«Σχεδόν κανείς δεν έρχεται για να δει τον Δαβίδ του Ντονατέλλο, το πρώτο γυμνό άγαλμα της Αναγέννησης, στο μουσείο Bargello», θρηνούσε η Mary McCarthy το 1959 στο βιβλίο της The Stones of Florence, ένα αριστουργηματικό δείγμα αμερικανικής ταξιδιωτικής γραφής. Η McCarthy -που ήταν διάσημη για την ισχυρογνωμοσύνη της- πίστευε ότι ο Δαβίδ του Μικελάντζελο ήταν υπερεκτιμημένος. Ήθελε μέσα από τα γραπτά της, που απευθύνονταν στη μεταπολεμική γενιά Αμερικανών ταξιδιωτών, να φωτίσει μια προγενέστερη γλυπτική προσέγγιση.
Λίγοι είχαν την ευκαιρία να δουν τον Δαβίδ του Ντονατέλλο τα δύο τελευταία χρόνια της πανδημίας. Τώρα όμως έφτασε «η στιγμή του». Στο Palazzo Strozzi και στο Μουσείο Bargello της Φλωρεντίας διοργανώνεται μια εντυπωσιακή έκθεση αφιερωμένη στον δημιουργό με τίτλο «Donatello, The Renaissance» (έως 30/7). Και είναι από τις εκθέσεις που αξίζει να διασχίσει κανείς έναν ωκεανό για να δει. Η άλλη μοναδική ταξιδιωτική ευκαιρία στη Φλωρεντία αυτή τη στιγμή είναι ότι κανείς μπορεί να θαυμάσει από κοντά τις τοιχογραφίες στο παρεκκλήσι Brancacci. Κάτι που θα εκτιμούσε σίγουρα η ίδια η McCarthy, η οποία έδειχνε μία σαφή προτίμηση προς τις τοιχογραφίες του Masaccio της δεκαετίας του 1420 συγκριτικά με τους μεταγενέστερους -πολύ λουλουδάτους κατά την άποψή της- πίνακες του Μποτιτσέλι στην πινακοθήκη Uffizi.
Το παρεκκλήσι Brancacci βρίσκεται σε φάση αποκατάστασης, γι’αυτό είναι τυχεροί οι επισκέπτες που καταφέρνουν να εξασφαλίσουν εισιτήριο (η δυσκολότερη κράτηση στη Φλωρεντία) και μπορούν να σκαρφαλώσουν στο ικρίωμα για να βρεθούν πρόσωπο με πρόσωπο με τον Αδάμ και την Εύα του Masaccio, καθώς εκδιώκονται από τον Παράδεισο. Ακόμη και η McCarthy δεν κατάφερε ποτέ να το κάνει.
Το ταξίδι εισέρχεται μεθυστικά στη ζωή μας, κάτι που ενίοτε συνοδεύεται από εντάσεις, σίγουρα όμως και από μια αίσθηση αναγέννησης. Είναι μια ευκαιρία να επισκεφθούμε και πάλι μέρη που θεωρούμε δεδομένα και να εκτιμήσουμε την ομορφιά του κόσμου με νέο, λιγότερο κορεσμένο βλέμμα. Ως και η ίδια η McCarthy, τη μακρινή δεκαετία του 1950, ένιωθε έναν κάποιο κορεσμό σχετικά με την ολόχρυση ιστορία της Φλωρεντίας. «Για τα δεδομένα της εποχής, υπάρχει πάρα πολλή Αναγέννηση στη Φλωρεντία», έγραφε στο βιβλίο της The Stones of Florence. «Πάρα πολύς Δαβίδ, πάρα πολλή πέτρα, πάρα πολλή λουστραρισμένη τερακότα, πάρα πολλές Μαντόνες».
To κείμενό της αρχικά δημοσιεύτηκε στο περιοδικό The New Yorker, το 1959, ενώ στην πορεία εξελίχθηκε σε μια προσεγμένη έκδοση με υπέροχες φωτογραφίες, εκ των οποίων πολλές ήταν της ταλαντούχας Γερμανοαμερικανίδας Evelyn Hofer. Το 1959 η McCarthy θρηνούσε ήδη τον υπερτουρισμό στη Φλωρεντία, παραπονούμενη για «ορδές Βαρβάρων από τον Βορρά και κοπάδια τουριστών με σορτς, σανδάλια ή παπούτσια πεζοπορίας … που σύρθηκαν εδώ από τους οδηγούς τους για να συλλογιστούν επάνω στη Γέννηση της Αφροδίτης». Παρότι υπήρχε κόσμος στην πινακοθήκη Uffizi και γύρω από τον Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου, λίγοι πήγαιναν σε μέρη που για την ίδια ήταν ικανά να ξεκλειδώσουν την ψυχή της Φλωρεντίας.
