Στις δύο οδικές εισόδους του Βελιγραδίου, δύο συγκροτήματα κτιρίων, κατασκευασμένα από τσιμέντο, μοιάζουν με άτυπες πύλες καλωσορίσματος για όποιον κινείται στον αυτοκινητόδρομο. Η ανατολική αποτελείται από τρία κτίρια 28 ορόφων, ενώ η δυτική από τον Πύργο Γκένεξ: δύο –εκ πρώτης όψεως– πολυκατοικίες που ενώνονται με μια γέφυρα και έναν τσιμεντένιο σωλήνα που στην κορυφή του έχει ένα παρατηρητήριο. Αμφότερα τα αρχιτεκτονήματα αυτά στις δύο εισόδους της πόλης ακολουθούν τις επιταγές του μπρουταλισμού και αποτελούν τα μοντέρνα αξιοθέατα της σερβικής πρωτεύουσας. Οι τουρίστες περιηγούνται σε συνοικίες που συνήθως δεν αναγράφονται στους ταξιδιωτικούς οδηγούς, για να τα θαυμάσουν και να πάρουν μια γεύση από έναν κόσμο που τον έμαθαν μέσα από ντοκιμαντέρ, αφηγήσεις και ιστορικά βιντεάκια στο YouTube.
Τα τελευταία χρόνια, από τις πόλεις της Ανατολικής Ευρώπης αναδύεται ένα νέο είδος τουρισμού, στο οποίο επισκέπτες θέλουν να εξερευνήσουν το σοσιαλιστικό παρελθόν τους μέσα από κτίρια, μνημεία, αφηγήσεις, έργα τέχνης, συντρίμμια και υπολείμματα μιας περιόδου, όπως τα μπρουταλιστικά αρχιτεκτονήματα στις παρυφές των πόλεων που αποσυντίθενται και, σε σπάνιες περιπτώσεις, καλλωπίζονται και ανακαινίζονται.
Από το 2012 η Πολωνή Μαρτίνα Σομπέτσκα και ο Ισπανός Νταβίντ Ναβάρο ταξιδεύουν κυρίως στο πρώην Ανατολικό Μπλοκ, για να φωτογραφίσουν και να επανασχεδιάσουν στο χαρτί τα μπρουταλιστικά αυτά κτίρια, τα οποία αποκαλούν «αντιήρωες της μοντέρνας αρχιτεκτονικής». Οι φωτογραφίες τους κυκλοφορούν σε θεματικά λευκώματα που εκδίδουν οι ίδιοι με το όνομα Zupagrafika, όπως ονομάζεται και το γραφιστικό γραφείο τους στο Πόζναν, στα δυτικά της Πολωνίας.
«Η πρώτη μας έκδοση ήταν εμπνευσμένη από τον τόπο μας, το Πόζναν. Οι φωτογραφίες πάντοτε επικεντρώνονται στους ανθρώπους που κατοικούν στα κτίρια. Θέλουμε να δείξουμε τη σχέση μεταξύ τους και της τσιμεντένιας αρχιτεκτονικής που τους περιβάλλει», λένε.
Μιλώντας για μπρουταλισμό, στον νου μας θα πρέπει να έχουμε το σκυρόδεμα. Η λέξη «μπρουτάλ», με την οποία ορίζεται το αρχιτεκτονικό ρεύμα που εμφανίστηκε το 1950 στο Ηνωμένο Βασίλειο, προέρχεται από το γαλλικό «béton brut» (τραχύ σκυρόδεμα), το οποίο δεν είναι υλικό, αλλά προσδιορίζει μια πιο αρχιτεκτονική χρήση του τσιμέντου. Κύρια χαρακτηριστικά του, οι τόνοι σκυροδέματος, η τραχύτητα στις όψεις των κτιρίων, ασυνήθιστα σχέδια και μικρά παράθυρα. Στην επόμενη δεκαετία, το ρεύμα έγινε συνώνυμο με τις οικιστικές λύσεις στα κράτη του πρώην Ανατολικού Μπλοκ. Ωστόσο, μετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού τα κτίρια αφέθηκαν στη μοίρα τους, ενώ οι τοποθεσίες τους περιμετρικά των αστικών κέντρων συνδέθηκαν με περιστατικά εγκληματικότητας και φαινόμενα περιθωριοποίησης. Προοδευτικά όμως, ο μπρουταλισμός εξαφανίζεται, είτε με κατεδαφίσεις είτε με απερίσκεπτες ανακαινίσεις, όπως εξηγεί η Μαρτίνα Σομπέτσκα.
