνηση και τη βοή του δρόμου, ο επισκέπτης έρχεται στη φιλόξενη ησυχία του διαμερίσματος-γκαλερί. Έχει τον χρόνο και το περιθώριο για μια σταδιακή προσαρμογή σε όσα πρόκειται να δει. Η επίσκεψη δεν είναι τυχαία ή ευκαιριακή, αλλά συνειδητή και ατομικά προγραμματισμένη».
«Η βιτρίνα δεν μου άρεσε ποτέ»
Την επόμενη μέρα το πρωί πηγαίνω στην Ηρακλείτου 3, όπου σε ένα υπερυψωμένο ισόγειο στεγάζονται οι δράσεις της Eleftheria Tseliou Gallery. Αυτή τη φορά δεν με υποδέχεται κανείς, η πόρτα ανοίγει αυτόματα και εγώ ακολουθώ την ηχώ της φωνής του Κύριλλου Σαρρή, που πραγματοποιεί την τελευταία ξενάγηση για το κλείσιμο της έκθεσης Re(a)Duchamp. Οι επισκέπτες είναι συγκεντρωμένοι γύρω από τον επιμελητή, στο πίσω μέρος του εκθεσιακού χώρου. Και σε αυτή την περίπτωση έχει διατηρηθεί η μορφή του διαμερίσματος. «Ήθελα η γκαλερί να βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας και συγκεκριμένα στο Κολωνάκι. Οι επιλογές για χώρους που δεν ήταν διαμερίσματα ήταν ελάχιστες ή ακατάλληλες ή εξαιρετικά ακριβές», εξηγεί η Ελευθερία Τσέλιου. Δεν θεωρεί πως τη δεσμεύει η «διαμερισματοποίηση» της γκαλερί και μου αναφέρει πως στη διάρκεια των δέκα χρόνων έχει παρουσιάσει μια σειρά από εκθέσεις (π.χ. The Library Show, The Still-Life Show) που ήταν εξαιρετικά περίπλοκες στο στήσιμό τους. «Η βιτρίνα δεν μου άρεσε ποτέ, όπως και η ιδέα τού να βλέπει κανείς από τον δρόμο το τι συμβαίνει μέσα στην γκαλερί. Η μικρή κλίμακα του εκθεσιακού χώρου δημιουργεί οικειότητα στον επισκέπτη και διευκολύνει την ανάγνωση των έργων, ενώ επιβάλλει και μια οικονομία στον τρόπο που θα οργανωθούν οι εκθέσεις».
Ψυχολογικοί και αισθητικοί λόγοι ήταν αυτοί που ώθησαν και τον Σάκη Παπακωνσταντίνου να ανοίξει το 2017 την Crux Galerie σε ένα υπερυψωμένο ισόγειο μιας υπέροχης πολυκατοικίας του ’51, σε σχέδια του Ρένου Κουτσούρη, στον αριθμό 4 της οδού Σέκερη. Προλαβαίνω ένα ζευγάρι που ανεβαίνει στο σπίτι του, με ρωτούν διακριτικά αν πηγαίνω στην γκαλερί και μου κρατούν την πόρτα να περάσω. Κάθομαι για κάποια λεπτά στην είσοδο με την εντυπωσιακή σκάλα και έπειτα επισκέπτομαι την ομαδική έκθεση Photography saved my life με Ελληνίδες και ξένες καλλιτέχνιδες.
«Δεν με ενδιαφέρει το spectacle», λέει χαρακτηριστικά ο κ. Παπακωνσταντίνου. «Είχα κουραστεί με αυτόν τον βομβαρδισμό οπτικής πληροφορίας, ήθελα να υπάρχει μια ησυχία. Η έννοια της γκαλερί ως “μαγαζιού” δεν μου ταίριαζε». Το τριάρι που φιλοξενεί τις δράσεις της γκαλερί σού δίνει έντονα την αίσθηση σπιτιού, οι τοίχοι βάφονται κάθε φορά ώστε να ενισχύουν την ατμόσφαιρα κάθε έκθεσης, ενώ υπάρχουν και διάφορα έπιπλα και αντικείμενα που διευκολύνουν το επιμελητικό concept. «Μου αρέσει που χτυπούν το κουδούνι, που περιμένουν με ανυπομονησία να δουν τι υπάρχει στον χώρο. Το στοιχείο της έκπληξης είναι βασική προϋπόθεση στην τέχνη», υποστηρίζει.
