Από την κορυφή της μεγάλης πυραμίδας της αρχαίας πόλης Calakmul, στα νότια της χερσονήσου Γιουκατάν στο Μεξικό, μπορείς να δεις μέχρι τη Γουατεμάλα. Η ζούγκλα απλώνεται χωρίς τέλος προς κάθε κατεύθυνση, ένας πράσινος ωκεανός, απ΄τον οποίο προεξέχουν μόνο οι κλιμακωτές κορυφές δύο άλλων ναών των Μάγια.
Όταν βρέθηκα εκεί, τον περασμένο Μάρτιο, δεν υπήρχαν άλλοι επισκέπτες. Η Calakmul ήταν κάποτε μία από τις μεγαλύτερες και ισχυρότερες πόλεις των Μάγια, όμως τώρα στέκει πάνω σε ερείπια, ώρες μακριά από το πλησιέστερο αστικό κέντρο, περίκλειστη από τον Εθνικό Δρυμό του Calakmul, ένα από τα μεγαλύτερα «οικόπεδα» αδιάσπαστου τροπικού δάσους της Αμερικής.
Ήταν νωρίς το απόγευμα, και οι μαύροι αλουάτα είχαν αρχίσει να ξυπνούν. Οι βρυχηθμοί που έβγαιναν απ’τα σπλάχνα τους έφταναν από τις φυλλωσιές των δέντρων σαν τον ήχο καταστροφέα σκουπιδιών. Ο μαύρος αλουάτα είναι το πιο φασαριόζικο ζώο ξηράς στον κόσμο, και είναι μόλις ένα από τα πολλά είδη υπό εξαφάνιση που ζουν εκεί (όπως και τα πούμα, τα τουκάν, οι μαϊμούδες-αράχνες και τα κοάτι. Η ζούγκλα της Calakmul, επίσης, συγκεντρώνει και τον μεγαλύτερο αριθμό τζάγκουαρ στο Μεξικό.
Τα τζάγκουαρ είναι ζώα άπιαστα, τα οποία, εάν προκληθούν, μπορούν να συνθλίψουν ένα κρανίο με μια δαγκωνιά. Ακόμα και οι πιο έμπειροι ιχνηλάτες μπορεί να χρειαστούν μέρες ή και εβδομάδες για να βρουν τζάγκουαρ στην άγρια φύση, οπότε ήξερα ότι δεν υπήρχαν πολλές πιθανότητες να καταφέρω να δω κι εγώ ένα. Ο κυριότερος σκοπός του ταξιδιού στην Calakmul ήταν να εξερευνήσω το φυσικό περιβάλλον στο οποίο τα τζάγκουαρ ευδοκιμούν εσχάτης, να αντιληφθώ καλύτερα την αξία του είδους αλλά και τις πιέσεις που δέχεται απ’το περιβάλλον του, και να μιλήσω με μερικούς από τους ανθρώπους που βρίσκονται πίσω από τις προσπάθειες για τη διάσωσή του.
Παρόλα αυτά, βρέθηκα να κοιτάζω μέσα στην πυκνή βλάστηση, ελπίζοντας να καταφέρω να πετύχω έστω στα γρήγορα το μεγάλο και γοητευτικό αιλουροειδές που ζει σε αυτή την περιοχή του πλανήτη εδώ και χιλιάδες χρόνια.
Η ιερή λατρεία
Οι Μάγια, όπως και άλλοι αρχαίοι πολιτισμοί του Μεξικού, λάτρευαν το τζάγκουαρ, πιστεύοντας ότι είναι ο βασιλιάς του Κάτω Κόσμου, και ότι μπορεί να μετακινείται μεταξύ των δύο κόσμων με τη θέλησή του. Απεικονίσεις από τζάγκουαρ εμφανίζονται σε προ-κολομβιανές μάσκες (σ.σ. πριν το 1492), θρόνους, ανάγλυφες τοιχογραφίες και αγάλματα. Ηγεμόνες και πολεμιστές στολίζονταν με κρανία, δέρμα, δόντια και νύχια τζάγκουαρ. Επί 3.000 χρόνια, δεν υπήρχε σημαντικότερο ζώο-σύμβολο.
Στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν οι αρχαιολόγοι έκαναν ανασκαφές στην Calakmul , αποκάλυψαν τον τάφο του σπουδαιότερου ηγεμόνα της, ο οποίος ήταν γνωστός ως «Jaguar Claw» (σ.σ. τα νύχια του τζάγκουαρ). Στα παρακείμενα κτίρια, βρίσκονται ναοί αφιερωμένοι στο τζάγκουαρ, το οποίο κάποτε διαβιούσε σε σχεδόν ολόκληρη την Αμερική, από το σημερινό Μέριλαντ έως τον Βορειοδυτικό Ειρηνικό και τη «μύτη» της Νότιας Αμερικής.
