Τα πρώτα δύο χρόνια της κρίσης, όταν στην Ελλάδα (και όχι μόνο) είχαμε διαδηλώσεις για τα μέτρα λιτότητας, στην παγωμένη Ρωσία μια ομάδα κοριτσιών έκαναν τη δική τους μικρή επανάσταση. Nτυμένες με πολύχρωμες μάσκες και χρωματιστά φορέματα, έδιναν παραστάσεις σε δημόσιους χώρους της Μόσχας, ερμηνεύοντας τραγούδια που είχαν γράψει μόνες τους για να ασκήσουν κριτική στις αρχές και στον «ανδρικό σοβινισμό».
Στις 21 Φεβρουαρίου 2012 εισέβαλαν στoν καθεδρικό ναό του Σωτήρος Χριστού και είπαν μια «πανκ προσευχή» ενάντια στον Ρώσο πρόεδρο, που είχε εκλεγεί τρίτη φορά κατά σειρά. Εβγαλαν τις κιθάρες από τις θήκες, έπιασαν τα μικρόφωνα και τραγούδησαν «Παναγία μου, Μητέρα του Θεού, διώξε τον Πούτιν», καταδικάζοντας μεταξύ άλλων και τους στενούς δεσμούς της Ορθόδοξης Εκκλησίας με τον άνθρωπο που εκείνες αποκαλούσαν «δικτάτορα». Στην πολιτική αυτή περφόρμανς οι νεαρές αυτές γυναίκες, γνωστές ως Pussy Riot, έπεφταν στο πάτωμα, έκαναν τον σταυρό τους, ενώ εκλιπαρούσαν την Παρθένο Μαρία να γίνει φεμινίστρια!
Η πράξη αυτή, φυσικά, θεωρήθηκε ιερόσυλη. Ο Βλαντιμίρ Πούτιν –που όπως γνωρίζουμε και από την επίσκεψή του στην Ελλάδα είναι βαθιά θρήσκος– δήλωσε ότι οι Pussy Riot «υπονομεύουν τα ηθικά θεμέλια της χώρας». Τρία μέλη του γκρουπ –η Νadezhda Tolokonnikova (Νάντια Τολοκονίκοβα), η Yekaterina Samutsevich (Κάτια Σαμουτσέβιτς) και η Maria Alekhina (Μάσα Αλιόχινα)– καταδικάστηκαν σε φυλάκιση. Η Κάτια αποφυλακίστηκε πρώτη και ύστερα από δύο χρόνια περίπου αφέθηκαν ελεύθερες η Νάντια και η Μάσα, που και οι δύο ήταν νέες μητέρες. Οι κοπέλες έδειξαν ότι δεν είχαν καμία διάθεση να αποσυρθούν και να σιωπήσουν. Η εμπειρία τους στη φυλακή (η Μάσα την περιέγραψε ως μια περίοδο «ατελείωτης ταπείνωσης», με καταναγκαστικές γυναικολογικές εξετάσεις) τις όπλισε να συνεχίσουν τις ακτιβιστικές τους δράσεις: ίδρυσαν τον οργανισμό Zona Prava, ο οποίος παρέχει ενημέρωση και νομική στήριξη σε Ρώσους κρατουμένους και υπόδικους.
Χτες, δύο μέλη των Pussy Riot εμφανίστηκαν στο πλαίσιο του προγράμματος «Λέξεις & Σκέψεις» της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών: ηΜάσα Αλιόχινα, η πρώην πολιτική κρατουμένη, και η Σάσα Μπογκίνο, δημοσιογράφος στην ανεξάρτητη ειδησεογραφική ιστοσελίδα MediaZona, που συνδέεται με τον οργανισμό Zona Prava. Το «K» κατάφερε να τους μιλήσει μία εβδομάδα πριν πραγματοποιηθεί η εκδήλωση.
Πριν όμως προχωρήσουμε στο τι μας είπαν, είναι σημαντικό να καταλάβουμε ποιες και τι είναι οι Pussy Riot. Πολλοί πιστεύουν ότι είναι απλώς ένα πανκ ροκ συγκρότημα. Δεν είναι όμως. Πρόκειται για μια αμιγώς γυναικεία καλλιτεχνική κολεκτίβα, που απαρτίζεται από περίπου 20 άτομα. Οι δράσεις τους ακροβατούν ανάμεσα στην πολιτική τέχνη, τον φεμινισμό, την ανεξάρτητη δημοσιογραφία και τον ακτιβισμό. Οι Pussy Riot ιδρύθηκαν το 2011, όταν οι καλλιτέχνιδες Νάντια Τολοκονίκοβα και Κάτια Σαμουτσέβιτς αποσχίστηκαν από μια άλλη γνωστή ρωσική ακτιβιστική συλλογικότητα στον ευρύτερο χώρο των εικαστικών, τη Voina (που στα ρωσικά σημαίνει «πόλεμος»), με σκοπό να φτιάξουν μια μπάντα για να μπορούν να εκφράζουν τις δικές τους ιδέες περί γυναικείας απελευθέρωσης. Στη συνέχεια στην παρέα μπήκε η Μάσα Αλιόχινα, που τότε ήταν φοιτήτρια στο Ινστιτούτο Δημοσιογραφίας και Δημιουργικής Γραφής στη Μόσχα.
