Κυριακή πρωί και περπατάμε με τον σκύλο μας στο Άλσος Ιλισίων. Έχουμε προσπεράσει την εκκλησία με το παράξενο καμπαναριό και την παιδική χαρά και όσο προχωράμε οι φωνές πίσω μας χαμηλώνουν. Κάποτε σβήνουν εντελώς. Είμαστε πια σε ένα μεγάλο ξέφωτο και στα πόδια μας νιώθουμε το πούσι που καλύπτει κάθε επιφάνεια εδάφους σαν φθαρμένη καφετιά μοκέτα. Μπροστά μας, μερικά παγκάκια σε πλήρη παρακμή και γύρω τους μια στρώση από αποτσίγαρα, χάρτινες συσκευασίες από χυμούς και άλλα περιτυλίγματα.
Το Άλσος Ιλισίων είναι από τους λίγους πνεύμονες πρασίνου της Αθήνας. Σε μια μεγάλη έρευνα του LSE Cities, που δημοσιεύτηκε το 2022, αναφέρεται ότι η Αθήνα έχει από τα χαμηλότερα ποσοστά ανοιχτού πράσινου χώρου ανά κάτοικο. Σε κάθε έναν από εμάς (η έρευνα αφορούσε μόνο τα διοικητικά όρια του Δήμου Αθηναίων) αντιστοιχούν μόλις 6,6 τετραγωνικά μέτρα πρασίνου, δηλαδή όσο ενάμισι κρεβάτι king size ή ένα μικροσκοπικό διαμέρισμα για κλειστοφοβικούς από αυτά που βλέπουμε σε φωτογραφίες στο Τόκιο.
Η Αθήνα αναπτύχθηκε ανορθόδοξα: πρώτα έγινε η ανάπτυξη της πόλης και ύστερα ακολούθησε ο σχεδιασμός, όπως μας εξηγεί ο συντονιστής της έρευνας, Λουκάς Τριάντης, επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ και αντιπρόεδρος του Συλλόγου Πολεοδόμων. «Αν υπήρχε ο σχεδιασμός εξαρχής, θα είχαν προβλεφθεί πιο πολλοί πράσινοι χώροι». Ο ίδιος αξιολογεί ως μείζον και το ζήτημα της πυκνότητας κατοίκησης, δηλαδή πόσοι κάτοικοι ζουν σε κάθε περιοχή, αλλά και της πυκνότητας δόμησης, δηλαδή πόσα κτίρια βρίσκονται στην ίδια περιοχή. Και στα δύο, όπως λέει, η Αθήνα «σκοράρει» ψηλά. «Η αρνητική όψη αυτού του φαινομένου αφορά τη συγκέντρωση μεγάλου αριθμού ανθρώπων στον ίδιο χώρο, το οποίο μπορεί να προκαλεί προβλήματα θορύβου, αερισμού, ηλιασμού, έλλειψης ανοιχτών χώρων. Από την άλλη, η πυκνότητα δημιουργεί προϋποθέσεις μιας κοινωνικής αλληλεπίδρασης, μιας ζωντάνιας μέσα στην πόλη. Επίσης, είναι θετική για την κάλυψη αναγκών σε μεταφορές, μπορείς να εξυπηρετήσεις πολύ κόσμο με τη δημόσια συγκοινωνία», λέει.
Μόλις 6,6 τετραγωνικά μέτρα πρασίνου αντιστοιχούν σε κάθε έναν από εμάς, όσο δηλαδή ενάμισι κρεβάτι king size ή ένα μικροσκοπικό διαμέρισμα για κλειστοφοβικούς στο Τόκιο.
Πάντως, εκείνη τη μέρα στο Άλσος, σε εμένα και στον σύντροφό μου αναλογούσαν εκατοντάδες κρεβάτια king size και γιαπωνέζικες γκαρσονιέρες, γιατί ήμασταν εντελώς μόνοι μας. Όσο έπιανε το μάτι μας, ούτε ένας δεν είχε απλώσει την καρό κουβερτούλα του να κάνει πικνίκ, ούτε ένα παιδικό πάρτι, ούτε καν κάποιος έτερος σκυλογονέας με το τετράποδό του. Το ξέφωτο ήταν εντελώς άδειο και παρέμεινε για αρκετή ώρα.