Περιορισμοί του διαμερίσματος
Καθώς κατηφορίζω τη Σόλωνος για να φτάσω στον αριθμό 20, όπου στεγάζεται η Gallery 7, αναρωτιέμαι ποιοι είναι οι πραγματικοί λόγοι πίσω από αυτή την τάση που όλο και κερδίζει οπαδούς. Οι γκαλερίστες οδηγήθηκαν σε αυτή τη λύση εξαιτίας των απαγορευτικών τιμών των επαγγελματικών χώρων ή πόνταραν στ’ αλήθεια στο στοιχείο της έκπληξης και σε μια πιο συνειδητή επίσκεψη του κοινού σε έναν χώρο τέχνης;
«Μου αρέσει που περιμένουν με ανυπομονησία να δουν τι υπάρχει στον χώρο. Το στοιχείο της έκπληξης είναι βασική προϋπόθεση στην τέχνη».
Σάκης Παπακωνσταντίνου, ιδιοκτήτης Crux Galerie
Ο Λευτέρης Κανακάκις, ιδρυτής της Gallery 7 μαζί με τη σύζυγό του Μαρία, πήρε αυτό το ρίσκο πολύ νωρίς. Το 1983 εγκαινίασε την γκαλερί σε ένα ημιυπόγειο διαμέρισμα στη Ζαλοκώστα 7, σε ένα εκπληκτικό κτίριο του Μεσοπολέμου. Παρέμεινε εκεί έως το 2012, οπότε και αναζήτησε στέγη σε κοντινούς δρόμους. «Δεν τέθηκε ποτέ η επιλογή ενός χώρου με βιτρίνα ή πρόσβαση στον δρόμο», μου λέει από το υπερυψωμένο ισόγειο μιας τυπικής πολυκατοικίας του ’50. Τον γοητεύει, λέει, η ιδέα ενός χώρου τέχνης μέσα στα όρια και στους περιορισμούς ενός διαμερίσματος, και αυτό λειτουργεί δελεαστικά τόσο για τους επισκέπτες, όσο και για τους ενοίκους της πολυκατοικίας. Μια γειτόνισσα τον ρωτά τι στήνουν τώρα. «Έκθεση φωτογραφίας του Άκη Δέτση», της απαντά. «Τα εγκαίνια είναι στις 23 Απριλίου». Δεν μπορεί, ωστόσο, να μου πει αν έχει βγει ζημιωμένος από αυτή την επιλογή. «Δεν το ξέρω, δεν έχω ζήσει κάτι άλλο. Αυτός ήταν ο δικός μας τρόπος εξαρχής».
Πίσω από τον καθρέφτη
Σε ένα ημιυπόγειο στην Κερκύρας 87 στην Κυψέλη στέγασε και ο εικαστικός Άγγελος Πλέσσας το P.E.T. Projects Studio. «Αρχικά, αναζητούσα έναν χώρο για στούντιο, επειδή όμως ήταν 120 τ.μ., σκέφτηκα πως θα μπορούσα να το αξιοποιήσω και ως χώρο τέχνης και να επιμελούμαι άτυπα και εκθέσεις άλλων καλλιτεχνών». Αναρωτιέμαι αν το όνομα προέκυψε από το pet shop που υπήρχε στη γειτονιά. «Και από αυτό, και από το γλυπτό με τον σκύλο, homage στον άνδρα που τάιζε και φρόντιζε αδέσποτα στην περιοχή, αλλά κυρίως γιατί “pet project” στα αγγλικά σημαίνει κάτι που κάνεις από ενδιαφέρον και όχι από καθήκον».
Το ημιυπόγειο είναι μέρος μιας τυπικής μεσοαστικής πολυκατοικίας, από αυτές που χτίζονταν τη δεκαετία του ’70 με αντιπαροχή, και στο παρελθόν είχε λειτουργήσει ως εργαστήριο ενός ράφτη αλλά και ως αποθηκευτικός χώρος ενός εργολάβου. Απ’ έξω ο χώρος ξεχωρίζει, γιατί ο Άγγελος έχει τοποθετήσει έναν καθρέφτη στην πόρτα. «Τους βλέπω που κοιτάζονται ή προσπαθούν να δουν τι υπάρχει μέσα, ενισχύει και ο καθρέφτης την ιδέα του μυστηρίου και της έκπληξης, που είναι δομικά στοιχεία για τη λειτουργία του στούντιο». Η γκαλερί εγκαινιάστηκε τον Απρίλιο του 2019 με την έκθεση Painting Entrance Today, στην οποία οι επισκέπτες έπρεπε να βρουν τον καλλιτέχνη που είχε φιλοτεχνήσει ένα ζωγραφικό έργο.
