Ένα ταξίδι στη νότια Αλβανία κατά μήκος του ποταμού Αώου —που αποτελεί ένα από τα τελευταία ποτάμια στην Ευρώπη χωρίς τεχνητά εμπόδια (φράγματα, εκτροπές, κλπ)— θα μπορούσε άνετα να περιγραφεί ως μια περιήγηση σε έναν τόπο που ο χρόνος μοιάζει να σταμάτησε αιώνες πριν. Ο Αώος (Vjosa), που κυλάει από τα βορειοδυτικά σύνορα της Ελλάδας προς την Αδριατική θάλασσα, διατρέχει στενά, απότομα φαράγγια και κοιλάδες με απόκρημνα δάση γεμάτα σφενδάμους, βελανιδιές και έλατα. Αρχαία πέτρινα γεφύρια ενώνουν τις όχθες του, δημιουργώντας περάσματα πάνω από τα τιρκουάζ νερά του. Πρόβατα βόσκουν στη γύρω χαμηλή βλάστηση. Αμπελώνες, οικογενειακά αγροκτήματα, οπωρώνες και ελαιώνες μπλέκονται με χωράφια στα οποία φυτρώνουν πικραλίδες και παπαρούνες.
Νωρίτερα φέτος, η Αλβανία προέβη σε ένα αποφασιστικό βήμα όσον αφορά τη διατήρηση αυτού του «αιώνιου» τοπίου, με τη δημιουργία του Εθνικού Πάρκου του Άγριου Ποταμού Αώου, του πρώτου στο είδος του στην Ευρώπη, το οποίο συμπεριλήφθηκε στη φετινή λίστα των New York Times με τα 52 μέρη που πρέπει κανείς να επισκεφθεί. Η αλβανική κυβέρνηση, η Διεθνής Ένωση Προστασίας της Φύσης, μη κυβερνητικές οργανώσεις από την εκστρατεία «Σώστε την Μπλε Καρδιά της Ευρώπης» (Save the Blue Heart of Europe) και η εταιρεία ένδυσης Patagonia συνεργάστηκαν για την προστασία του αλβανικού τμήματος του ποταμού, που εκτείνεται σε μήκος περίπου 190 χλμ., και των κύριων παραποτάμων του (το συνολικό μήκος του ποταμού, που πηγάζει από την Πίνδο, είναι περίπου 260 χιλιόμετρα). Με αυτή την εξέλιξη καταγράφηκε μία νίκη υπέρ όσων διαμαρτύρονταν χρόνια τώρα κατά των φραγμάτων και των εξορύξεων στον ποταμό— μεταξύ των οποίων και ο Λεονάρντο Ντι Κάπριο, που υποστήριξε με σθένος αυτόν τον σκοπό.
«Η στήριξή μας στα αιτήματα για τον Αώο πέρασε σε άλλο επίπεδο το 2021, όταν αρχίσαμε να συνεργαζόμαστε με την αλβανική κυβέρνηση για να κάνουμε κάτι που δεν είχε ξαναγίνει», λέει ο Ράιαν Γκέλερτ, διευθύνων σύμβουλος της Patagonia. Σύμφωνα με τον Γκέλερτ και το πλάνο που ισχύει αυτή τη στιγμή, το πάρκο θα είναι πλήρως λειτουργικό, επανδρωμένο με προσωπικό και με κέντρο επισκεπτών, το 2024.
Τόσο για τους ντόπιους όσο και για τους τουρίστες, αυτή η πρωτοβουλία αποτελεί θείο δώρο —αν όχι σανίδα σωτηρίας. Πριν ακόμη αρχίσει να καταγράφεται η ιστορία της ανθρωπότητας, οι κοινότητες της περιοχής ήταν και συνεχίζουν να είναι εξαρτημένες από τον ποταμό. Σε μια χώρα, δε, που φημίζεται για το φαγητό της, το τερουάρ της κοιλάδας του Αώου, δηλαδή το σύνολο των εδαφοκλιματικών παραγόντων και των ειδικών χαρακτηριστικών της που καθορίζουν τα χαρακτηριστικά ποικιλίας των προϊόντων της, βάζει τον πήχη ακόμα πιο ψηλά για τον γευσιγνωστικό τουρισμό. Έτσι, μαζί με τη βαλκανική φιλοξενία, μπορεί κανείς να αναμένει άφθονα και γεμάτα νοστιμιά φρούτα και λαχανικά, πέστροφες, μέλι του βουνού, αρνί, κρασί, μοσχάρι, ρακή, τυριά και βότανα.