Σήμερα, η Φλωρεντία υποδέχεται και πάλι τουρίστες που νιώθουν πραγματική χαρά για το ταξίδι τους. Κάτι που ίσως οφείλεται στο ότι όσοι έχουν επιστρέψει μέχρι στιγμής τείνουν να είναι ταξιδιώτες-εξερευνητές, φιλότεχνοι και εθισμένοι στην Ιταλία. Υπό αυτές τις συνθήκες, η ιδιοσυγκρασιακή ματιά της McCarthy αποτελεί μια εξαιρετικά ευχάριστη συντροφιά.
Τα μυστικά του Duomo
Μπορεί η McCarthy να είχε τις αμφιβολίες της για τον Δαβίδ του Μικελάντζελο και για όλους εκείνους τους Μποτιτσέλι, όμως έτρεφε βαθύ σεβασμό για τον καθεδρικό ναό της πόλης, το Duomo, έναν «αριστοκρατικό, στιβαρό τάφο με μεγάλες πέτρινες κολώνες που ορθώνονται σαν βελανιδιές από το πάτωμα για να συγκρατήσουν θεόρατες αψίδες».
Πριν από την ιστορία του εκπληκτικού τρούλου του μηχανικού και γλύπτη της Αναγέννησης, Brunelleschi, η McCarthy ήθελε οι αναγνώστες της να έχουν κατά νου τον αρχιτέκτονα Arnolfo di Cambio, ο οποίος ξεκίνησε να κατασκευάζει το Duomo το 1296. H δημιουργία του θεωρήθηκε πραγματική ύβρις εκ μέρους της Δημοκρατίας της Φλωρεντίας. Κι αυτό γιατί στη σχετική διακήρυξη αναφερόταν ότι στόχος ήταν να δημιουργηθεί ένα οικοδόμημα «τόσο υπέροχο σε ύψος και ομορφιά που θα ξεπεράσει οτιδήποτε σχετικό κατασκευάστηκε από τους Έλληνες ή τους Ρωμαίους, στην εποχή της μεγαλύτερης ακμής τους». Υπάρχει μια τοιχογραφία στον καθεδρικό ναό από τον καλλιτέχνη του 15ου αιώνα Paolo Uccello που απεικονίζει έφιππο τον Sir John Hawkwood, έναν Άγγλο μισθοφόρο που πολέμησε για τη Φλωρεντία. Ο καλλιτέχνης χρησιμοποίησε μια τεχνική οφθαλμαπάτης έτσι ώστε η εικόνα να φαίνεται τρισδιάστατη. Η McCarthy συνδέει αυτή την τεχνική με τη γλυπτική, την οποία θεωρεί την πιο σημαντική τέχνη της Φλωρεντίας.
Το The Stones of Florence δεν προοριζόταν ποτέ να γίνει οδηγός. Παρόλα αυτά, το χρησιμοποίησα ως τέτοιο στα ταξίδια που έκανα στη Φλωρεντία όλα αυτά τα χρόνια. Έχω εμμονή με τα γραπτά της McCarthy εδώ και καιρό και μάλιστα διδάσκω τα έργα της, λογοτεχνικά και μη, σε φοιτητές δημοσιογραφίας. Η σχέση της με τη Φλωρεντία είναι δυνατή και περίπλοκη και το βιβλίο της ένα υψηλού επιπέδου πόνημα, αφού καταπιάνεται με μια πόλη τόσο διάσημη. Μια πόλη που βρίσκεται σε κανονική πολιορκία από τους τουρίστες, έτσι ώστε οι ταξιδιώτες με πιο ευαίσθητο ραντάρ να την παρακάμπτουν, αναζητώντας λιγότερο προφανείς απολαύσεις.
