Ένα τεράστιο κόκκινο ελάφι σηκώνει το κεφάλι του προς τον ουρανό καθώς ξημερώνει. Έχει αντιληφθεί κάποιον κίνδυνο στον αέρα. Ρουθουνίζει μία, δύο, τρεις φορές∙ μέσα στο κρύο πρωινό, η ανάσα του σχηματίζεται ζεστή. Όχι, δεν πρόκειται για σκηνή ντοκιμαντέρ γυρισμένου στη Βόρεια Αμερική για λογαριασμό τηλεοπτικού δικτύου των ΗΠΑ. Αντίθετα, είναι μια εικόνα που επαναλαμβάνεται καθημερινά δίπλα μας, μόλις μερικά χιλιόμετρα από το κέντρο της Αθήνας, στο δάσος της Πάρνηθας. Τα κόκκινα ελάφια ζουν σε ικανοποιητικούς πια αριθμούς, αποτελώντας σήμα κατατεθέν του βουνού, με τις περιοχές Natura 2000 (ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο ζωνών προστασίας της φύσης) να έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στην πρόσφατη αναγέννηση της πανίδας γύρω από την Αθήνα.
Στην Ελλάδα, το εν λόγω δίκτυο αποτελείται από 446 περιοχές, οι οποίες καλύπτουν περίπου το 28% της χερσαίας και το 20% της θαλάσσιας έκτασης της χώρας, ενώ 17 από τις προστατευόμενες περιοχές βρίσκονται στην Αττική, όπως μας ενημερώνει η Ελένη Κουμούτσου, διευθύντρια Προστατευόμενων Περιοχών Τομέα Β΄ του Οργανισμού Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ). Μάλιστα, λίγες μέρες πριν από τη φετινή Ημέρα Natura, στις 21 Μαΐου, οι φωτογραφίες που έφτασαν στα γραφεία του «Κ», ένα μικρό δείγμα από τους εξαιρετικά επιτυχημένους διαγωνισμούς, τους οποίους διοργάνωσε τα τελευταία χρόνια η WWF Ελλάς, υπεύθυνος φορέας για την επικοινωνία του έργου LIFE-IP 4 NATURA, μας έβαλαν σε σκέψεις: Πόσοι από εμάς γνωρίζουν το πραγματικό μέγεθος του φυσικού πλούτου της Αττικής;
Μια πρώτη γνωριμία
Πέρασα την εφηβεία μου στον Διόνυσο. Η περιστασιακή εμφάνιση κάποιας αλεπούς μπροστά από την πόρτα του σπιτιού μας, λίγα λεπτά πριν δύσει ο ήλιος, εκλαμβανόταν ως σημάδι καλοτυχίας. Εκείνη εξαφανιζόταν εντελώς αθόρυβα μέσα στο δάσος πιο γρήγορα από ό,τι εμφανιζόταν. Ποτέ δεν σκέφτηκα να την ακολουθήσω. Ήταν σαν να υπήρχε ένας αόρατος φράχτης που σταματούσε τους κατοίκους της κοινότητας Διονύσου από το να κάνουν ένα βήμα παραπέρα. Σχεδόν όλοι, ανεξαιρέτως ηλικίας, έψαχναν τη γνώριμη σάλα κάποιου καφέ για τον ελεύθερο χρόνο τους. Παρότι ζούσαμε στη σκιά δεκάδων χιλιάδων πεύκων, ήταν σαν να μη μάθαμε ποτέ να εκτιμάμε τον φυσικό πλούτο που μας χαριζόταν απλόχερα. Κάπως σαν να τον σνομπάραμε.
Εντυπωσιακοί υδροβιότοποι, μοναδικά στον κόσμο είδη χλωρίδας, υπερπλούσια πανίδα. Πρόκειται για χαρακτηριστικά του φυσικού τοπίου του νομού, τα οποία το ευρύ κοινό αγνοεί σε μεγάλο βαθμό. Θα βοηθούσε, άραγε, στην προστασία του περιβάλλοντος της Αττικής να επικοινωνηθεί η παρουσία εντυπωσιακών βιότοπων και μοναδικών στον κόσμο φυτών; Ή μήπως θα περιέπλεκε περισσότερο τα πράγματα, προσθέτοντας ακόμα περισσότερους κινδύνους στα ήδη απειλούμενα οικοσυστήματα;
«Όχι, θα έλεγα ακριβώς το αντίθετο», αναφέρει χαρακτηριστικά η κυρία Κουμούτσου. «Πρόκειται για κρυμμένους φυσικούς θησαυρούς δίπλα στην πρωτεύουσα, στην πιο πυκνοκατοικημένη περιοχή της χώρας. Επομένως, είναι πολύ σημαντικό να γνωρίζουν τόσο οι Αθηναίοι όσο και οι επισκέπτες ότι δεν ερχόμαστε εδώ μόνο για την Ακρόπολη, αλλά ερχόμαστε και για το φυσικό κάλλος των προστατευόμενων περιοχών».