Όταν έφτασα στην περιοχή, στα τέλη Απριλίου, το χιόνι κάλυπτε ακόμη τις κορυφές των βουνών γύρω από τον Αώο. Είχα έρθει για να κάνω ράφτινγκ, πεζοπορία και ποδηλασία σε κάποια τμήματα του νεοσύστατου πάρκου το οποίο, συμπεριλαμβανομένου του μήκους των παραποτάμων του Αώου και των περιοχών που αυτοί διατρέχουν, διασφαλίζει την προστασία σε περίπου 400 χιλιόμετρα ποταμού και περισσότερα από 124.000 στρέμματα γης. Αυτό το οικοσύστημα περιλαμβάνει περίπου 1.200 είδη φυτών και ζώων, 15 εκ των οποίων βρίσκονται υπό καθεστώς απειλής. Είχα έναν ακόμα λόγο, όμως, να βρίσκομαι εκεί. Ήθελα να μάθω περισσότερα πράγματα για την αυξανόμενη επίδραση του τουρισμού στην περιοχή.
«Πριν από δέκα χρόνια, όλοι ήθελαν να φύγουν από τα χωριά τους», μου γράφει σε ένα e-mail η Μιρέλα Κουμπάρο, υπουργός Τουρισμού και Περιβάλλοντος της Αλβανίας. «Πλέον, όλο και πιο πολλοί από όσους είχαν μεταναστεύσει επιστρέφουν για να ανοίξουν ξενώνες, αγροτουριστικούς και γεωργικούς συνεταιρισμούς», συνεχίζει. «Βλέπω το μέλλον του τουρισμού ως φιλικό για το περιβάλλον, με τους ανθρώπους να συμπεριφέρονται στη φύση ως ένα ανεκτίμητο αγαθό».
Για ράφτινγκ και μήλα στην Πρεμετή
Η κοιλάδα έσφυζε από ζωή και ήταν γεμάτη με επισκέπτες όταν έκανα την πρώτη στάση της πορείας μου στην Πρεμετή, μια πόλη που απλώνεται σε μια στροφή του Αώου, στα 30 περίπου χιλιόμετρα από τα ελληνικά σύνορα. Η δεύτερη διοργάνωση του ετήσιου φεστιβάλ Vjosa n’Fest, που είναι αφιερωμένο στην κουλτούρα του ποταμού, βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη στην αποκαλούμενη «Πόλη των Ρόδων», ένα εμπορικό κέντρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που πλέον εξελίσσεται σε σημείο συνάντησης για υπαίθριες αθλητικές δραστηριότητες. Το πρόγραμμα του φεστιβάλ περιλάμβανε συναυλίες από διάφορα μουσικά σχήματα, οργανωμένες πεζοπορίες, ιππασία, ποδηλασία και ράφτινγκ.
Καθώς έπεφτε το βράδυ, ντόπιοι και ξένοι ντυμένοι με εκδρομική περιβολή γέμιζαν τους δρόμους, υπό τους ήχους των Sazet e Permetit, της μπάντας που αποτελούσε το «πρώτο όνομα» του φεστιβάλ. Με κάθε τραγούδι τους —ένα μείγμα πολυφωνικού τραγουδιού, κλαρίνων, βιολιών και ακορντεόν— το πλήθος πιανόταν από τους αγκώνες και διασκέδαζε κάτω από τα αστέρια.
Το επόμενο πρωί, μετά από ένα πρωινό που περιλάμβανε παραδοσιακό γλυκό του κουταλιού και δυνατό καφέ, περπάτησα από τον ξενώνα μου προς τα καφέ και τα καταστήματα της κεντρικής πλατείας, δίπλα από το ποτάμι. Ηλικιωμένοι άντρες έπαιζαν ντόμινο μπροστά από έναν πάγκο με προϊόντα προς πώληση. Στα γραφεία της Vjosa Explorer, μιας εταιρείας που διοργανώνει εκδρομές για ράφτινγκ, έκλεισα την τελευταία διαθέσιμη θέση σε μια βάρκα γεμάτη αγουροξυπνημένους φεστιβαλιστές.
