Ο αυτοκινητόδρομος του Παμίρ (Μ4Ι) προσφέρει ένα από τα μεγαλύτερα και πιο θεαματικά οδικά ταξίδια στον κόσμο. Εκτείνεται για περισσότερα από 1.300 χλμ. και συνδέει την πρωτεύουσα του Τατζικιστάν, Dushanbe, με το Ος, τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη του νότιου Κιργιστάν. Διέρχεται από την οροσειρά του Παμίρ (Τατζικιστάν, Αφγανιστάν, Ουζμπεκιστάν και Κιργιζία), της οποίας οι κορυφές ξεπερνούν τα 7.000 μ. Οι δε ονομασίες τους (Λένιν, Μαρξ, Ενγκελς, Μαγιακόφσκι) έχουν παραμείνει οι ίδιες από την εποχή που η Κεντρική Ασία βρισκόταν υπό τον έλεγχο της Σοβιετικής Ενωσης.
Ο Μ41, που είναι το επίσημο όνομα του αυτοκινητόδρομου Παμίρ, υπήρξε σημείο αντιπαράθεσης μεταξύ Μ. Βρετανίας και Ρωσικής Αυτοκρατορίας τον 19ο αιώνα. Στο μεγαλύτερο μέρος του Παμίρ ζουν ορεσίβιοι Τατζίκοι οι οποίοι μιλούν διάφορες περσικές διαλέκτους, ενώ τα ανατολικά και βορειοανατολικά του Παμίρ κατοικούνται από Κιργίζιους νομάδες. Μεγάλο ενδιαφέρον έχει η κοιλάδα Wakhan, που πρόκειται ν’ ακολουθήσουμε κατά μήκος των συνόρων του Αφγανιστάν. Η κοιλάδα Wakhan είναι μια στενή λωρίδα μήκους 350 χιλιομέτρων και πλάτους 16-64 χλμ. Πλαισιώνεται από τα βουνά Παμίρ από τη μια πλευρά και τον Ινδοκαύκασο από την άλλη, ενώ στη μέση ρέει ο ποταμός Pyanj και Pamir, αντίστοιχα. Πρόκειται για μια ιστορική περιοχή γεμάτη φρούρια και ζωροαστρικά ιερά. Υπήρξε σημαντικό πέρασμα του δρόμου του Μεταξιού. Από εδώ πέρασε και ο Μάρκο Πόλο τον 13ο αιώνα πηγαίνοντας στην Κίνα.
Αγρια, τραχιά τοπία
Στις 8 το πρωί ξεκινάμε από την πρωτεύουσα του Κιργιστάν, Dushanbe, για τα ανατολικά του Παμίρ με ένα τετρακίνητο όχημα που νοικιάσαμε από ταξιδιωτικό γραφείο του Κιργιστάν, με οδηγό τον Imprahim. Οσο απομακρυνόμαστε από την πρωτεύουσα, η περιοχή γίνεται όλο και πιο γραφική καθώς βλέπουμε άνδρες και γυναίκες με παραδοσιακές φορεσιές. Φτάνουμε στο φρούριο Hulbuk του 11ου αιώνα πριν από το χωριό Kulob. Πρόκειται για ένα παλιό οχυρωμένο παλάτι που καταστράφηκε από τους Μογγόλους. Σε λίγο αρχίζουμε να κερδίζουμε ύψος και φτάνουμε στο πέρασμα Shurabot στα 2.200 μ. με θέα το Αφγανιστάν.
Μετά το πέρασμα, ανοίγονται μπροστά μας βαθιές βραχώδεις κοιλάδες και πανέμορφα βουνά. Ακολουθώντας ένα «φιδωτό» δρόμο στην κατάβαση συναντάμε το ποτάμι Panj, απ’ όπου ξεκινά η διαδρομή κατά μήκος των συνόρων με το Αφγανιστάν. Το βράδυ διανυκτερεύουμε στο Κalaikhum. Την επομένη ημέρα ταξιδεύουμε για Khorog. Μπαίνουμε στην Αυτόνομη Περιφέρεια Gorno-Badakhsah του Τατζικιστάν, στην οποία για να ταξιδέψει κάποιος χρειάζεται άδεια GBAO (Gorno Badakhsahn Autonomous Region). Δεδομένου ότι μέρος της εθνικής οδού Pamir εκτείνεται κατά μήκος των συνόρων με το Αφγανιστάν, αυτό το μέτρο ασφαλείας είναι απαραίτητο. Η άδεια GBAO ελέγχεται σε ορισμένα σημεία ελέγχου κατά μήκος της εθνικής οδού. Ξεκινώντας από εδώ, οι άνθρωποι δεν μιλούν τατζικικά αλλά διάφορες διαλέκτους της γλώσσας Pamir. Ο δρόμος είναι στενός και απόκρημνος, παράλληλος του ποταμού Panj, που είναι το φυσικό σύνορο με το Αφγανιστάν.