Σχινιάς και Πάρνηθα
Η ζώνη της Βραυρώνας, η περιοχή των Λεγρενών, οι νησίδες του Σαρωνικού, η Μακρόνησος, τα Γεράνια όρη αλλά και ο τόσο κοντινός στο κέντρο της πόλης Υμηττός αποτελούν μόνο μερικές από τις περιοχές Natura της Αττικής. Κάποιες από αυτές γεμίζουν σε ασφυκτικό βαθμό από επισκέπτες, όπως για παράδειγμα η Πάρνηθα, ενώ κάποιες άλλες είναι μάλλον άγνωστες στο ευρύ κοινό, όπως για παράδειγμα τα σπήλαια του Υμηττού.
Η ερώτηση, βέβαια, για εμάς τους αμύητους παραμένει: γιατί είναι τόσο σημαντικές; «Το Εθνικό Πάρκο Σχινιά-Μαραθώνα, μόλις 40 χλμ. από το κέντρο της Αθήνας, είναι ένα από τα σημαντικότερα παράκτια οικοσυστήματα της Αττικής, αφού φιλοξενεί πολύ σημαντική πανίδα και χλωρίδα, περιέχει δύο προστατευόμενες περιοχές του δικτύου Natura 2000, απαντώνται 22 διαφορετικοί τύποι οικότοπων μέσα στα όριά του, ενώ το δάσος με τις αμμώδεις θίνες και τις κουκουναριές είναι από τα ελάχιστα που διατηρούνται ακόμα στη Μεσόγειο. Είναι, με πιο απλά λόγια, μια περιοχή σπάνιας βιοποικιλότητας την οποία οφείλουμε να προστατέψουμε», λέει η κυρία Κουμούτσου.
Όσο για την Πάρνηθα, την πιο γνωστή από τις περιοχές Natura της Αττικής; «Απαντώνται περίπου 1.200 είδη και υποείδη φυτών, ενώ μάλιστα υπάρχουν και δύο είδη που δεν τα συναντάμε πουθενά αλλού στον πλανήτη: η καμπανούλα της Πάρνηθας και η σιληνή της Πάρνηθας». Επίσης, φιλοξενεί την πιο σημαντική πανίδα της Αττικής: υπάρχουν 42 διαφορετικά είδη θηλαστικών από τα 116 της χώρας, 12 είδη ερπετών και 7 είδη αμφιβίων. Μάλιστα, το κόκκινο ελάφι, το οποίο προστατεύεται από ελληνικούς και διεθνείς φορείς, μια και περιλαμβάνεται στα κινδυνεύοντα είδη, ζει και βασιλεύει τα τελευταία χρόνια στην Πάρνηθα.
Κίνδυνοι και προσφορά
«Μια σημαντική απειλή για τις περιοχές Natura είναι οι πυρκαγιές», λέει κατά τη διάρκεια της συζήτησής μας η κυρία Κουμούτσου, φανερά προβληματισμένη για το τι πρόκειται να συμβεί φέτος, καθώς οι θερμοκρασίες για την εποχή είναι ήδη πάρα πολύ υψηλές. «Η προσπάθεια να επανέλθει η Πάρνηθα στην πρότερη κατάστασή της μετά τη μεγάλη φωτιά του 2007, μέσα από φυσικές και τεχνητές αναγεννήσεις, πήγε πολύ πίσω εξαιτίας των πυρκαγιών που ζήσαμε το 2021 και το 2022. Κάηκαν μεγάλες εκτάσεις μέσα στην προστατευόμενη περιοχή, έχοντας μεγάλο αντίκτυπο και στα ζώα».
Υπάρχουν δύο είδη φυτών που δεν τα συναντάμε πουθενά αλλού στον πλανήτη: η καμπανούλα και η σιληνή της Πάρνηθας.