Μας ξύπνησε όλους το παγωμένο ποτάμι, που τα νερά του έρχονται από τα χιόνια των βουνών και στη συνέχεια κυλούν μέσα από τα φαράγγια. Περίπου στα μισά της τρίωρης εκδρομής μας βγήκαμε σε μια παραλία στρωμένη με βότσαλα. Μία γυναίκα εκ των ιδιοκτητών της Vjosa Explorer, η Ίρμα Τάκο, μας περίμενε στην ακτή.
«Την πρώτη φορά που βρέθηκα στη Δυτική Ευρώπη, παρατήρησα ότι εκεί τα φρούτα ήταν λαμπερά, με τέλειο σχήμα και ντράπηκα για τα δικά μας, αυτά που βγάζει η Αλβανία, που είναι κάπως ατσούμπαλα», μας είπε καθώς μας πρόσφερε μήλα. «Όταν όμως δοκίμασα αυτά τα φρούτα που έδειχναν λαχταριστά, συνειδητοποίησα ότι ήταν άνοστα. Τα φρούτα μας στην Αλβανία είναι σαν την ίδια τη χώρα: μπορεί να μην είναι γυαλιστερά, αλλά είναι γεμάτα γεύση».
Αγρότες, οι θεματοφύλακες της τοπικής κουλτούρας
Τις επόμενες μέρες, έμεινα στον οικογενειακό ξενώνα Ferma Albanik. Η ιδιοκτήτριά του, η Ελόνα Μπέο, συνεργάζεται με αγρότες από την περιοχή για να προμηθεύεται ό,τι δεν καλλιεργεί η ίδια.
«Οι αγρότες εδώ είναι οι θεματοφύλακες της τοπικής κουλτούρας», μου λέει η Μπέο που εκτελεί χρέη κηπουρού, θυρωρίνας, δασκάλας γιόγκα και είναι επικεφαλής των πεζοποριών που διοργανώνει η Albanik. «Είναι σημαντικό οι οικογένειες που άντεξαν στον χρόνο —όσες έμειναν στην κοιλάδα αντί να φύγουν— να αντιμετωπιστούν με σεβασμό καθώς η οικονομία μετασχηματίζεται σε τουριστική».
Η πρώτη μου πεζοπορία ήταν «μετριοπαθούς βεληνεκούς». Έφτασα μέχρι τον καταρράκτη Σοπότι, που έχει ύψος περίπου 20 μέτρα και νερά πηγής. Στην επόμενη, περπάτησα επί μία ώρα νότια της Πρεμετής, μέχρι την ορθόδοξη εκκλησία της Αγίας Μαρίας που χτίστηκε τον 18ο αιώνα και βρίσκεται στον ορεινό οικισμό Λεούσα. Η τρίκλιτη εκκλησία, φτιαγμένη από πέτρα και τούβλα, διαθέτει ένα περίτεχνο σκαλιστό ξύλινο τέμπλο και είναι γεμάτη νωπογραφίες και τοιχογραφίες.
Στη συνέχεια συνάντησα την Μπέο. Με οδήγησε στο στενό φαράγγι της Λενγκάρικα, που αγκαλιάζει τον ομώνυμο παραπόταμο του Αώου, και σε μια σειρά από θερμές πηγές που βρίσκονται κοντά στο χωριό Μπένια. Περπατήσαμε δίπλα από την οθωμανική γέφυρα Κάτιου που στεφανώνει το μεγαλύτερο από τα ιαματικά λουτρά, το οποίο ήταν ήδη γεμάτο κόσμο. Με τα πόδια μας βουτηγμένα στο νερό ως τα γόνατα περπατήσαμε κόντρα στη ροή του ποταμού, για να φτάσουμε σε πιο απομονωμένες περιοχές. Καθένα από τα έξι θειούχα λουτρά της περιοχής παρέχει κι από ένα διαφορετικό όφελος στην υγεία. Εμείς, διαλέξαμε εκείνο που βοηθάει στους ρευματισμούς και χαλαρώσαμε στα νερά του.