Στη διάρκεια της πανδημίας, ο εικαστικός τοποθέτησε μια φωτεινή εγκατάσταση της Όλγας Μηλιαρέση-Φωκά στον χώρο της αυλής. «Το έργο παρέπεμπε στο σήμα της τηλεόρασης που έβγαινε στις οθόνες μας όταν υπήρχε πρόβλημα με τη μετάδοση ή όταν τελείωνε το ημερήσιο πρόγραμμα. Αυτή η εγκατάσταση έμενε αναμμένη νύχτα-μέρα, μας υπενθύμιζε τι ζούσαμε. Έβγαιναν οι γείτονες στα μπαλκόνια από τις γύρω πολυκατοικίες και το χάζευαν. Τώρα πια στα εγκαίνια, όταν βγαίνουμε στην αυλή, μια κυρία από τον επάνω όροφο μας πετάει καραμέλες. Μου αρέσει ιδιαίτερα που έχει ενεργοποιηθεί ακόμα και ο ακάλυπτος χώρος δημιουργικά». Μου εξηγεί πως δεν έχει ωράριο γκαλερί. «Για να επισκεφτεί κάποιος το στούντιο, πρέπει να με πάρει τηλέφωνο, να μου στείλει μέιλ, να συνεννοηθούμε. Θέλω να καλλιεργείται η αίσθηση ότι το P.E.T. Projects δεν είναι μια συνηθισμένη γκαλερί. Είναι σαν καταφύγιο, ο επισκέπτης μπαίνει σε έναν χώρο προσωπικό και ιδιαίτερο».
Τελευταίο αφήνω το FokiaNou Art Space στο Παγκράτι (Ιωάννου Φωκιανού 24), το οποίο στεγάζεται στον έβδομο όροφο μιας πολυκατοικίας του ’60. Κλειστό στα χρόνια της κρίσης, το μικροσκοπικό διαμέρισμα υποδέχτηκε κόσμο ξανά το 2014, όταν η εικαστικός Μπλάνκα Αμέζκουα αποφάσισε να το μετατρέψει σε εκθεσιακό χώρο. Και όταν το 2016 αποφάσισε να επιστρέψει στη Νέα Υόρκη, οι εικαστικοί Παναγιώτης Βούλγαρης και Μαίρη Κοξ, που είχαν δείξει εκεί δουλειά τους, αποφάσισαν να το συνεχίσουν. Ο Παναγιώτης υποστηρίζει πως για πολλούς επισκέπτες λειτουργεί γαργαλιστικά το στοιχείο της έκπληξης, «καθώς, πέρα από μια αφίσα στην είσοδο, δεν έχεις ιδέα τι θα δεις, μέχρι που ανοίγει μια πόρτα διαμερίσματος και συναντάς έναν καινούργιο και συναρπαστικό κόσμο».
Πολλοί επίσης, συμπληρώνει, γοητεύονται από τη θέα που προσφέρουν τα παράθυρα προς το αθηναϊκό, αστικό τοπίο, ενώ κάποιοι δείχνουν ενδιαφέρον για επιμέρους στοιχεία του διαμερίσματος, όπως ο φθαρμένος τοίχος της εισόδου. Πώς είναι λοιπόν να αναπτύσσεις ένα θέμα σε ένα μικρό δυάρι; «Όντας και οι δύο εικαστικοί, ξεκινήσαμε να διοργανώνουμε και να στήνουμε εκθέσεις ειδικά για τη FokiaNou. Η μορφή και η μικρή κλίμακα του διαμερίσματος μας βοήθησαν σταδιακά να μάθουμε το πώς γίνεται, συχνά ενσωματώνοντας στοιχεία του, ενώ η θέα της πόλης από ψηλά αποτελεί σταθερή πηγή έμπνευσης. Δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, με την αρχετυπική εικόνα των γύρω πολυκατοικιών και των γειτονικών ταρατσών με τις κεραίες, που συνδιαλέγονται με τον Υμηττό και τον Αρδηττό, να εισβάλλει από τα παράθυρα στον χώρο».