Ο Νταβίντ Ναβάρο βρέθηκε από τη Θαραγόθα στο Πόζναν, χάρη στη γραφιστική και στις εμπνεύσεις του από την πολωνική Σχολή των Αφισών, που μεσουράνησε στην Πολωνία για τρεις δεκαετίες και ενέπνευσε πολλούς γραφίστες σε όλο τον κόσμο. Μετά από μερικές επισκέψεις, η προσοχή του έπεσε στα μοντερνιστικά κτίρια, όπως η Ροτούντα, ένα πολύπαθο αρχιτεκτονικό μνημείο στο κεντρικότερο σημείο της Βαρσοβίας, που κουβαλάει στις πλάτες του φθορές, εκρήξεις και μερικές κατεδαφίσεις, αλλά και τα πανύψηλα οικιστικά κατασκευάσματα που στην Τσεχία ονομάζονται panelak, στη Γερμανία plattenbau και στην Πολωνία wielka płyta (τεράστιες προκάτ πλάκες από σκυρόδεμα σαν «μεγάλα πιάτα»). Η γνωριμία του με τη Μαρτίνα υπήρξε καταλυτική στην αγάπη του για την αρχιτεκτονική, καθώς στα επόμενα εννιά χρόνια που ακολούθησαν συμπορεύονται στο Zupagrafika.
Εκτός από τα λευκώματα και τις φωτογραφίες, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πράγματα που δημιουργούν οι δύο συνεργάτες είναι οι χάρτινες μινιατούρες μικρών κτιρίων, τα λεγόμενα paper kits, τις οποίες μπορεί κανείς να κατασκευάσει στο σπίτι του και να τις χρησιμοποιήσει ως ντεκόρ στα ράφια της βιβλιοθήκης του ή οπουδήποτε θελήσει. «Έχουμε ετοιμάσει ένα πολύ λεπτομερές είδος εικονογράφησης για να απεικονίσουμε τις αυθεντικές προσόψεις των κτιρίων μαζί με όλες τις ιδιαιτερότητες που κουβαλούν πάνω τους, ως αποτέλεσμα του χρόνου ή της ανθρώπινης παρέμβασης – κεραίες και δορυφορικά πιάτα, κουρτίνες στα παράθυρα, ταγκιές και γκράφιτι», λένε και μοιράζονται τη διαδικασία που ακολουθούν. Οι φωτογραφίες και η αρχειοθέτηση των κτιρίων αποτελούν το πρώτο βήμα. Ακολουθεί η απεικόνιση των προσόψεων και ο σχεδιασμός των μοντέλων σε πιο χοντρές σελίδες ενός βιβλίου, σε συνεργασία με τον εκδοτικό οίκο. Έπειτα, το paper kit είναι διαθέσιμο μέσα από το site τους ή σε επιλεγμένα καταστήματα στην Ευρώπη.
«Θαυμάζουμε τη σύνθεση και τον σχεδιασμό αυτών των κτιρίων και των αρχιτεκτόνων που τα σχεδίασαν και τα αντιμετώπισαν ως έργα τέχνης. Αυτός είναι ο τρόπος μας να διατηρήσουμε αυτά τα κτίρια στην αρχική τους μορφή», καταλήγουν.
Ιnfo: zupagrafika.com