Την επομένη, μέσα σε 45 λεπτά «σκαρφαλώσαμε» από την παραποτάμια Κλεισούρα ως τα ερείπια ενός ιλλυρικού φρουρίου ηλικίας 2.400 ετών, που βρίσκεται πάνω σε μια κορυφογραμμή που βλέπει στον Αώο. Εκατοντάδες μέτρα κάτω από τα ερείπια, διαφαινόταν ένα γκρουπ τουριστών να κάνει καγιάκ – οι πορτοκαλί βάρκες και τα κόκκινα κράνη τους έρχονταν σε οπτική αντίθεση με τα ελεκτρίκ-πετρόλ νερά – στο φαράγγι της Κλεισούρας. Αιώνες πριν, από αυτή τη στρατηγική θέση, οι κάτοικοι της περιοχής επικοινωνούσαν μέσω σημάτων καπνού με εκείνους άλλων φυλακίων, για να τους προειδοποιήσουν για εισβολείς: Έλληνες, Μακεδόνες, Ρωμαίους.
Στα χρονικά διαστήματα που μεσολαβούσαν των πεζοποριών μας, πηγαίναμε σε χωριά για να επισκεφθούμε οικογένειες που συνεργάζονται με την Μπέο. Στο Γκόστιβιστ, η Φλόρα και ο Κρενάρ Σαλί έχουν 150 κυψέλες. Παράγουν μέλι από τον άγριο θάμνο σταεχελίνα, που στα αλβανικά λέγεται «μπεντούνικα». Στο χωριό Πεστάν, κάτω από το βουνό Γκολικούτ, που ξεπερνά σε ύψος τα 1.700 μέτρα, συναντήσαμε τη Μίρα Μούκα, η οποία διευθύνει τον ξενώνα και την κατασκήνωση Bujtina Peshtan. Μας έδειξε τη συλλογή των όπλων που έχει, τα οποία προέρχονται από το αλβανικό μέτωπο του 1940. «Πριν από περίπου 10 χρόνια, σταματούσαν για να μείνουν εδώ καμιά δεκαπενταριά άτομα», λέει. «Φέτος, θα είναι 1.500. Ο Αώος μάς προσφέρει τα πάντα: ανθρώπους, ψάρια, νερό. Είναι το παρελθόν και το μέλλον μας».
Κάνοντας πετάλι ως την Αδριατική
Για την τελευταία μου βόλτα, πήρα σβάρνα τη νέα ποδηλατική διαδρομή της UNESCO. Ολόκληρη, έχει μήκος πάνω από 1.000 χιλιόμετρα και ένα κομμάτι της περνάει κατά μήκος της λεκάνης του Αώου, έως την εκβολή του ποταμού στην Αδριατική. Η δική μου πορεία (έκανα πετάλι περίπου 50 χιλιόμετρα τη μέρα, επί τρεις μέρες) είχε ως αφετηρία το Αργυρόκαστρο που αποτελεί, ολόκληρο, ως πόλη, μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, λόγω της «αρχιτεκτονικής του, χαρακτηριστικής της οθωμανικής περιόδου». Τα κτίριά του, με τις στέγες από σχιστόλιθο, απλώνονται κατά μήκος του ποταμού Δρίνου, ενός από τους εσχάτως προστατευόμενους παραποτάμους του πάρκου.
Στο Τεπελένι, κοντά στη συμβολή του Δρίνου με τον Αώο, στέκει ένα κάστρο του 19ου αιώνα. Έκανα μια στάση στον ξενώνα Lord Byron Guest House, ο οποίος πήρε το όνομά του από τον Άγγλο ποιητή που επισκέφθηκε την πόλη το 1809. Γευμάτισα στην κυκλωμένη από οπωροφόρα δέντρα αυλή του. Ό,τι έφαγα ήταν φτιαγμένο με υλικά από τα μποστάνια του κτήματος: πράσινη σαλάτα, ψητές πιπεριές και μελιτζάνες, ζυμαρικά με ελαιόλαδο και σκόρδο.
Από αυτό το σημείο, ξεκίνησα να επιστρέφω στον Αώο. Η αίσθηση της απομόνωσης διακοπτόταν από την παρουσία κάποιων χωριών, σχεδόν σκαρφαλωμένων πάνω από τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Οι κάτοικοι ανασηκώνονταν από τις δουλειές τους για να με χαιρετήσουν. Γυρίζοντας πίσω, έπεσα πάνω και σε έναν αρχαιολογικό θησαυρό: τα ερείπια την αρχαίας ιλλυρικής πόλης Βύλλις.