Οι πληθυσμοί του τζάγκουαρ μειώνονται, εδώ και καιρό. Το κυνήγι, η αποψίλωση των δασών και η αστικοποίηση έχουν περιορίσει το εύρος εμφάνισής του στο μισό από αυτό που ήταν. Όμως, στο Μεξικό, μια συμμαχία από οικολόγους, μη κυβερνητικούς οργανισμούς και τοπικές κοινότητες, έχει ξεκινήσει ένα φιλόδοξο πρόγραμμα διάσωσης των τζάγκουαρ, καταφέρνοντας ουσιαστικά να σώσει το είδος από την καταστροφή, στο πλαίσιο μιας συνολικότερης προσπάθειας να διασωθούν οι ζούγκλες στη Γιουκατάν. Ο αριθμός των τζάγκουαρ στο Μεξικό μεγαλώνει κι έφτασε τα 4.766 ζώα το 2018 (σε σύγκριση με 4.025 το 2010), ένα σημάδι ότι η στρατηγική διάσωσης και διατήρησης του είδους έχει αποτελέσματα.
Όπως σημειώνει ο Gerardo Ceballos, οικολόγος και ειδικός στην προστασία των ειδών, ο οποίος εργάζεται με τα τζάγκουαρ στην περιοχή για χρόνια, «το τζάγκουαρ είναι είδος-ομπρέλα. Προστατεύοντάς το, προστατεύεις και όλα τα υπόλοιπα».
Το 2005, ο Ceballos ίδρυσε τη Μεξικανική Συμμαχία για την Προστασία των Τζάγκουαρ, με βάση την Πόλη του Μεξικού. Πραγματοποιεί ολοκληρωμένες μελέτες, παίρνοντας δείγματα από τη γούνα, την κοπριά και τα παράσιτα των ζώων, και τοποθετώντας παγίδες με κάμερα και κολάρα με GPS. Η Συμμαχία χρησιμοποιεί στη συνέχεια τα ευρήματα που προκύπτουν, για να αναπτύξει στρατηγικές προστασίας του είδους.
Η δουλειά της οργάνωσης γίνεται ακόμη πιο σημαντική, όσο πλησιάζει η ημερομηνία ολοκλήρωσης ενός νέου σιδηροδρόμου που θα διασχίζει την περιοχή. Ο σιδηρόδρομος, με την επωνυμία Tren Maya, θα απλώνεται σε μήκος 1.525 χιλιομέτρων και θα ταξιδεύει βορειοανατολικά από την Chiapas προς το Cancún, μεταφέροντας τουρίστες από τα ξενοδοχεία των ακτών της Καραϊβικής στους αρχαιολογικούς χώρους της ενδοχώρας. Στις ανησυχίες των πολέμιων του σχεδίου περιλαμβάνονται η περιβαλλοντική καταστροφή και οι παράνομες εξώσεις. Παρά το ότι επιτεύχθηκε προσωρινή διακοπή των εργασιών το 2020, η Μεξικανική κυβέρνηση επανεκκίνησε τις εργασίες στα τέλη του 2021.
Όταν τα νέα για την αύξηση του πληθυσμού των τζάγκουαρ μαθεύτηκαν, η κυβέρνηση συμφώνησε να προσαρμόσει το δρομολόγιο του σιδηροδρόμου ανάλογα, προσθέτοντας αρκετά περάσματα για άγρια ζώα. Ακόμη, συμφώνησε προσωρινά στην επέκταση του Εθνικού Δρυμού πέρα από τα σχεδόν 1,8 εκατομμύρια στρέμματα που καλύπτει τώρα, ενώνοντάς το με άλλα φυσικά πάρκα της περιοχής. Αν η κυβέρνηση τηρήσει τις υποσχέσεις της, «θα βρεθούμε με 3,2 εκατομμύρια στρέμματα προστατευόμενου δάσους», λέει ο Ceballos. «Θα είναι ένα από τα μεγαλύτερα τροπικά δάση στον κόσμο».