Μήπως αρκει το 6,6;
Τι συμβαίνει; Δεν πηγαίνουν οι Έλληνες στα πάρκα και στα δάση; Προτιμούν το σαλόνι και το μπαλκόνι τους; Μήπως μας καλύπτει αυτό το μικρούλι ποσοστό, αυτό το κατάπτυστο 6,6, και δεν έχει νόημα να διεκδικούμε μεγαλύτερα ποσοστά (ενδεικτικά, σύμφωνα με την ίδια μελέτη, στο Βερολίνο αντιστοιχούν 22,7 τετραγωνικά μέτρα ανά κάτοικο, στο Λονδίνο 19,2, στην Πράγα 35,7); Μήπως η εύκολη πρόσβαση σε παραλίες τους καλοκαιρινούς και ανοιξιάτικους μήνες απομακρύνει τους Αθηναίους από τους χώρους πρασίνου; Και γιατί τόσα πάρκα είναι αφρόντιστα και γεμάτα σκουπίδια; Φταίει το ότι δεν ξέρουμε πώς να συμπεριφερθούμε ή ότι συχνά οι δημόσιοι χώροι είναι αφημένοι στη μοίρα τους;
Η 38χρονη Κατερίνα αναζητούσε κάποτε την αναψυχή σε αστικά πράσινα τοπία, αλλά αυτό γινόταν όσο ζούσε στην Αμερική. Τότε, βρισκόταν σε κάποιο πάρκο κάθε μέρα, το μεσημέρι στο διάλειμμα από τη δουλειά, τα Σαββατοκύριακα με τους φίλους της για πικνίκ, κάποια πρωινά μόνη της με το βιβλίο της. Από τότε που επέστρεψε στην Ελλάδα, πριν από έναν χρόνο, ζήτημα να έχει πάει τρεις φορές.
«Εκεί, ο κόσμος πηγαίνει στα πάρκα για να έχει μια κοινωνική εμπειρία, χωρίς να χρειάζεται να είναι κοινωνικός. Στην περίπτωση που θέλει να αναγνωρίσει την παρουσία κάποιου, επικοινωνεί με χαμόγελα και ματιές, υπάρχει μια ατμόσφαιρα κοινής συνύπαρξης από απόσταση. Άλλος κάθεται με ένα βιβλίο, άλλος ρεμβάζει και κυρίως κανένας δεν ασχολείται με το τι κάνει ο διπλανός του. Δεν υπάρχει η κουλτούρα στην Ελλάδα ότι ο υπαίθριος χώρος είναι για να τον απολαμβάνεις, με ό,τι αυτό συνεπάγεται, ότι θα σεβαστείς τον διπλανό, θα ακολουθήσεις την περιρρέουσα ενέργεια της κατάστασης, θα προσαρμόσεις την παρουσία σου στο περιβάλλον. Δεν θα φωνάζεις σαν μανιακός, δεν θα πετάς σκουπίδια, δεν θα κοιτάς καχύποπτα αυτόν που κάθισε δίπλα σου σαν να ήταν ο χώρος δικός σου και να σου τον στέρησε», εξηγεί.
«Οι Αθηναίοι και οι Αθηναίες δεν έχουν καλή σχέση με τον δημόσιο χώρο και δη τον πράσινο, δεν τον νιώθουν οικείο, γιατί δεν είναι στην καθημερινότητά τους», μου λέει ο Κωνσταντίνος Πίττας, αρχιτέκτονας, συγγραφέας και διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ. «Είναι μια ενδιαφέρουσα αντίφαση. Από τη μια, πολύς κόσμος νιώθει αποκλεισμένος από τον δημόσιο χώρο, λόγω μη φιλικού σχεδιασμού ως προς τον χρήστη, έλλειψης προσβασιμότητας, έλλειψης ασφάλειας, μεγάλης απόστασης από τον χώρο εργασίας και την κατοικία, μη επαρκούς σηματοδότησης και υποδομών, και από την άλλη, ο ελεύθερος δημόσιος πράσινος χώρος συχνά νοείται από αρκετούς σαν προέκταση της ιδιωτικής τους σφαίρας, σαν να τους ανήκει δικαιωματικά και όχι σαν κάτι κοινό, το οποίο πρέπει να μοιραστεί, να διαφυλαχθεί και να χρησιμοποιηθεί συλλογικά. Πάντως, ο δημόσιος χώρος και δη ο πράσινος οφείλει να εισακούει τις ανάγκες των χρηστών», τονίζει. «Όταν σχεδιάζονται χώροι χωρίς να έχει προϋπάρξει μια διαβούλευση, μια πρόνοια, όταν σχεδιάζονται χώροι ανάπαυσης χωρίς να έχει προβλεφθεί μια κατάλληλη σκίαση, χωρίς να έχουμε προβλέψει ποια φυτά ταιριάζουν με τον συγκεκριμένο τόπο και μπορούν να ευδοκιμήσουν, προφανώς αμέσως αυτός ο χώρος δεν θα είναι φιλόξενος στον χρήστη».