Εκτός όμως από τις πυρκαγιές, φαίνεται ότι και η άναρχη και χωρίς όρια επισκεψιμότητα λειτουργεί με τον ίδιο επιβαρυντικό τρόπο που λειτουργεί ο υπερτουρισμός για τα μνημεία: απειλεί, δηλαδή, ακόμα και την ύπαρξή τους. «Υπάρχουν μπάρες που κλείνουν για να μειωθούν οι επισκέπτες σε κρίσιμες περιόδους, όπως για παράδειγμα είναι το καλοκαίρι, τόσο στην Πάρνηθα όσο και στον Σχινιά. Κατά τη γνώμη μας, βέβαια, χρειάζεται μια σωστή διαχείριση της επισκεψιμότητας, σε συνεννόηση με όλους τους αρμόδιους φορείς, καθώς η εικόνα με τα αυτοκίνητα να κατακλύζουν τους δρόμους της Πάρνηθας στις αργίες, δίχως να αφήνουν τρόπο διαφυγής, δεν είναι και ό,τι καλύτερο∙ επιβαρύνεται και το οικοσύστημα, και τα ζώα που διαμένουν σε αυτό».
Για ένα καλύτερο αύριο
Δεν ξέρω γιατί, αλλά η μητέρα μου μού έβαζε σχεδόν καθημερινά βιντεοκασέτες με άγρια ζώα. Είτε επειδή μου άρεσαν είτε επειδή εκείνη ήθελε να αναπτύξω μια σχέση πάθους με την πανίδα, το αποτέλεσμα ήταν το ίδιο: το παιδικό ενδιαφέρον μου για την άγρια ζωή εξελίχθηκε σε μανία. Ένιωθα όμως πάντα ότι όλα αυτά ήταν μακρινά, άπιαστα, σχεδόν μυθικά. Ίσως επειδή δεν γνώριζα ότι μερικά χιλιόμετρα μακριά από το σπίτι μας υπήρχε ένας μεγάλος «πράσινος» κόσμος, γεμάτος μικρά και μεγάλα θαύματα. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, ότι πάνω από τις νησίδες του Σαρωνικού Κόλπου πετούν εντυπωσιακοί θαλασσοκόρακες και ταχύτατα κιρκινέζια (είδος μικρού γερακιού), ενώ στη Μακρόνησο βρίσκουν καταφύγιο οι μεσογειακές φώκιες, ένα είδος που αριθμεί μόλις 800 άτομα παγκοσμίως, εκ των οποίων τα 450 εκτιμάται ότι ζουν στην Ελλάδα.
Στη Μακρόνησο βρίσκουν καταφύγιο οι μεσογειακές φώκιες, ένα είδος που αριθμεί μόλις 800 άτομα παγκοσμίως, εκ των οποίων τα 450 εκτιμάται ότι ζουν στην Ελλάδα.
«Η επαφή με το φυσικό οικοσύστημα είναι σημαντική για εκπαιδευτικούς λόγους για τους μικρούς επισκέπτες αλλά και για τους ενήλικους συνοδούς τους», λέει η κυρία Κουμούτσου. Στη συνέχεια, κάνει λόγο για το πόσο μεγάλη πηγή οξυγόνου αποτελούν αυτές οι περιοχές για την πρωτεύουσα, πριν τονίσει πως, «αν τις καταστρέψουμε, δεν θα μπορούμε να ζήσουμε, θα είναι κάπως σαν να καταστρέφουμε το ίδιο μας το σπίτι». Άλλωστε, η κλιματική κρίση δείχνει τα δόντια της χρόνο με τον χρόνο. Έτσι, η διατήρηση των φυσικών μας συμμάχων απέναντι στα ακραία φαινόμενα είναι πιο σημαντική από ποτέ. Για να μπορέσουμε, βέβαια, να κοιτάξουμε σοβαρά το θέμα του φυσικού περιβάλλοντος της Αττικής, χρειάζεται πρώτα να κάνουμε ένα άλλο, πολύ σημαντικό βήμα: να το γνωρίσουμε.
Μήπως ήρθε η ώρα, λοιπόν, να «δώσουμε τα χέρια» με τους πρώτους κατοίκους της αττικής γης; Τα πλάσματα, δηλαδή, που κατοικούν εδώ πολλές χιλιάδες χρόνια πριν από εμάς. Πριν καν εμφανιστούν οι μύθοι των αρχαίων Ελλήνων, αφηγήσεις όπου με τον έναν ή τον άλλο τρόπο πρωταγωνιστούν πολύ συχνά τα ζώα∙ ο λύκος, η αλεπού, το ελάφι, η χελώνα, η κουκουβάγια.