Kείμενο: Elisabeth Goodridge c.2022 The New York Times Company // Aπόδοση: Μαρία Κωβαίου
Για τους ιδιοκτήτες των ξενώνων που φιλοξενούν φίλους της κατάδυσης, οι δύτες πρέπει να είναι, φαντάζομαι, σαν τα παιδιά: σχεδόν πάντα θαυμάσιο να τους φιλοξενείς, αλλά το βράδυ καλύτερα να τους έχεις να κοιμούνται με ασφάλεια στα κρεβατάκια τους.
Η σκέψη αυτή μου προέκυψε στο τέλος μιας νυχτερινής κατάδυσης, στα ανοιχτά της νότιας ακτής της νήσου Ροατάν στην Ονδούρα τον περασμένο Δεκέμβριο. Με τον ήλιο να δύει, τέσσερις από εμάς είχαμε αποφασίσει να τσαλαβουτήσουμε στα σκοτεινά νερά που ξεκινούσαν μόνο μερικά μέτρα από τον ξενώνα Reef House και να καταδυθούμε με φακούς ανά χείρας για να μπορέσουμε να δούμε τα ψάρια τρομπέτα, τους αστακούς, τα λαβυρινθόμορφα κοράλλια (Diploria labyrinthiformis), τις βεντάλιες της θάλασσας και τα άλλα υποθαλάσσια όντα που κατοικούσαν σε εκείνον τον Μεσοαμερικανικό Ύφαλο των σχεδόν 1.126 χλμ. Οι νυχτερινές καταδύσεις ήταν κάτι πρωτόγνωρο για μένα: το σκοτάδι ήταν συναρπαστικό, μυστηριώδες, γεμάτο ζωή, αλλά και αρκετά τρομαχτικό.
Μετά από 45 λεπτά υποθαλάσσιου δέους, βγήκα με ασφάλεια στην επιφάνεια, ενώ ο Aaren, ο συνταξιδιώτης μου, και τα δυο νέα μας φιλαράκια, ο Will και η Kris, έμειναν πίσω για να τραβήξουν μια τελευταία φωτογραφία. Αντί όμως να αναδυθώ στην απόλυτη ησυχία και στα ολόλευκα αστέρια, μια σιλουέτα με φακό με περίμενε στην προβλήτα εκεί κοντά φωνάζοντας: «Ακολουθήστε το φως! Ακούτε τη φωνή μου; Κολυμπήστε προς εμένα». Ήταν ο Davey Byrne, συνιδιοκτήτης του Reef House, στο οποίο είχαμε κλείσει να μείνουμε για τρία βράδια κατά τη διάρκεια των διακοπών των Χριστουγέννων. Έκπληκτη απάντησα, ξεφουρνίζοντας το πρώτα πράγμα που μου ήρθε στο κεφάλι: «Είμαστε εντάξει, απλώς χαζεύαμε δύο σουπιές!» Ο Davey γέλασε και είπε πως δεν υπήρχε πρόβλημα, απλώς ήθελε να είναι σίγουρος πως ήμαστε καλά. Το μπαρ και το δείπνο μάς περίμεναν όταν θα είχαμε βγει όλοι από το νερό.
Φαγητό, κατάδυση, ύπνος και πάλι από την αρχή
Κάπου 56 χιλιόμετρα στα ανοιχτά της βόρειας ακτής της ηπειρωτικής Ονδούρας, το Ροατάν είναι το μεγαλύτερο νησί του αρχιπελάγους των Νήσων Μπαΐα, που περιβάλλεται από μερικούς από τους ωραιότερους και πιο προσβάσιμους κοραλλιογενείς υφάλους στον κόσμο. Η απόφαση να μην ακυρώσουμε το ταξίδι αυτό στο εξωτερικό – το πρώτο μας από την έναρξη της πανδημίας– ήταν γροθιά στο στομάχι, όπως και για πολλούς ακόμα ανθρώπους, που είχαν κανονίσει ταξίδια αυτή τη χρονιά. Λόγω της δουλειάς μου, ο κορωνοϊός και ο αντίκτυπός του στα ταξίδια κυριαρχούσαν στις σκέψεις μου για σχεδόν δύο χρόνια. Ήμασταν στα τέλη Δεκέμβρη του 2021 και ήταν σαφές ότι δεν είχαμε ξεμπερδέψει. Η μισή από την ευρύτερη περιοχή της Νέας Υόρκης είχε νοσήσει από την παραλλαγή Όμικρον και η άλλη μισή ήταν λες και περίμενε τη διάγνωση. Και αν κουβαλούσα τον ιό στο νησί; Και αν έβγαινα θετική και κρεβατωνόμουν; Και αν οι πτήσεις μας ακυρώνονταν; Οι ερωτήσεις ήταν ατελείωτες και η αυτοκριτική σκληρή.