Ένα διαφορετικό όραμα
Παρόλο που υπάρχουν περισσότερα τζάγκουαρ στη χερσόνησο Γιουκατάν από ό,τι σε οποιοδήποτε άλλο μέρος της χώρας, αυτή παραμένει η μοναδική περιοχή στο Μεξικό όπου o βιότοπος του ζώου έχει περιοριστεί. Εν μέρει, εξαιτίας της ανάπτυξης της επονομαζόμενης Riviera Maya, μιας λωρίδας με υπερ-κτισμένες παραλιακές πόλεις που εκτείνεται απ΄την Playa del Carmen στο Tulum. Όποιος έχει επισκεφτεί προσφάτως τη συρρικνούμενη ακτογραμμή του Cancún ή τον παραλιακό δρόμο του Tulum, που είναι γεμάτος κλιματιζόμενα ξενοδοχεία τα οποία χρησιμοποιούν γεννήτριες ντίζελ, ξέρει την καταστροφή που έχει προκαλέσει αυτή η ανάπτυξη.
«Πριν από 20 χρόνια, αυτή η περιοχή ήταν πυκνή ζούγκλα», μου λέει την επόμενη μέρα η Heliot Zarza Villanueva, οικολόγος που συνεργάζεται με τον Ceballos στο πρότζεκτ των τζάγκουαρ, καθώς οδηγούμε στην πολιτεία Campeche, προς την Calakmul. «Έκοψαν όλα τα δέντρα, κατέστρεψαν το έδαφος με χημικά, και τη μετέτρεψαν σε αυτό το άγονο λιβάδι».
Καθώς διασχίζαμε τεράστιες πεδιάδες με ζαχαροκάλαμα, σιτηρά και σόγια -καλλιέργειες που κανονικά δεν ευδοκιμούν στην περιοχή και χρησιμεύουν στην παραγωγή βιοκαυσίμων-, η Villanueva μου εξήγησε ότι πολλά από τα προβλήματα της Γιουκατάν χρονολογούνται την εποχή των εδαφικών μεταρρυθμίσεων με το όνομα Cardenista (σ.σ. από τον πρόεδρο της χώρας Lázaro Cárdenas del Río). Η κυβέρνηση που ανέλαβε την εξουσία μετά τη Μεξικανική Επανάσταση (1910-1917) προσέφερε γη σε ανθρώπους που έρχονταν από άλλα μέρη της χώρας, ώστε να την καλλιεργήσουν, συχνά απαλλοτριώνοντας τη από τους Μάγια.
Ένα μεγάλο μέρος της δουλειάς που κάνει η Συμμαχία για τα Τζάγκουαρ είναι να ενορχηστρώνει συμφωνίες, μεταξύ της κυβέρνησης και των ντόπιων αγροτικών κοινοτήτων που λέγονται ejidos. Πολλές από αυτές τις κοινότητες στην Calakmul κάνουν τη μετάβαση από την αγροτική παραγωγή και την παράνομη υλοτόμηση σε δραστηριότητες σχετικές με την προστασία των ζώων. Σε αυτές συμπεριλαμβάνεται η κοινοτική διαχείριση των δασών και της βιώσιμης καλλιέργειας βιολογικών προϊόντων, όπως ο πλούσιος σε θρεπτικά συστατικά ξηρός καρπός ramón και το μεταξένιο μέλι Melipona.
Όσο οδηγούσαμε πιο βαθιά στην Calakmul, η ζούγκλα πύκνωνε. Σταματήσαμε στο σημείο όπου βρίσκονται δύο καινούργια οικοτουριστικά πρότζεκτ εντός του Δρυμού: το Valentín Natural, ένα μέρος για κάμπινγκ στη ζούγκλα που το επισκέπτονται πίθηκοι, πούμα και καμιά φορά τζάγκουαρ, και το Casa Ka’an, ένα σύμπλεγμα ιδιωτικών ξενώνων εξοπλισμένων με ηλιακούς συλλέκτες, ηλιακούς θερμοσίφωνες και συστήματα για τη βιολογική επεξεργασία των λυμάτων.
«Υπάρχουν περίπου 800 τζάγκουαρ στην περιοχή», μου είπε η Villanueva. «Αυτό το οικοσύστημα είναι πολύ σημαντικό για πάρα πολλά είδη».
Περάσαμε τις τελευταίες ώρες της ημέρας εξερευνώντας την άγρια φύση τριγύρω, με τα αυτιά και τα μάτια μας ανοιχτά για οποιοδήποτε σημάδι ζωής αιλουροειδών. Τελικά, κατευθυνθήκαμε έξω από τον αρχαιολογικό χώρο και σταματήσαμε στο χωριό Xpujil για τάκος και μαργαρίτες στο Sazón Veracruzano, ένα από τα πολλά αξιοπρεπή εστιατόρια κοντά στο δρόμο, μέσα στο Δρυμό.