Στην άλλη πλευρά του ποταμού, στο αφγανικό έδαφος, βλέπουμε χωρικούς να διασχίζουν τον δρόμο με μηχανάκια ή να περπατούν με ζώα. Περνάμε από αφγανικά χωριά με πλίνθινα σπίτια, βλέπουμε παιδιά να παίζουν ποδόσφαιρο και γυναίκες να πλένουν ρούχα στο ποτάμι. Φτάνουμε στο Khorog, στην πρωτεύουσα της αυτόνομης περιοχής Gorno-Badakhsan που βρίσκεται στο υψόμετρο 2.200 μ. και έχει περίπου 30.000 κατοίκους. Σημείο συνάντησης και ξεκούρασης εμπόρων, πέρασμα για στρατεύματα και εισβολείς. Η πόλη περιβάλλεται από πανύψηλα βουνά που μοιάζουν με αδιαπέραστο τείχος που προστατεύει την πόλη από ισχυρούς ανέμους και παγετώνες.
Την επόμενη ημέρα το πρωί, συνεχίζουμε το ταξίδι μας στην κοιλάδα Wakhan. Η πρώτη μας στάση είναι η πόλη Iskashim στα σύνορα με το Αφγανιστάν. Η πόλη φημίζεται για το κυριακάτικο παζάρι της. Η γέφυρα που συνδέει το Αφγανιστάν με το Τατζικιστάν ήταν παλαιότερα ανοιχτή τις Κυριακές και μπορούσε κάποιος να την περάσει χωρίς βίζα μέχρι τη δύση του ηλίου. Τα τελευταία χρόνια η διέλευση απαγορεύτηκε λόγω της έντασης με τους Ταλιμπάν.
Οδεύουμε για Langar μέσω Yamg. Το τοπίο είναι μαγικό. Από τη μια πλευρά τα βουνά του Παμίρ και από την άλλη η οροσειρά του Ινδοκαύκασου (Hindo Κush), από την οποία πέρασε ο Μέγας Αλέξανδρος το 327 π.X. για να κατακτήσει το τελευταίο από τα εδάφη του Δαρείου, την Ινδία. Μπροστά μας υψώνονται οι κορυφές Καρλ Μαρξ (6.723 μ.) και Ενγκελς (6.180 μ.). Καθοδόν σταματάμε στο φρούριο Kah-Kakha του 2ου αιώνα μ.X. και στο ζωροαστρικό «φρούριο των λάτρεων της φωτιάς» Yamchun του 3ου αιώνα μ.Χ., σε υψόμετρο 3.000 μ. Η παρακμή των φρουρίων ξεκινά την εποχή της αραβικής κατάκτησης στην Κεντρική Ασία τον 7ο αιώνα μ.Χ. Η δε κατασκευή τους είχε δύο λειτουργίες: τον έλεγχο της ροής ανθρώπων και αγαθών στην κοιλάδα Wakhan και στην άμυνα σε περίπτωση ξένων επιδρομών. Και τα δύο φρούρια βρίσκονται πάνω σ’ έναν λόφο με θέα την κοιλάδα Wakhan και στο βάθος, στα αφγανικά εδάφη, τον Ινδοκαύκασο.