Τα τελευταία δύο χρόνια σίγουρα υπήρξαν στιγμές που η Φλωρεντία έμοιαζε άδεια, ακόμη και σε μέρη όπως είναι η Piazza Duomo, όπου η πρόσοψη του καθεδρικού ναού «αντικρίζει» τις πόρτες του βαπτιστηρίου, με τα εκπληκτικά μπρούτζινα επιχρυσωμένα πάνελ με αναπαραστάσεις βιβλικών σκηνών, κατασκευασμένα από τον Lorenzo Ghiberti τον 15ο αιώνα. Το να βλέπεις την πλατεία άδεια -χωρίς τουρίστες, χωρίς αμαξάδες με άλογα- ήταν μια από τις απόκοσμες επιπτώσεις της πανδημίας στη Φλωρεντία. Αντιθέτως, αυτές τις μέρες έχει και πάλι κόσμο -πολλούς Ιταλούς, πολλούς Ευρωπαίους και όλο και περισσότερους Αμερικανούς.
Οι πόρτες του βαπτιστηρίου σήμερα είναι αντίγραφα. Οι πρωτότυπες βρίσκονται στο Museo dell’Opera del Duomo, πίσω από τον καθεδρικό. Πρόκειται για ένα μουσείο που η McCarthy λάτρευε για τη διατήρηση του πρώιμου αναγεννησιακού γλυπτού του Ντονατέλλο, χωρίς ποτέ να έχει δει τη λαμπρή νέα έκθεση, μια τεράστια και τολμηρή ανακατασκευή του πώς έμοιαζε αρχικά η πρόσοψη του Duomo στα πρώιμα αναγεννησιακά χρόνια. Αυτό που βλέπουμε σήμερα είναι μια νεογοτθική αναπαράσταση του 19ου αιώνα. Μέχρι την 1η Αυγούστου το μουσείο θα έχει στη διάθεσή του τρία έργα της «Αποκαθήλωσης» του Μιχαήλ Άγγελου, με εκμαγεία από τα αγάλματα της Ρώμης και του Μιλάνου να αντιπαραβάλλονται στο άγαλμα της Φλωρεντίας που o ίδιος προόριζε για τον δικό του τάφο.
Πίσω από τη Φλωρεντία, μια βυθισμένη Ρώμη
Ζω και διδάσκω στη Φλωρεντία τα τελευταία τέσσερα χρόνια. Τον Αύγουστο του 2020 ταξίδεψα στη Ρώμη, έχοντας μαζί μου ένα φάκελο με έγγραφα που αποδείκνυαν ότι δεν ήμουν τουρίστρια. Η πτήση ήταν τρομακτική, παρόλα αυτά ήμουν πολύ χαρούμενη που είδα ότι ο κόσμος βρισκόταν ακόμα στη θέση του. Τώρα, που η κατάσταση έχει αλλάξει, που υπάρχουν εμβόλια και αναμνηστικές δόσεις, τα ταξίδια προσφέρουν μια ευκαιρία να αφήσουμε την τέχνη να μας ψιθυρίσει τις ιστορίες της στο αυτί. Και να βιώσουμε ό,τι έχει να μας δώσει ο κάθε προορισμός από κοντά ή όπως λένε οι Ιταλοί «in presenza».
Λάτρης της τέχνης και της ιστορίας, η McCarthy γράφει στο The Stones of Florence ότι «κάτω από την επιφάνεια της Φλωρεντίας είναι κρυμμένη μια βυθισμένη Ρώμη». Για να καταλάβω καλύτερα το σχόλιό της, για να φτάσει το βλέμμα μου πίσω στην κλασική εποχή διασχίζοντας την περίοδο της Αναγέννησης, την άφησα να με «οδηγήσει» στο San Miniato al Monte, μια μεσαιωνική βασιλική του 11ου αιώνα, χτισμένη στην κορυφή ενός λόφου. Η θέα στη Φλωρεντία είναι υπέροχη. Στην κρύπτη υπάρχει πράγματι, όπως υποσχέθηκε η McCarthy, ένα «απολιθωμένο δάσος» από τις ρωμαϊκές στήλες και τα κιονόκρανα που ενσωματώθηκαν στον ναό.
Άφησα τη McCarthy να με πάει στην εκκλησία της Santa Maria Novella, για να θαυμάσω την πρόσοψη, τα επιστημονικά όργανα -έναν γνώμονα και έναν αστρολάβο- που είναι ενσωματωμένα στο κτίσμα, όπως και μια ακόμη πολύ σημαντική τοιχογραφία του Masaccio. Στη σύνθεση των μορφών και του σταυρού αυτής της τοιχογραφίας της Αγίας Τριάδας, η McCarthy βλέπει «το μέγα πλάνο της φύσης σε ένα και μοναδικό σχέδιο», όπου «ένα ισόπλευρο τρίγωνο είναι χαραγμένο σε ένα τόξο, το οποίο είναι χαραγμένο σε ένα ορθογώνιο. Η κορυφή του τριγώνου και όλων των πραγμάτων, είναι η κεφαλή του Πατέρα Θεού».