Ούτε ο Aaren ούτε εγώ, όμως, είχαμε υποκείμενα νοσήματα. Είχαμε και οι δύο κάνει την επαναληπτική δόση και είχαμε βγει αρνητικοί και τις τρεις ημέρες πριν από την πτήση μας. Μεταξύ των λοιπών προφυλάξεων που πήραμε: φορούσαμε διπλές μάσκες K95 καθ’ όλη τη διάρκεια της πτήσης και των τριών διαδρομών με ταξί, αγοράσαμε τους δικούς μας ρυθμιστές αναπνοής και εξοπλισμό, ενώ είχαμε σχεδιάσει να περάσουμε τον χρόνο μας σε εξωτερικούς χώρους, κυρίως μεταξύ μας, ή κάτω από το νερό.
Το αρχιπέλαγος των Νήσων Μπαΐα βρίσκεται κατά μήκος του νότιου άκρου του Μεσοαμερικανικού Υφάλου, ενός από τους μεγαλύτερους κοραλλιογενείς υφάλους στον κόσμο, ο οποίος αγγίζει τη Γουατεμάλα, το Μεξικό, την Μπελίζ, καθώς και την Ονδούρα. Πρόκειται για ένα γεμάτο ζωή, ποικιλόμορφο θαλάσσιο οικοσύστημα με περίπου 65 είδη κοραλλιών, πάνω από 500 είδη ψαριών και αμέτρητα άλλα δείγματα θαλάσσιας ζωής, όπως θαλάσσιες χελώνες και σφουγγάρια.
Το οικοσύστημα στάθηκε αντάξιο των προσδοκιών μας. Η βάση μας ήταν το ρουστίκ δεκάκλινο Reef House, που βρίσκεται σε ένα νησάκι σε μικρή απόσταση με σκάφος από τον οικισμό Oakridge. Περάσαμε τις μέρες μας με εναλλαγές φαγητού, καταδύσεων και ύπνου. Τέσσερις μέρες, οκτώ καταδύσεις, μία κατάδυση με αναπνευστήρα, αμέτρητα πλάσματα και ομορφιά που σου κόβει την αναπνοή.
Κανένα από τα σημεία κατάδυσης δεν βρισκόταν σε απόσταση μεγαλύτερη των 10 λεπτών εν πλω από τον ξενώνα. Κολυμπώντας κατά μήκος κάθετων τοίχων υφάλων και διασχίζοντας φαράγγια από κοράλλια, εντοπίσαμε πράσινα χέλια Moray, καρχαρίες νοσοκόμες, βατραχόψαρα, λυόσφαιρα (puffer fish), κοπάδια από μπλέ καλογρίτσες (chromis) και αδιάκριτα λιονταρόψαρα. Τα χρώματα των κοραλλιών και των βενταλιών της θάλασσας ποικίλα: από το έντονο κόκκινο και πράσινο των Χριστουγέννων μέχρι τις αποχρώσεις της άμμου και της λεβάντας που συναντούσες σε κάποια κοράλλια που έμοιαζαν με κάκτους και σχημάτιζαν τοπία σαν αυτά της νοτιοδυτικής Αμερικής. Ποτέ δεν υπήρχαν παραπάνω από τέσσερις δύτες, εκτός του εκπαιδευτή μας, σε κάθε κατάδυση και ποτέ άλλη βάρκα στη θέση ελλιμενισμού.