Επόμενος σταθμός η ιαματική πηγή Bibi Fatima, τα νερά της οποίας έχουν θεραπευτικές ιδιότητες, και στη συνέχεια το Υamg, όπου επισκεπτόμαστε το σπίτι-μουσείο του τοπικού ποιητή, αστρονόμου και μουσικού Σούφι μυστικιστή Muboraki Wakhani. Στον δρόμο μας για το μουσείο συναντάμε ζωροαστρικά ιερά διακοσμημένα με κέρατα προβάτων Marco Polo (πρόκειται για είδος προβάτου που δεν ήταν γνωστό στη Δύση και αναφέρεται για πρώτη φορά στο οδοιπορικό του 13ου αιώνα «Τα ταξίδια του Μάρκο Πόλο»). Το κτίριο όπου στεγάζεται το μουσείο Muboraki Wakhani είναι ένα κλασικό σπίτι των Παμίρι του 19ου αιώνα, με στοιχεία πλούσια σε ζωροαστρικό συμβολισμό. Το μουσείο περιλαμβάνει βιβλία του επιστήμονα-ποιητή και μουσικά όργανα όπως το ρουμπάπ.
Aπό το Langar στο Murgab
Φτάνουμε στο Langar αργά το απόγευμα. Μένουμε σε μια οικογένεια με τρεις άλλους τουρίστες, δύο Ρώσους και μία Βελγίδα, τους οποίους συναντάμε το βράδυ στην τραπεζαρία. Μας προσφέρουν βότκα μέχρι να έρθει το δείπνο, το οποίο περιλαμβάνει πηχτή σούπα λαχανικών, σπιτικό ψωμί, τσάι και μπισκότα.
Το πρωί ξεκινάμε με κατεύθυνση το Murgab, την πρωτεύουσα του Pamir. Υστερα από μερικές ώρες αφήνουμε στα σύνορα με το Αφγανιστάν και αρχίζουμε ν’ ανηφορίζουμε. Το τοπίο σεληνιακό και απόκοσμο. Δεν υπάρχει τίποτε άλλο πέρα από πέτρες, χιονισμένα βουνά και κρύο. Σε κάποια σημεία της διαδρομής συναντάμε βακτριανές καμήλες. Φτάνουμε στο Kargush pass στα 4.300 μ. και ξεκινάμε την πεζοπορία διάρκειας 3-4 ωρών στην κορυφογραμμή του περάσματος Panorama Ridge στα 4.800 μ. Φτάνοντας, η θέα της κοιλάδας Wahkan του Αφγανιστάν και όλο το τοπίο μας αποζημιώνει. Επειτα από τρεις ώρες περιπέτειας επιστρέφουμε στο αυτοκίνητο και συνεχίζουμε τη διαδρομή μας για Murgab, κάνοντας στάση για μεσημεριανό στο μικρό χωριό Alichur. Το μεγάλο υψόμετρο δυσκολεύει την αναπνοή, αλλά το τοπίο, με χαλιά από αλπικά λουλούδια, τα γιακ να βόσκουν και τις μαρμότες με τη χοντρή γούνα (είδους σκίουρου) να ψάχνουν για τροφή ή ν’ ανοίγουν τρύπες, είναι μοναδικό.
Φτάνουμε στο Murgab, στα 3.160 μέτρα, αργά το απόγευμα, Η μικρή αυτή πόλη έχει 6.500 κατοίκους, η πλειονότητα των οποίων είναι Κιργίζιοι, μια εθνική ομάδα με έντονα μογγολικά χαρακτηριστικά. Πολλοί ζουν ακόμη και σήμερα μια ημινομαδική ζωή, διαβιώνοντας το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου στο Mugrab και το καλοκαίρι σε μια γιούρτα στο λιβάδι, όπου μπορούν να βόσκουν τα βοοειδή τους.
Το Mugrab απέχει μόλις 80 χιλιόμετρα από τα σύνορα με την Κίνα. Κτίστηκε ως προκεχωρημένο φυλάκιο των Ρώσων στα τέλη του 19ου αιώνα και αναπτύχθηκε μέσα από το εμπόριο των ομάδων της περιοχής. Είναι ένα μέρος που έχει κρύο σχεδόν όλο τον χρόνο. Δίνει την εντύπωση του απόκοσμου, δίπλα στο οποίο δεσπόζουν γυμνά βουνά που σκιάζουν μόνιμα τις γιούρτες. Η απόσταση για τον τελικό προορισμό μας στο Ος του Κιργιστάν είναι 400 χιλιόμετρα.