Ωδή στον Ντονατέλο
Αν η McCarthy επέστρεφε στη Φλωρεντία εν έτει 2022, θα έβλεπε ότι ο Ντονατέλλο και ο Δαβίδ του (και όχι ο αιώνιος Μιχαήλ Άγγελος) βρίσκονται στο επίκεντρο της προσοχής. Το μεγαλύτερο μέρος της έκθεσης «Donatello, The Renaissance» παρουσιάζεται στο Palazzo Strozzi, ένα αριστοκρατικό παλάτι που ξεκίνησε να χτίζεται το 1489 από τους Strozzi, μια πλούσια οικογένεια τραπεζικών, που ήταν αντίπαλοι των Μεδίκων. Στις μεγάλες αίθουσες του Palazzo Strozzi, ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να εξερευνήσει την καριέρα του Ντονατέλλο, που είναι στενά συνδεδεμένη με τη Φλωρεντία. Ο Ντονατέλλο γεννήθηκε το 1386, ήταν γιος τεχνίτη, μαθήτευσε δίπλα στον χρυσοχόο και γλύπτη Ghiberti, και έγινε στενός φίλος του αρχιτέκτονα και γλύπτη Brunelleschi. Στις αρχές του 15ου αιώνα ταξίδεψαν μαζί στη Ρώμη, μελέτησαν την κλασική τέχνη και τα σπαράγματα της αρχαιότητας, κάτι που τους οδήγησε στο να σμιλέψουν την Αναγέννηση, όπως την ξέρουμε.
Τα γλυπτά του Ντονατέλλο σε τερακότα και μάρμαρο με βοήθησαν να καταλάβω γιατί η McCarthy θεωρούσε ότι το έργο του είναι η αληθινή ψυχή της Φλωρεντινής Αναγέννησης. Τα ανάγλυφά του είναι πρωτοποριακά, γιατί την εποχή της Αναγέννησης πρόσφεραν μια νέα κατανόηση των επιπέδων και της προοπτικής. Μέσω αυτών, επανεφευρέθηκε η γεωμετρία των περίπλοκων σκηνών. H κυρίαρχη αντίληψη λέει ότι οι αναγεννησιακοί ζωγράφοι επέστρεφαν στην κλασική αρχαιότητα για να πάρουν μαθήματα ως προς την αποτύπωση του ανθρώπινου σώματος. Κι όμως, η έκθεση αυτή βάζει τους γλύπτες στο επίκεντρο και στο κέντρο όλων, τον Ντονατέλλο.
Δημιουργώντας δεσμούς
Το να τριγυρίζω στη Φλωρεντία με το βιβλίο της McCarthy ανά χείρας ήταν σαν να περιηγούμαι στην πόλη με τον καλύτερο οδηγό του κόσμου. Το The Stones of Florence είναι εδώ για να μας υπενθυμίζει ότι το να γνωρίσουμε μια πόλη δεν σημαίνει απλώς να επισκεφθούμε όλα τα αξιοθέατά της με ευσυνειδησία, αλλά να δημιουργούμε δεσμούς με την ιστορία, την τέχνη και την αρχιτεκτονική, να επιλέγουμε τα νήματα που εμείς επιθυμούμε να ακολουθήσουμε, να κοιτάζουμε προσεκτικά ακόμη και τους πιο φημισμένους πίνακες και αγάλματα και να τα κάνουμε δικά μας. Η McCarthy είναι η τέλεια συντροφιά, ο τέλειος ψίθυρος στο αυτί, πάντα ενδιαφέρουσα, λίγο απροσδόκητη, που μας βοηθάει να βρούμε τη δική μας φωνή καθώς χτίζουμε τη σχέση μας με την πόλη. Και όταν αναπόφευκτα πιάνουμε τον εαυτό μας να διαφωνεί με κάποιες από τις άτεγκτες απόψεις και τις σαρωτικές εκτιμήσεις της, ξέρουμε ότι έχουμε αρχίσει, με τον τρόπο μας, να πλησιάζουμε το επίπεδό της.
*Η Dr. Perri Klass είναι συγγραφέας του βιβλίου «The Best Medicine: How Science and Public Health Gave Children a Future».