Ποιος θα φροντίσει τα πάρκα;
Το πώς αντιμετωπίζουμε τον δημόσιο χώρο γίνεται εμφανές στα εντελώς αντικοινωνικά διπλοπαρκαρίσματα, στις διαβάσεις αναπήρων, στα χεράκια που βγαίνουν έξω από το τζάμι για να πετάξουν το σκουπίδι έξω από το αυτοκίνητο. Και φυσικά το φαινόμενο χειροτερεύει όταν πρόκειται για ήδη αφρόντιστους χώρους. «Επειδή πολύ συχνά οι χώροι πρασίνου είναι απεριποίητοι, ο κόσμος έμαθε να μην τους σέβεται, ενώ το πράσινο στην πόλη είναι πιο σημαντικό από ποτέ», λέει ο Αντώνης Σκορδίλης, καθηγητής Περιβαλλοντικού Σχεδιασμού στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο με εξειδίκευση στην αρχιτεκτονική τοπίου, ο οποίος μεταξύ άλλων έχει σχεδιάσει την ανάπλαση του κήπου του Αρχαιολογικού Μουσείου.
Ο ίδιος προσθέτει πως τα πάρκα της Αττικής συχνά δεν συντηρούνται σωστά, και αυτό δεν αφορά μόνο την καθαριότητα. «Έχουμε πάρκα που δεν έχουν φρεσκαριστεί, δεν έχουν προστεθεί νέα είδη, δεν ανανεώνονται τα φυτά που έχουν μικρό κύκλο ζωής και τελικά καταλήγουν να είναι χώροι ακλάδευτοι που ενισχύουν την παραβατικότητα, μαύρες τρύπες μέσα στην πόλη. Ένα πάρκο, για να είναι ζωντανό, πρέπει να ανανεώνεται κάθε τόσο. Να προσθέτουμε χαμηλά φυτά, θάμνους, να μην έχει μόνο δέντρα και από κάτω τίποτα», λέει. «Πολύ σημαντικό πράγμα επίσης είναι η τοπική χλωρίδα –να βάζουμε εξαρχής φυτά προσαρμοσμένα στο κλίμα μας, που αντέχουν πιο εύκολα στις κακουχίες και στις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης– αλλά και το εποχικό ενδιαφέρον, να υπάρχουν αειθαλή και φυλλοβόλα για να καταλαβαίνεις τις εποχές».
Πράσινο στα 400 μέτρα
Μια μελέτη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που μετράει την πρόσβαση σε πράσινες αστικές περιοχές για τους κατοίκους των πόλεων της Ευρώπης, λαμβάνοντας υπόψη τον στόχο «11» για Βιώσιμη Ανάπτυξη του ΟΗΕ που αναφέρεται στην «παροχή καθολικής πρόσβασης σε ασφαλείς, προσβάσιμους και χωρίς αποκλεισμούς πράσινους και δημόσιους χώρους, ιδίως για τις γυναίκες και τα παιδιά, τους ηλικιωμένους και τα άτομα με αναπηρία», αναγνωρίζει τα 400 μέτρα περπάτημα ως μια αποδεκτή απόσταση ανάμεσα στον χρήστη και στον χώρο πρασίνου.