«Στη μεγάλη εικόνα της περιοχής του Αώου, τις διαστάσεις της προστασίας του περιβάλλοντος και της οικονομικής ανάπτυξης τις βλέπουμε υπό το πρίσμα της μεταξύ τους ισορροπίας», μου λέει η Ρεζάρτα Μπάρε, που εργάζεται ως σύμβουλος τουρισμού στη Γερμανική Υπηρεσία για τη Διεθνή Συνεργασία στην Αλβανία, η οποία προώθησε την Ποδηλατική Διαδρομή της UNESCO. «Η αληθινή ιστορία του τόπου, βέβαια, έχει να κάνει με τους ανθρώπους. Οι κάτοικοι της περιοχής είναι ζεστοί και ευγενικοί, αποτελούν την επιτομή της φιλοξενίας στη νότια Αλβανία. Η δε συζήτηση για τον Αώο έχει σημασία επειδή ρίχνει φως στο πόσο ευάλωτοι είναι οι άνθρωποι, η φύση και η κουλτούρα μιας περιοχής. Εδώ, όλες αυτές τις διαστάσεις συνυφαίνονται γύρω από ένα άγριο ποτάμι».
Για κρασί στο Δέλτα
Ο ποταμός εκβάλλει ακριβώς βόρεια του Αυλώνα, της δεύτερης μεγαλύτερης παραθαλάσσιας πόλης της χώρας, που ιδρύθηκε από τους αρχαίους Έλληνες πριν από 2.600 χρόνια. Από εκεί, αφού πάλεψα με την κίνηση στην αρχή της Αλβανικής Ριβιέρας, που είναι στριμωγμένη ανάμεσα στην Αδριατική θάλασσα και το Ιόνιο πέλαγος, κατευθύνθηκα προς την προστατευόμενη περιοχή Αώου-Νάρτας.
Καλύπτοντας σχεδόν 200.000 στρέμματα μεταξύ του Δέλτα του Αώου και της λιμνοθάλασσας της Νάρτας, όλη αυτή η έκταση που μοιάζει με παραπόταμο με πολύ αργή ροή και έχει ελώδη μορφή, αποτελεί έναν παράδεισο για τους ορνιθολόγους· με σχεδόν 200 είδη, συμπεριλαμβανομένων των φλαμίνγκο, συνιστά ένα περιβάλλον κρίσιμης σημασίας για τα αποδημητικά πουλιά. Βρίσκεται, επίσης, στο επίκεντρο μιας πρόσφατης διαμάχης για τον Αώο, καθώς η αλβανική κυβέρνηση έχει αρχίσει να κατασκευάζει ένα νέο αεροδρόμιο εντός της προστατευόμενης ζώνης.
Κοντά στις εκβολές του ποταμού, προσπέρασα κάνοντας ποδήλατο τις αλυκές μέχρι να βγω στο Katina Balaj, το εστιατόριο-αίθουσα γευσιγνωσίας της οινοποιίας Balaj. Με ένα ποτήρι πορτοκαλί κρασί, είδα τον ήλιο να πέφτει πάνω από το Δέλτα.
«Στη μάχη για την προστασία του περιβάλλοντος πρέπει κάθε μέρα να μετράς τις νίκες σου στα σημεία. Όταν φτάσεις, λοιπόν, να κερδίσεις μια μάχη με μακροπρόθεσμο ορίζοντα, όπως είναι η ίδρυση του Εθνικού Πάρκου του Άγριου Ποταμού Αώου, είναι σημαντικό να κάνεις μια παύση και να αισθανθείς το ελπιδοφόρο μήνυμα αυτής της στιγμής» μου γράφει, μετά το πέρας του ταξιδιού μου, σε ένα email, ο Ράιν Γκέλερ της Patagonia. «Η ίδρυση του πάρκου υπήρξε μια απίστευτη στιγμή για όλους μας. Γνωρίζουμε, όμως, ξεκάθαρα ότι η δουλειά που πρέπει να γίνει έχει μόλις ξεκινήσει».