Ο δρόμος από το τελωνείο της Νίκης προς το έδαφος της ΠΓΔΜ και το τμήμα της Μεγάλης Πρέσπας που ανήκει στο γειτονικό κράτος σχηματίζει έναν μικρό κύκλο. Περνά από την Μπίτολα (το παλιό Μοναστήρι) κι έπειτα κατηφορίζει γλυκά προς τα ήρεμα νερά της λίμνης. Υπάρχουν καλλιέργειες με οπωροφόρα δέντρα και, όσο πλησιάζουμε στους παραλίμνιους οικισμούς, το φυσικό τοπίο γίνεται ακόμη πιο οικείο για όσους γνωρίζουμε την ελληνική πλευρά της λίμνης – στην Αλβανία ανήκει το τρίτο, μικρότερο κομμάτι της Μεγάλης Πρέσπας, στα δυτικά. Το Οτέσεβο, όπου ο Ζόραν Ζάεφ παρέθεσε γεύμα στην ελληνική αποστολή μετά την υπογραφή της συμφωνίας, δεν είναι χωριό, αλλά ένα τουριστικό θέρετρο με μεγάλη αμμουδιά, εστιατόριο, ξενοδοχείο και κάμπινγκ πιο δίπλα. Την ημέρα της επίσκεψής μας, παραμονή της άφιξης των επισήμων, αστυνομικοί με πολιτικά κάνουν αυτοψία στο Οτέσεβο, εργάτες επιδιορθώνουν την ξύλινη προβλήτα στη λίμνη και σερβιτόροι στρώνουν λευκά τραπεζομάντιλα.
Σε μικρή απόσταση πιο κάτω, ξεκινούν τα σπίτια του οικισμού του Στένιε. Είναι ένα τυπικό ψαροχώρι της Πρέσπας με κάποιες, ωστόσο, σουρεάλ βαλκανικές πινελιές. Στην αμμουδιά έχει κατασκευαστεί ένα φουτουριστικό αναψυκτήριο και στο νερό μια ψηλή ξύλινη εξέδρα, όχι για να δένουν οι βάρκες, αλλά για αναψυχή των επισκεπτών. Την κάπως παράδοξη πρώτη εικόνα ενισχύει σήμερα μια ομάδα νέων, οι οποίοι έχουν απλώσει στρώματα γυμναστικής στην εξέδρα και εκτελούν ασκήσεις. «Είμαστε ομάδα τριάθλου από τα Σκόπια κι έχουμε έρθει για προετοιμασία εν όψει του εθνικού πρωταθλήματος την ερχόμενη εβδομάδα», λέει η Αντονία Μπρεζόφσκα, γυμνάστρια της ομάδας. «Γνωρίζω για την αυριανή συμφωνία με την Ελλάδα, θα υπογραφεί εκεί απέναντι, όμως δεν θέλω να τη σχολιάσω». Στο καφέ, ένα γκρουπ ηλικιωμένων Δυτικοευρωπαίων τουριστών τρώνε ψάρι και απολαμβάνουν τον ήλιο. Στην άκρη της αμμουδιάς, ανάμεσα στα καλάμια, ψαράδες έχουν τραβηγμένες τις βάρκες τους. Δεν διαθέτουν όλοι άδεια για ψάρεμα στη λίμνη, όπως λένε, κι έτσι πολλοί παίζουν ένα καθημερινό κρυφτό με το τοπικό Λιμενικό.
Ο μικρός Γκόραν πουλάει τσάι και παστά τσιρόνια στους τουρίστες.
«Εγκληματίες»
Βαδίζουμε προς το χωριό, στο οποίο ζουν μόνιμα περίπου 300 άτομα. Πολλοί έχτισαν σπίτια εδώ την τελευταία δεκαετία. Το Στένιε έχει σχολείο, τέσσερις ορθόδοξες εκκλησίες και σε κάθε αυλή λαχανόκηπο. Ο Σλόμπονταν Τραϊκόφκσι είναι μηχανικός αυτοκινήτων και μας χαιρετάει με ένα πλατύ χαμόγελο. Του ζητάμε να μας πει την αίσθησή του για τη συμφωνία. «Ο πατέρας μου ήταν Μακεδόνας και ο παππούς μου το ίδιο. Μου είναι αδύνατον έστω να συζητάμε ότι αυτό μπορεί να αλλάξει. Δεν γνωρίζω κάποιον που είναι υπέρ της συμφωνίας», λέει. Τα βάζει με τον πρωθυπουργό Ζόραν Ζάεφ και την κυβέρνηση στα Σκόπια, τους οποίους χαρακτηρίζει «εγκληματίες». Θα ήθελε, όπως λέει, να μην είχε ανοίξει ποτέ το θέμα, για να μπορεί να συνεχίσει να επισκέπτεται, χωρίς καμία δεύτερη σκέψη, τις παραλίες της Βόρειας Ελλάδας, όπως κάνει πολύ τακτικά. Ο Γκόραν, νεαρός τεχνίτης ρολογιών, συμφωνεί ότι η ονομασία θα μπορούσε να αλλάξει, όμως μόνο σε ό,τι αφορά τις επαφές και τις συναλλαγές μεταξύ των δύο χωρών. «Δεν βλέπω κάποιον λόγο να αλλάξει το σύνταγμα», σημειώνει. «Δεν ανησυχώ για τυχόν κρίση μεταξύ μας, όμως πολλοί ηλικιωμένοι στα χωριά γύρω από τη λίμνη νομίζουν εδώ και καιρό ότι θα γίνει πόλεμος».