Σήμερα η Νάντια ζει και εργάζεται στο Λος Αντζελες, όπου γυρίζει ποπ φεμινιστικά βιντεοκλίπ ενάντια στον Τραμπ, όπως το «Make America Great Again», ενώ η Μάσα γράφει ποίηση και έχει κάνει στροφή στην υποκριτική τέχνη. Μαζί με άλλα τρία μέλη των Pussy Riot έχει φτιάξει μια θεατρική ομάδα, που αυτή την περίοδο περιοδεύει ανά τον κόσμο με το έργο «Επανάσταση», το οποίο βασίζεται στη δική της προσωπική ιστορία και μιλάει για τη διαμαρτυρία, την τέχνη και τον πολιτικό ακτιβισμό σε ένα εχθρικό κράτος. Τη ρωτάμε αν παραμένουν σταθερές οι απόψεις της για τον Πούτιν. «Είναι καιρό στην εξουσία και, αν θέλουμε ελευθερία, θα πρέπει να τον ξαποστείλουμε», δηλώνει χωρίς περιστροφές.
Ποιο είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν σήμερα στη Ρωσία; «Η λογοκρισία. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ελέγχονται από το κράτος, ενώ υπάρχει ένας κυβερνητικός οργανισμός που παρακολουθεί τι γράφεται στις εφημερίδες και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι δημοσιογράφοι, για παράδειγμα, δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τη λέξη “αυτοκτονία” όταν αναφέρονται σε άτομα που έχουν αφαιρέσει τη ζωή τους», μου λέει η ρεπόρτερ Σάσα Μπογκίνο, και συμπληρώνει: «Αλλά το μεγαλύτερο πρόβλημα, για μένα, είναι ότι δεν ξέρεις τι σου ξημερώνει. Αν ζεις στη Ρωσία, πρέπει να είσαι προετοιμασμένος για τα πάντα. Μπορεί αύριο, για παράδειγμα, να απαγορευτούν οι εκτρώσεις, έτσι, χωρίς καμία προειδοποίηση».
Οι «κόρες» της Ρωσικής Πρωτοπορίας
Οι Pussy Riot έχουν επικεντρώσει μεγάλο μέρος των ενεργειών τους στην πολιτική κατάσταση της χώρας τους και στη βελτιώσοη των συνθηκών στις ρωσικές φυλακές. «Η χώρα μου», όπως μας πληροφορεί η Σάσα, «έχει περίπου 100 αντιφρονούντες πολιτικούς κρατουμένους. Ο πολύς κόσμος όμως δεν νοιάζεται για τους υπόλοιπους φυλακισμένους. Οι συνθήκες διαβίωσης στα κελιά είναι απάνθρωπες, ταπεινωτικές. Υπάρχει καταναγκαστική εργασία. Χρησιμοποιούν τους φυλακισμένους να ράβουν τσάμπα στολές για την αστυνομία, να χτίζουν δρόμους… Από την άλλη, όταν βγαίνεις από τη φυλακή, είσαι στιγματισμένος. Δεν υπάρχει πρόγραμμα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων στην κοινωνία». Βέβαια, αυτό δεν είναι μια ιδιαιτερότητα του ρωσικού συστήματο,ς καθώς ανάλογες τακτικές παρατηρούνται και σε άλλα μέρη του κόσμου.
Οταν η Νάντια Τολοκονίκοβα βρισκόταν στη φυλακή, ο Σλάβοϊ Ζίζεκ, συγκινημένος από τις περφόρμανς των Pussy Riot, ξεκίνησε να της γράφει. Τα γράμματα αυτά βρίσκονται συγκεντρωμένα στην έκδοση «Comradely Greetings: The Prison Letters of Nadya and Slavoj» (VersoBooks). Στο πρώτο γράμμα του προς τη Νάντια ο αριστερός φιλόσοφος της λέει: «Μπορεί να φαίνεται ότι ο κόσμος δεν σας ακολουθεί, αλλά κατά βάθος σάς πιστεύει, γνωρίζει ότι λέτε την αλήθεια ή, καλύτερα, ότι πρεσβεύετε την αλήθεια». Και εκείνη απαντά: «Οι Pussy Riot ήταν μέρος μιας δύναμης της οποίας σκοπός είναι να ασκήσει κριτική, να δημιουργήσει τέχνη, να πειραματιστεί και να προκαλέσει προκλητικά γεγονότα. Δανειζόμενη τον ορισμό του Νίτσε, είμαστε όλοι παιδιά του Διονύσου που τραβάνε κουπί και δεν αναγνωρίζουν τις αρχές».