Η 34χρονη Ματίνα αναφέρει ότι συχνά αναγκάζεται να αλλάξει δήμο για να βρει έναν κατάλληλο χώρο για να παίξει ο γιος της. Ενώ μένει στην Αγία Παρασκευή, παίρνει το αυτοκίνητο και καταφεύγει στον Χολαργό ή στα Γλυκά Νερά, σε αναζήτηση ενός καθαρού και φροντισμένου χώρου, όπου επίσης προσφεύγουν κάτοικοι από άλλες γειτονιές. «Φτάνω σε κάποιον πολυπόθητο ανοιχτό χώρο έχοντας ήδη απελπιστεί με την κατάσταση στα πεζοδρόμια και με το ότι πρέπει να επινοήσω πατέντες για να περάσω από διαβάσεις πεζών, οι οποίες είναι συνήθως κατειλημμένες από παρκαρισμένα οχήματα, έχοντας ήδη κάνει την καρδιά μου πέτρα, γιατί χώρο πρασίνου εννοούμε δύο δέντρα και πέντε πλάκες. Όμως, ακόμα και να ρίξεις τον πήχη, όταν έχεις ένα παιδί που πιάνει τα πάντα στα χέρια του, δεν μπορείς να πηγαίνεις σε χώρους γεμάτους αποτσίγαρα, γυαλιά από σπασμένα μπουκάλια, σκουπίδια, πολλές φορές ακαθαρσίες ζώων. Μέχρι και άντρες που δίπλα στην παιδική χαρά κατεβάζουν τα παντελόνια και κάνουν την ανάγκη τους στους θάμνους, μέσα στη μέση της πλατείας. Οπότε αναγκάζομαι και παίρνω το αυτοκίνητο για να πάω αλλού», λέει. «Σκεφτόμουν πρόσφατα ότι, εντάξει, σήμερα είμαστε ακόμα στις πρώτες μέρες της ζέστης, τι θα γίνει όταν μπει το καλοκαίρι; Ποια θα είναι η διέξοδός μας;»
«Όταν έχεις ένα παιδί που πιάνει τα πάντα στα χέρια του, δεν μπορείς να πηγαίνεις σε χώρους γεμάτους αποτσίγαρα, σπασμένα γυαλιά, σκουπίδια, ακαθαρσίες ζώων», λέει η 34χρονη Ματίνα.
Οι δημοφιλείς πράσινοι χώροι της Αττικής, όπως είναι ο Εθνικός Κήπος, το Πεδίον του Άρεως, το Άλσος Συγγρού, το Πάρκο Ριζάρη και ορισμένα ακόμα, δέχονται ιδιαίτερη πίεση, κυρίως τα Σαββατοκύριακα, από κατοίκους διαφόρων περιοχών, κάτι που μας δείχνει ότι οι Αθηναίοι αναζητούν τους πράσινους χώρους, απλώς με στοιχειώδεις προϋποθέσεις. «Πολλές φορές λέμε ότι οι πράσινοι χώροι δεν είναι ακριβώς στην κουλτούρα μας σε σχέση με άλλες χώρες, αλλά δεν είμαι σίγουρος γι’ αυτό. Υπάρχουν παραδείγματα, όπως το ΚΠΙΣΝ, όπου δημιουργήθηκε ένας ανοιχτός πράσινος χώρος με ένα πλούσιο πρόγραμμα και σχεδιασμό, ο οποίος λειτούργησε πολύ καλά και τον προτιμά πολύς κόσμος», λέει ο Λουκάς Τριάντης. «Υπάρχουν και αρκετοί πράσινοι χώροι που χρησιμοποιούνται και μάλιστα πολύ, παρόλο που τους λείπει βασικός αστικός εξοπλισμός –παγκάκια και προσβάσεις για αμαξίδια ή καροτσάκια–, όπως ο λόφος Φιλοπάππου ή η Ακαδημία Πλάτωνος».