Μια ευάλωτη οικονομία
Η έλλειψη επιπλέον συντροφιάς ήταν ονειρεμένη, αν και όχι για το ίδιο τον ξενώνα ή για την οικονομία του νησιού. Η προ-πανδημική οικονομία των Νήσων Μπαΐα βασιζόταν σχεδόν εξ ολοκλήρου στον τουρισμό, μια εξέλιξη που ακολούθησε την κατάρρευση του κλάδου της επαγγελματικής αλιείας και την ανακάλυψη του αρχιπελάγους από την καταδυτική κοινότητα τη δεκαετία του 1970. Με την άφιξη, όμως, των πρώτων μεγάλων κρουαζιερόπλοιων τη δεκαετία του 2000 η δημοφιλία του προορισμού εκτοξεύθηκε, με τρία κρουαζιερόπλοια να καταφθάνουν τη μέρα, τρεις ή και περισσότερες μέρες την εβδομάδα στην υψηλή σεζόν πριν από την πανδημία.
Το 2005, αρκετοί ντόπιοι καταδυτικοί πράκτορες ίδρυσαν το Θαλάσσιο Πάρκο του Ροατάν, μια μη κερδοσκοπική οργάνωση 22 και πλέον υπαλλήλων, που στόχο έχει την προστασία του υφάλου μέσω πρωτοβουλιών αποκατάστασης των κοραλλιών, περιπόλων της ακτογραμμής, έρευνας, εμπλοκής της τοπικής κοινότητας και εκπαίδευσης. Αποτελεί τμήμα του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου των Νήσων Μπαΐα, που το 2010 ανακηρύχθηκε από την κυβέρνηση της Ονδούρας θαλάσσιο καταφύγιο για την προστασία της ακτής και της θαλάσσιας ζωής γύρω από τα νησιά.
«Από τους οδηγούς ταξί μέχρι τους δύτες, ο ύφαλος είναι σημαντικός για όλους», είπε για τον ντόπιο πληθυσμό η Gabriela Ochoa, διαχειρίστρια έργου για το Θαλάσσιο Πάρκο του Ροατάν. «Νομίζω πως τουλάχιστον ένας στους τρεις σε κάθε νοικοκυριό στηρίζεται στον τουρισμό. Βασικά, το νησί αυτό λειτουργεί χάρη στον τουρισμό».
Τον Μάρτιο του 2020, οι Νήσοι Μπαΐα έκλεισαν ξαφνικά για τα κρουαζιερόπλοια και για όλες τις πτήσεις, εσωτερικού και εξωτερικού, για πάνω από έξι μήνες (αφήνοντας κάποιους ταξιδιώτες αποκλεισμένους). Για την πρώτη περίοδο της πανδημίας, ο ντόπιος πληθυσμός βρισκόταν σε αυστηρό περιορισμό. Δεν τους επιτρεπόταν να επισκέπτονται τις παραλίες και μπορούσαν να ψωνίζουν για προμήθειες μόνο δύο φορές τον μήνα. Καμπάνιες GoFundMe, συσσίτια και αποθήκες τροφίμων δημιουργήθηκαν για να βοηθήσουν του κατοίκους.
Το Ροατάν ακόμα δεν έχει δει τον τουρισμό να ανακάμπτει, με τις αφίξεις πτήσεων από τον Ιανουάριο μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2021 να φτάνουν περίπου τις 270.000, περίπου τα δύο τρίτα των συνολικών πτήσεων για όλο το 2019, σύμφωνα με τον Οργανισμό Τουρισμού της Ονδούρας. Τα νούμερα των επιβατών κρουαζιερόπλοιων ήταν ακόμα χαμηλότερα: έπεσαν από 1,4 εκατ. το 2019 στις 180.000 την περίοδο Ιούλιο-Νοέμβριο του 2021.