Μετά το δείπνο, επισκεφθήκαμε την κατασκήνωση όπου η Συμμαχία των Τζάγκουαρ πραγματοποιεί την έρευνά της: ένα σύμπλεγμα από σκηνές palapa γύρω από μια μικρή λίμνη στο Δρυμό. Όταν φτάσαμε, ήταν σκοτεινά, όμως η ζούγκλα έμοιαζε να ξυπνάει κι ένα σωρό ήχοι έφταναν στα αυτιά μας: τζιτζίκια, βατράχια, κουκουβάγιες και αμέτρητα νυχτερινά πλάσματα. Αποσύρθηκα σε μια σκηνή και, αφού έδιωξα μια μεγάλη μαύρη ταραντούλα που είχε τρυπώσει μέσα και είχε κατασκηνώσει πάνω απ’το κρεβάτι μου, άφησα τους τροπικούς ήχους του Calakmul να με παρασύρουν στον ύπνο.
«Δεν είχα συνειδητοποιήσει ότι προξενούσα ζημιά»
Ξύπνησα την αυγή, για να βρεθώ με τα μέλη της Συμμαχίας των Τζάγκουαρ σε μια σκηνή στην άκρη της λίμνης. Αρκετές φορές τον χρόνο, εντοπίζουν τζάγκουαρ και τα ναρκώνουν χρησιμοποιώντας ένα όπλο με ηρεμιστικό, ώστε να πάρουν αίμα από το ζώο και να του φορέσουν κολάρο. Η ομάδα αποτελείται από οικολόγους, έναν κτηνίατρο, μια αγέλη κυνηγόσκυλων, έναν εκπαιδευτή σκύλων και τον γνωστό κυνηγό τζάγκουαρ Don Pancho, ο οποίος μπήκε στο πρόγραμμα προστασίας πριν δύο χρόνια.
Ο Don Pancho πυροβόλησε το πρώτο του τζάγκουαρ όταν ήταν 14 ετών, ώστε να προστατεύσει τα ζώα που είχαν οι γονείς του στο κτήμα τους. Στη συνέχεια, οι ντόπιοι αγρότες τον προσλάμβαναν (σ.σ. για να σκοτώνει τζάγκουαρ) και τον πλήρωναν με αγελάδες, γουρούνια και κατσίκες.
Στο τέλος, ο Don Pancho ξεκίνησε να διοργανώνει δραστηριότητες κυνηγιού για πλούσιους ξένους μέσω του Safari Club International. Όπως λέει, ήταν κυρίως Αμερικάνοι, που δούλευαν για βιομηχανίες παραγωγής τσίχλας και έρχονταν στην Calakmul για να μαζέψουν φυσικό κόμμι από τη ζούγκλα.
«Μόνο το φιλοδώρημα που μου έδιναν ήταν 1.000 δολάρια ανά κυνήγι», λέει προσθέτοντας ότι σταμάτησε να κυνηγά τζάγκουαρ όταν η δραστηριότητα απαγορεύτηκε με νόμο το 1987.
«Δεν είχα συνειδητοποιήσει ότι προξενούσα ζημιά», λέει.
Τελικά δεν μπόρεσα να δω κανένα τζάγκουαρ, όμως η ζούγκλα με επηρέασε. Ο αέρας ήταν καυτός, και πολύ ζωντανός, γεμάτος έντομα που βούιζαν και τροπικά πουλιά. Από πάνω μου, στα κλαδιά, λικνίζονταν στρατιές από μαϊμούδες-αράχνες. Κλαδιά που κύκλωναν κορμούς άλλων δέντρων στριφογύριζαν μέχρι τον ουρανό. Όταν είσαι μέσα στη ζούγκλα, σου μοιάζει ατελείωτη. Και όμως, αυτή κάθε χρόνο συρρικνώνεται.
«Τα τελευταία 20 χρόνια, χάσαμε 18.000 τ.χλμ. δάσους», σημειώνει ο Ceballos, που το 2015 ηγήθηκε μελέτης σεμιναριακού τύπου για το φαινόμενο που είναι γνωστό ως «έκτος μαζικός αφανισμός». Για τον ίδιο, το πρόγραμμα με τα τζάγκουαρ είναι κομμάτι ενός μεγαλύτερου πρότζεκτ: της διάσωσης του πλούσιου οικοσυστήματος της ζούγκλας του Μεξικού, πριν να είναι πολύ αργά.
«Δεν έχουμε την πολυτέλεια άλλων 20 ετών», λέει. «Αυτά που θα κάνουμε στα επόμενα τέσσερα ή πέντε χρόνια, αυτά που θα σώσουμε, είναι αυτά που θα σωθούν μακροπρόθεσμα».