Στην ελληνική όχθη
Οι άνθρωποι στα ελληνικά χωριά και σε εκείνα που ανήκουν στην ΠΓΔΜ μοιράζονται ειρηνικά την ίδια λίμνη, όμως η καχυποψία μεταξύ τους παραμένει. Παίρνουμε τον δρόμο αντίστροφα προς το τελωνείο της Νίκης, κάνοντας μια αντίστοιχη κυκλική διαδρομή μέσω της Φλώρινας, ώστε να κατηφορίσουμε προς το χωριό Ψαράδες. Οι πρώτοι δημοσιογράφοι ελληνικών και ξένων δικτύων έχουν αρχίσει να καταφθάνουν και στο παρθένο τοπίο της Μεγάλης Πρέσπας στήνεται ο μεταλλικός σκελετός της τέντας για την ιστορική τελετή. Οι κάτοικοι δεν συμμετέχουν στις προετοιμασίες ούτε φαίνεται να συμμερίζονται κάποιον ενθουσιασμό. «Εδώ πιο κάτω είναι η προτομή του παπα-Γιώργη, συγγενούς από το σόι του άντρα μου, τον οποίο σκότωσαν οι κομιτατζήδες το 1907 γιατί αρνήθηκε να ψάλει στα βουλγάρικα. Δεν ξέρω τι θα μπορούσα να πω σήμερα σε αυτόν ή στον πατέρα μου», λέει η Ευτυχία Δημανοπούλου. Δύο νέα αδέρφια που σπουδάζουν στα Γιάννενα και εργάζονται στην οικογενειακή ταβέρνα στους Ψαράδες θέλησαν να μιλήσουν ανώνυμα: «Είμαστε αποκλεισμένοι από την αστυνομία. Στο Πισοδέρι θα διαδηλώσουν αύριο άνθρωποι εναντίον της συμφωνίας. Αν ήταν καλή η συμφωνία, γιατί δεν τους επιτρέπουν να έρθουν εδώ να το γιορτάσουμε;».
Ηλικιωμένος ψαράς στο χωριό Στένιε, στην πλευρά της ΠΓΔΜ.
Το ιστορικό φορτίο είναι πολύ βαρύ στις Πρέσπες κι αυτό διακρίνεται στα λόγια των κατοίκων και στον τρόπο τους. Πολλοί έχουν βγάλει ελληνικές σημαίες στα μπαλκόνια και ψιθυρίζουν όχι και τόσο κολακευτικά λόγια για τους επίσημους επισκέπτες. Στο παρελθόν, πληθυσμοί μετακινήθηκαν αναγκαστικά στις δύο πλευρές των συνόρων, χωριά ερημώθηκαν ή άλλαξαν ονομασία ενώ απαγορεύτηκε να ομιλείται δημόσια το σλαβικό γλωσσικό ιδίωμα. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’70, στην είσοδο των χωριών των Πρεσπών, όπως και σε άλλες ακριτικές περιοχές στη Βόρεια Ελλάδα, υπήρχαν μπάρες και χρειαζόταν ειδική άδεια για να περάσουν. Πριν από τον ελληνικό Εμφύλιο, στα 20 χωριά γύρω από την ελληνική όχθη ζούσαν 12.000 κάτοικοι, ενώ σήμερα μόλις 1.500.
Οι περίπου 80 κάτοικοι των Ψαράδων ζουν από το ψάρεμα γριβαδιών και τσιρονιών, τα οποία πωλούν στην Καστοριά και στη Φλώρινα, κι επίσης από την καλλιέργεια φασολιών. Τουρίστες κρατούν ζωντανούς τους πέτρινους ξενώνες και τα λιγοστά ταβερνάκια γύρω από τη λίμνη. Ο υγροβιότοπος με την αβάσταχτη μελαγχολική ομορφιά κατατάσσεται στους δέκα πιο σημαντικούς στη Μεσόγειο για τον ενδημισμό ψαριών του γλυκού νερού. Έχουν καταγραφεί περισσότερα από 260 είδη πουλιών. Και όμως, σε αυτόν τον ευλογημένο τόπο οι νέοι φεύγουν μετά το σχολείο και πολλοί αναγκάζονται να μεταναστεύσουν στο εξωτερικό. Ο Τάσος Δημανόπουλος κάνει βαρκάδα τους τουρίστες στη λίμνη. Ανήκει στους λιγοστούς αισιόδοξους για τη συμφωνία. «Εύχομαι να λειτουργήσει, θα είναι καλό για ολόκληρη την παραμεθόριο», είπε. «Οι σχέσεις των γειτονικών κρατών είναι αντίστοιχες με την ανάπτυξη των οικονομιών τους. Αν η οικονομία πηγαίνει καλά, τα σύνορα έχουν μόνο τυπική σημασία». ■