Το Reef House, φιλόξενο και γοητευτικό, βρίσκεται στην πιο ήσυχη ανατολική μεριά του νησιού. Στα δωμάτια δεν υπάρχουν τηλεοράσεις και στα μπάνια δεν υπάρχουν σαμπουάν. Για δύο βράδια (συμπεριλαμβανομένης της βραδιάς της παραμονής των Χριστουγέννων) αποκοιμήθηκα με τη εκκωφαντική χορευτική μουσική που ακουγόταν από ένα κοντινό μπαρ. Εδώ θα έρθετε για τις καταδύσεις, όχι για την πολυτέλεια. Τα τελευταία δύο βράδια τα περάσαμε σε μία από τις πιο δημοφιλείς τουριστικές δομές του νησιού που συναντά κανείς στον κόλπο West Bay. Συγκεκριμένα, στο θέρετρο Xbalanque, μία ώρα περίπου απόσταση με αυτοκίνητο από το Oakridge και 20 λεπτά από το αεροδρόμιο του νησιού. Χτισμένο σε μια καταπράσινη πλαγιά, το μπουτίκ αυτό ξενοδοχείο προσφέρει ευρύχωρα και ευάερα δωμάτια: το δικό μας είχε πριβέ πισίνα και βρισκόταν μερικά μόνο βήματα από την παραλία. Ένα πρωί, ενώ έπινα τον καφέ μου –με τα πόδια βουτηγμένα στην πισίνα–, είδα μια παρέα καπουτσίνων με λευκά πρόσωπα να κολατσίζουν στις φυλλωσιές των δέντρων.
Ένα ευάλωτο οικοσύστημα
Ο Aaren, θαλάσσιος βιολόγος στο επάγγελμα, ήταν ο πρώτος που εντόπισε τις διαφορές. Στη δυτική πλευρά του νησιού τα κοράλλια έμοιαζαν να είναι μικρότερα και έφεραν πάνω τους περισσότερα φύκια (ή άλγες). Το υποθαλάσσιο σκηνικό ήταν και εδώ σκέτη απόλαυση – ενώ ήμουν στο νερό, πέρασαν δίπλα μου δύο τόνοι, ένα καχύποπτο μπαρακούντα μου έριξε μια εξεταστική ματιά, τρεις κολαούζοι (remora) ενδέχεται να σκέφτηκαν να κολλήσουν τα κεφάλια τους στο δικό μου και ποτέ δεν θα ξεχάσω τη θαλάσσια χελώνα που τρεφόταν με θαλάσσια φανερόγαμα (seagrass – γρασίδι της θάλασσας). Παρ’ όλα αυτά, ήταν ξεκάθαρο, ακόμα και στον μη ειδικό, ότι εδώ υπήρχαν λιγότερα ψάρια, λιγότερα κοράλλια, λιγότερη ζωή.
Τους λόγους τους έμαθα αργότερα, από τον Ian Drysdale, συντονιστή της πρωτοβουλίας Healthy Reefs for Healthy People (Υγιείς ύφαλοι για υγιείς ανθρώπους) για την Ονδούρα. Τα τελευταία 14 χρόνια, η μη κερδοσκοπική αυτή οργάνωση έχει φέρει τις κυβερνήσεις της Ονδούρας, της Μπελίζ, του Μεξικό και της Γουατεμάλας σε επαφή με άλλες 80 οργανώσεις-μέλη προκειμένου να αναλύσουν την κατάσταση της υγείας του Μεσοαμερικανικού Υφάλου. Κάθε δύο χρόνια, η οργάνωση δημοσιεύει μια έκθεση που αξιολογεί τους βασικούς δείκτες που καθορίζουν την κατάσταση της υγείας του υφάλου: το ποσοστό κάλυψης από ζωντανά κοράλλια και το ποσοστό κάλυψης από φύκια στα 286 σημεία που βρίσκονται υπό επιτήρηση, καθώς και το πλήθος των φυτοφάγων ψαριών (όπως τα ψάρια παπαγάλους), των σφυρίδων και άλλων σημαντικών, από εμπορική άποψη, ειδών.
Ο ύφαλος περνάει πολύ δύσκολα. Επί χρόνια, αυτό το κομμάτι του νησιού –και τα κοράλλια του – δεχόντουσαν το μεγαλύτερο βάρος από τα πλήθη των τουριστών. Ύστερα, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, η έλλειψη τουριστών δημιούργησε στον ντόπιο πληθυσμό επισιτιστική ανασφάλεια και το παράνομο ψάρεμα αυξήθηκε κατά 150%, ανέφερε η Ochoa.