Εδώ έχει σημασία να εξετάσουμε σε ποια παράδοση μεγάλωσαν οι Pussy Riot. Μπορεί η σύγχρονη καλλιτεχνική σκηνή της Ρωσίας να είναι μικρή σε σχέση με άλλες μητροπόλεις, όμως μην ξεχνάμε ότι σε αυτή τη χώρα γεννήθηκε η Ρωσική Πρωτοπορία, η οποία είναι το μοναδικό αβανγκάρντ κίνημα που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την Οκτωβριανή Επανάσταση. Επίσης είναι το μόνο καλλιτεχνικό ρεύμα στις αρχές του 20ού αιώνα στο οποίο συμμετείχαν τόσο πολλές γυναίκες.
Είναι λίγος καιρός μετά την παγκόσμια Απεργία Γυναικών. Φαίνεται ότι η συζήτηση για τον φεμινισμό έχει κάθε άλλο παρά τελειώσει. Ποια η γνώμη των Pussy Riot σχετικά με το θέμα; «Στις 8 Μαρτίου πραγματοποιήθηκε μια πορεία στην Αγία Πετρούπολη, αλλά όχι τόσο μεγάλη όσο αυτές στην Ευρώπη και στην Αμερική. Εχουμε ακτιβιστές εδώ που αγωνίζονται για την ισότητα των δύο φύλων, αλλά δεν υπάρχει μεγάλο φεμινιστικό κίνημα. Το πρόβλημα είναι ότι ο ρωσικός λαός διατηρεί ακόμη σταθερή την εικόνα της παραδοσιακής οικογένειας, όπου η γυναίκα είναι η νοικοκυρά που μεγαλώνει τα παιδιά και γι’ αυτό δεν της είναι απαραίτητη η ανώτατη εκπαίδευση», μας λέει η Σάσα Μπογκίνο, η οποία αποφάσισε να γίνει δημοσιογράφος στα 17 της, όταν παρακολουθούσε τη δίκη των Pussy Riot. Η λέξη «φεμινιστής», της λέω, περιορίζεται ακόμη από στερεότυπα και έχει βαρύ αρνητικό φορτίο. Επικρατεί η άποψη ότι οι φεμινίστριες είναι δυστυχισμένες γυναίκες που δεν τους αρέσει να βάφονται και να ξυρίζονται. «Υπάρχει μια ομάδα ακτιβιστών που είναι πολύ επιθετικοί και δημιουργούν εσφαλμένη εντύπωση στον κόσμο που δεν γνωρίζει τίποτα για τον φεμινισμό. Οπως καλή ώρα οι γονείς μου, που θεωρούν ότι οι φεμινίστριες είναι τρελές που απλώς μισούν τους άντρες. Δυστυχώς, δεν υπάρχει ενημέρωση».
Κοιτώντας ξανά και ξανά τα βίντεο των Pussy Riot, αυτό που θαυμάζω σε εκείνες είναι το εκπληκτικό θάρρος τους. Σκεφτείτε το νεαρό της ηλικίας τους όταν πραγματοποίησαν αυτές τις περφόρμανς, σκεφτείτε ότι κάποιες από αυτές ήταν μητέρες. Δεν έχει σημασία αν συμφωνούμε ή όχι με τη ρητορική τους, οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι κάνουν επαναστατική τέχνη, με την κυριολεκτική και μεταφορική έννοια της λέξης. Και, κατά τη γνώμη μου, έτσι θα έπρεπε να είναι όλοι οι καλλιτέχνες, ειδικά σήμερα, στον κόσμο όπου ζούμε: να μη φοβούνται να εκφράσουν τις τολμηρές ιδέες και απόψεις τους, γιατί μόνο έτσι αναμοχλεύονται τα πράγματα. Το έγραψε η καταξιωμένη Αμερικανορωσίδα δημοσιογράφος Μasha Green στην εισαγωγή του βιβλίου της για τις Pussy Riot: «Ενα αριστούργημα, κάτι που τραβά την προσοχή του κοινού, που κάνει τον θεατή να επιστρέφει ξανά και ξανά στο έργο, που τον κάνει να αναθεωρεί απόψεις του, κάτι που τον εξαγριώνει, που τον κάνει να πονά και τον φέρνει αντιμέτωπο με ερωτήματα. Ενα αριστούργημα είναι πάντα ένα θαύμα». ■