Οι χαμένες ευκαιρίες
Και αν το δικαίωμα της πρόσβασης σε ελεύθερους, πράσινους χώρους είναι καθολικό, σίγουρα αποκτά χαρακτήρα ακόμη πιο επιτακτικό για ανθρώπους από ευάλωτα περιβάλλοντα, που κατά κανόνα ζουν σε πιο πυκνοδομημένες γειτονιές, σε χειρότερης ποιότητας κατοικίες και έχουν μεγαλύτερη ανάγκη για διέξοδο, και μάλιστα δωρεάν. «Υπάρχουν γειτονιές, όπως αυτές που διατρέχουν την Πατησίων –ο Άγιος Νικόλαος, ο Άγιος Ελευθέριος– που δεν έχουν σχεδόν καθόλου πράσινο, τη στιγμή που αλλού υπάρχουν χώροι οι οποίοι δεν χρησιμοποιούνται επειδή δεν έχει φροντίσει η πολιτεία γι’ αυτό, όπως για παράδειγμα το πάρκο στο Γουδί. Είναι ένας μεγάλος χώρος, χαρακτηρισμένος ως μητροπολιτικό πάρκο, το οποίο όμως είναι διασπασμένο σε πολλές μικρές ενότητες μικρότερων ιδιοκτητών ή διαχειριστών. Η πρόσβαση είναι πολύ δύσκολη για το κοινό. Είναι μια πολύ μεγάλη χαμένη ευκαιρία, έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός μητροπολιτικού πάρκου και θα μπορούσε, τηρουμένων των αναλογιών, να είναι ένα Χάιντ Παρκ για την Αθήνα· έχει αυτή τη δυναμική, έχει δίπλα μετρό, έχει τη Γλυπτοθήκη. Δεν έχει αξιοποιηθεί, όμως, όπως θα έπρεπε», σχολιάζει ο κ. Τριάντης, ενώ ο Κωνσταντίνος Πίττας υπογραμμίζει ένα συστημικό ζήτημα που αφορά όλους τους δημόσιους χώρους και όχι μόνο τα πάρκα: «Αν στους ανοιχτούς χώρους υπολογίσουμε τα πάρκα, τα βουνά, και τις παραλίες, παρατηρούμε πως αυτοί οι χώροι συχνά καταπατούνται από το ιδιωτικό συμφέρον. Υπάρχει μια μόνιμη προσπάθεια απομάκρυνσής μας από τους δημόσιους ελεύθερους χώρους, είτε αυτό ονομάζεται τραπεζοκαθίσματα, είτε ονομάζεται πέργκολες, είτε ξαπλώστρες. Γίνονται ιδιωτικοί χώροι στους οποίους για να υπάρχεις πρέπει να καταναλώνεις. Θα έπρεπε κανείς να μπορεί να βρίσκεται κάτω από ένα δέντρο, σε μια σκιά, χωρίς να πρέπει να καταναλώσει για να υπάρχει. Το δικαίωμα του κάθε πολίτη στον ελεύθερο δημόσιο χώρο, και μάλιστα στο πράσινο, θα έπρεπε να είναι κατοχυρωμένο, γιατί συνάδει με μια βαθιά ανάγκη σε ζητήματα ευεξίας, άθλησης, φροντίδας του εαυτού», καταλήγει.
«Το πάρκο στο Γουδί θα μπορούσε, τηρουμένων των αναλογιών, να είναι ένα Χάιντ Παρκ για την Αθήνα». –Λουκάς Τριάντης, αντιπρόεδρος του συλλόγου πολεοδόμων
Πάντως, η δικαιολογημένη διεκδίκηση για ελεύθερους, πράσινους χώρους δεν περιορίζεται σε μητροπολιτικά πάρκα ή μεγαλεπήβολα νέα έργα. Πολλοί Αθηναίοι σε επίπεδο καθημερινότητας καταφεύγουν στο κοντινό τους αλσύλλιο ή παρκάκι – αρκεί αυτό να είναι φροντισμένο, όπως λέει ο 30χρονος Μενέλαος: «Σχεδόν κάθε βράδυ ξεκινάω από το Μοσχάτο όπου μένω και περπατάω σε ένα μακρόστενο αλσάκι παράλληλα με τις γραμμές του Ηλεκτρικού. Δεν είναι διαπλατυσμένο, είναι στενό, αλλά είναι κοντά στο σπίτι, είναι περιποιημένο και κατά τη διάρκεια του χρόνου μού αρέσει να βλέπω πώς αλλάζουν οι εποχές, πώς πέφτουν τα φύλλα το φθινόπωρο, πώς ανθίζουν ξανά κάποια δέντρα την άνοιξη».