Την ίδια στιγμή, η υπερθέρμανση των υδάτων, αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής, έχει οδηγήσει στη λεύκανση των κοραλλιών. Για τους ειδικούς, όπως ο Drysdale και η Ochoa, ωστόσο, αυτό που προκαλεί τώρα ανησυχία είναι η ασθένεια «stony coral tissue loss», εξαιτίας της οποίας τα σκληρά κοράλλια χάνουν τον μαλακό ιστό τους. Σύμφωνα με την πρωτοβουλία Healthy Reefs for Healthy People, πρόκειται για την «πιο θανατηφόρα ασθένεια των κοραλλιών που έχει γίνει ποτέ γνωστή». Μπορεί να εξολοθρεύσει τα σκληρά κοράλλια–τους «κτίστες» των υφάλων– μέσα σε λίγες εβδομάδες ή μήνες. Η ασθένεια –αγνώστου αιτιολογίας– που εντοπίστηκε για πρώτη φορά στον Μεσοαμερικανικό Ύφαλο στο Μεξικό το 2018, εξαπλώθηκε σιγά σιγά σε όλον τον ύφαλο μέχρι το αρχιπέλαγος των Νήσων Μπαΐα. Έφτασε στα ανοιχτά του χωριού West End της νήσου Ροατάν τον Οκτώβριο του 2020, ανέφερε η Ochoa, και στον οικισμό Oakridge τον Σεπτέμβριο του 2021.
«Δυστυχώς, βιώνουμε έναν από τους μεγαλύτερους αφανισμούς κοραλλιών», είπε ο Drysdale. «Έχουμε χάσει σχεδόν το 50% των κοραλλιών στις περιοχές όπου έχει επικρατήσει η ασθένεια».
Καλώς ή κακώς, η κοινότητα του Ροατάν οφείλει την ύπαρξή της στον ύφαλο και πιστοποιημένοι δύτες μπορούν πλέον να κάνουν κάτι για να τον βοηθήσουν: ερευνητές έχουν διαπιστώσει πως η τοπική εφαρμογή εποξειδικής (ή εποξικής) ρητίνης θαλάσσης και αντιβιοτικών μπορούν να εμποδίσουν την εξάπλωση της ασθένειας σε κάποια είδη σκληρών κοραλλιών. Γι’ αυτό και προσπαθούν τώρα να εκπαιδεύσουν πιστοποιημένους δύτες, μεταξύ αυτών και τουρίστες με οικολογικές ευαισθησίες, να εφαρμόζουν αντιβιοτικά με μεγάλες σύριγγες σε συγκεκριμένα είδη σκληρών κοραλλιών, όπως τα κοράλλια «πυλώνες» και τα λαβυρινθόμορφα. Το πρόγραμμα στην Ονδούρα συντονίζεται από το Θαλάσσιο Πάρκο του Ροατάν. Σε συνεργασία με τοπικά μαγαζιά καταδυτικού εξοπλισμού, το Πάρκο προγραμματίζει ενημερωτικές και εκπαιδευτικές συνεδρίες για πιστοποιημένους δύτες που θα βοηθούν τους υφάλους είτε με σύριγγες, είτε συλλέγοντας πληροφορίες, είτε τοποθετώντας σήμανση σε κοράλλια για μελλοντική επανεκτίμηση.
«Τόσα χρόνια τους διδάσκουμε να μην αγγίζουμε τα κοράλλια –αυτός είναι ο χρυσός κανόνας– και τώρα τους λέμε όχι μόνο να τα αγγίζουν αλλά και να χρησιμοποιούν αυτή τη σύριγγα», σχολίασε η Ochoa.
Μέσω της πρωτοβουλίας έχουν μέχρι στιγμής δεχτεί φροντίδα 3.000 κοράλλια–«είναι ένα μικρό νούμερο αν σκεφτείς το μέγεθος του υφάλου», σημείωσε η Ochoa – και η θεραπεία, είπε, έχει αποδειχτεί «αρκετά αποτελεσματική κατά 60-70% για κάποια είδη». Προσπαθεί να είναι αισιόδοξη.