Δυστυχώς τα σύνορα είναι κλειστά, όπως μας ενημερώνουν. Ετσι, το πρόγραμμα αλλάζει και επιστρέφουμε στο Dushanbe μέσω Khorog από τον M41. Το πρωί, καθώς σηκώνομαι, βλέπω από το παράθυρο να είναι όλα κάτασπρα από το πυκνό χιόνι, που συνεχίζει να πέφτει ασταμάτητα. Ευτυχώς, έξω από το Murgab σταματά να χιονίζει και, όσο προχωράμε, χιόνια βλέπουμε μόνο στις κορυφές των βουνών. Περνάμε το Alichur και ύστερα από 16 χιλιόμετρα φτάνουμε σ’ ένα μικρό χωριό, το Bulunkul, με την ομώνυμη λίμνη σε κοντινή απόσταση. Καθώς το αυτοκίνητο δεν μπορεί να προσεγγίσει τη λίμνη, πηγαίνω με τα πόδια περνώντας δίπλα από αγέλες με γιακ που βόσκουν. Η θέα με τα μαγευτικά χιονισμένα βουνά που αντανακλώνται στη «γυάλινη» επιφάνεια της λίμνης κόβουν την ανάσα.
Mε τους Καλάς
Οδηγούμε στην απεραντοσύνη της οροσειράς του Παμίρ από έναν κακοτράχαλο δρόμο, γεμάτο μπαλώματα και λακκούβες. Φτάνουμε στο Khorog νωρίς το βράδυ. Την επόμενη μέρα το πρωί, κάνουμε μια στάση σ’ ένα ορεινό χωριό, το Tusyon, για να συναντήσουμε μια οικογένεια της φυλής των Καλάς, που θεωρούνται απόγονοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Εξω από ένα παραδοσιακό Παμίρι σπίτι μάς περιμένει ο ιδιοκτήτης του, ένας άνδρας γύρω στα 70, με γαλανά μάτια, ο οποίος μόλις μας βλέπει μας αγκαλιάζει συγκινημένος. Με τη βοήθεια του Imprahim καταφέρνουμε να συνεννοηθούμε. Μας συστήνει τη γυναίκα του, η οποία μας προσφέρει τσάι, και μαζί μας δείχνουν φωτογραφίες των προγόνων τους που μας θυμίζουν Ελληνες μετανάστες της Αμερικής. Μας μιλούν για τη ζωή τους και το πόσο υπερήφανοι αισθάνονται που είναι απόγονοι του Ισκαντάρ (του Μεγάλου Αλεξάνδρου). Φεύγουμε συγκινημένοι από αυτή την αναπάντεχη συνάντηση.
Στον δρόμο για το Kalaikhum, μέσα στις βραχώδεις κοιλάδες και στα γύρω πανέμορφα απόκρημνα βουνά, έχουμε μια απροσδόκητη καθυστέρηση περίπου δύο ωρών εξαιτίας κατολίσθησης βράχου πάνω στον δρόμο. Φορτηγά από Κίνα και Ρωσία σχηματίζουν μια τεράστια ουρά. Ακριβώς μπροστά μας ένα τζιπ με μπαλόνια και τέσσερις νέους, ντυμένους παραδοσιακά, πηγαίνουν να πάρουν, όπως μας λένε, τη νύφη, καθώς το βράδυ ένας από την παρέα παντρεύεται στο Kalaikhum. Οταν τους λέμε ότι και εμείς εκεί θα διανυκτερεύσουμε, μας καλούν στον γάμο.
Τελευταία βραδιά στο Παμίρ και είμαστε καλεσμένοι σε ένα παραδοσιακό τατζίκικο γάμο —ό,τι καλύτερο θα μπορούσε να συμβεί. Πλησιάζοντας στο τέλος του road trip στο Παμίρ, σκέφτομαι πώς σε λίγα ταξίδια οι συγκινήσεις και οι εικόνες είναι τόσο συμπυκνωμένες και έντονες. Ενα ταξίδι γεμάτο περιπέτεια, γεμάτο γνώση. Τοπία, γλώσσες, μειονότητες, αρχαίοι λαοί, το Ισλάμ δίπλα στον Βουδισμό και ο Βουδισμός δίπλα στον Ζωροαστρισμό, ορεσίβιοι νομάδες που ζουν στις κορυφές του κόσμου μέσα σε γιούρτες. Ολα αυτά είχαμε την τύχη και τη χαρά να τα ζήσουμε.