Τα ζώα αυτά ζουν εδώ επί χιλιάδες χρόνια, είπε. «Κάποια κοράλλια, όμως, είναι πιο επιρρεπή από άλλα και κάποια θα χαθούν για πάντα».
Σημαντικοί δεσμοί
Κατά τη διάρκεια των καταδύσεών μας στο υπέροχο αυτό οικοσύστημα, ο κορωνοϊός και τα άγχη που συνεπάγεται είχαν βγει, επιτέλους, από τις σκέψεις μου. Η επαφή με τη θαλάσσια αυτή κοινότητα, ωστόσο, με έκανε να σκεφτώ πόσο σημαντικοί είναι οι δεσμοί, τόσο κάτω όσο και πάνω από το νερό, στις ακτές του Ροατάν και πέρα από αυτές.
Οι συμβιωτικές σχέσεις είναι συνηθισμένες στον φυσικό κόσμο. Στους κοραλλιογενείς υφάλους ανά τον πλανήτη, τα ψάρια παπαγάλοι, για παράδειγμα, τρέφονται με φύκια, γεγονός που περιορίζει την εξάπλωσή τους και επιτρέπει στα κοράλλια να αναπτύσσονται ελεύθερα (ο όρος που χρησιμοποιούν οι βιολόγοι για αυτού του είδους την αλληλεπίδραση μεταξύ των ειδών είναι «μουτουαλισμός»). Οι κολαούζοι, από την άλλη, επικολλούνται στους καρχαρίες, επωφελούμενοι από αυτούς, χωρίς να τους ωφελούν με τη σειρά τους, αλλά ούτε και να τους βλάπτουν (αυτή η σχέση στη βιολογία ονομάζεται κομενσαλισμός).
Η πανδημία έκανε σαφή τη σχέση που πολλοί προορισμοί ανά τον κόσμο έχουν με τους τουρίστες τους. Πρόκειται για μια σχέση που είναι ενίοτε και μουτουαλιστική και κομενσαλιστική, αν και πολλοί θα υποστήριζαν πως σε γενικές γραμμές είναι παρασιτική. Αν κατά το διάστημα που αναγκαστήκαμε να σταματήσουμε τα ταξίδια λόγω της πανδημίας κάποιοι από εμάς στοχαστήκαμε πάνω στον τρόπο με τον οποίο ταξιδεύουμε και κάναμε αυτοκριτική, έχουμε τώρα την ευκαιρία, ίσως και την υποχρέωση, να επαναπροσδιορίσουμε τις σχέσεις μας με τα μέρη που επισκεπτόμαστε και να τις χτίσουμε εκ νέου σε πιο γερές βάσεις. Αυτό δεν σημαίνει μόνο να βάλουμε το χέρι στην τσέπη αλλά και να στραφούμε σε έξυπνες οργανώσεις, όπως το Θαλάσσιο Πάρκο του Ροατάν, για καθοδήγηση και εκπαίδευση κρατώντας ίσως και κάποια σύριγγα στο χέρι, ενώ θα εξερευνούμε κάποιον κοραλλιογενή ύφαλο.
Αντί, λοιπόν, να απαγορεύσουμε εντελώς τους επισκέπτες από ευάλωτα, από περιβαλλοντική άποψη, μέρη, είπε ο Drysdale της πρωτοβουλίας Healthy Reefs for Healthy People, μέρος των ταξιδιωτικών εσόδων θα μπορούσε να αφιερωθεί στη μείωση του ταξιδιωτικού αποτυπώματος των τουριστών με τον εκσυγχρονισμό, για παράδειγμα, των μονάδων επεξεργασίας λυμάτων ή τη βελτιστοποίηση της ανακύκλωσης πλαστικών.
Όσον αφορά στο ίδιο το Ροατάν, είπε ο Drysdale, ελπίζει στην άφιξη ταξιδιωτών με αειφόρα νοοτροπία, οι οποίοι θα γνωρίσουν την ομορφιά του νησιού και στο τέλος, πρόσθεσε παραφράζοντας τα λόγια του διάσημου οικολόγου Baba Dioum, «δεν θα προστατεύουν αυτό που δεν ξέρουν, αλλά αυτό που αγαπούν».