Γύρω από τον σιδηροδρομικό σταθμό, δεκάδες πρόσφυγες στοιβάζονται σε λιγοστές στρατιωτικές σκηνές, ενώ χιλιάδες διαβιούν στους δρόμους και στα χωράφια, προσπαθώντας να αντιμετωπίσουν την πείνα, την έλλειψη νερού, το κρύο και τις κακουχίες. Τρένα, κάρα και πλοία καταφθάνουν συνεχώς, ασθμαίνοντας υπό το βάρος των υπεράριθμων επιβατών. Οι ασθένειες έχουν αρχίσει να κυκλοφορούν και η φορητή νοσοκομειακή μονάδα «Lady Rumbold’s Field Ambulance» προσπαθεί να προλάβει τα χειρότερα.
Είναι αρχές Νοεμβρίου του 1922, και αυτή είναι η πρώτη εικόνα της πόλης την οποία αντικρίζει ο Αυστραλός Τζορτζ Τρελόαρ, απεσταλμένος της Κοινωνίας των Εθνών στη Θράκη ως επίτροπος για τους πρόσφυγες. Μέσα σε δύο χρόνια, από το 1922 και μέχρι το 1924, ο πληθυσμός της Αλεξανδρούπολης υπερδιπλασιάζεται, αφού προστίθενται σε αυτόν περίπου 8.000 πρόσφυγες, ενώ δεκάδες χιλιάδες ζουν εδώ για λίγες ημέρες ή εβδομάδες, περιμένοντας να προωθηθούν σε άλλες περιοχές της χώρας, πιο δυτικά. Το κλιμάκιο της Κοινωνίας των Εθνών, που έχει αναλάβει την κατανομή και την περίθαλψη όσων φτάνουν, στήνει τέσσερις πρόχειρους καταυλισμούς στην πόλη ώστε να φιλοξενηθούν, έστω και προσωρινά.
Ακριβώς 101 χρόνια μετά, ένα παρόμοιο κλιμάκιο λειτουργεί περίπου 100 χλμ. βορειοανατολικά της πόλης, στο Φυλάκιο Ορεστιάδας. Ονομάζεται Κέντρο Υποδοχής και Ταυτοποίησης, λειτουργεί με εντελώς διαφορετικό τρόπο, δημιουργήθηκε μέσα σε άλλα κοινωνικά και γεωπολιτικά δεδομένα, αλλά το σίγουρο είναι ότι και αυτό υποδέχεται ανθρώπους που έρχονται από την Ανατολή, ξεριζωμένοι από τα σπίτια και τις ζωές τους.
Τίνος είσαι;
Έχοντας τα παραπάνω στο μυαλό τους, δύο νέα παιδιά που ζουν στην Αλεξανδρούπολη, ο Σίμος Χατζηλίδης και η Άννα Παρασκευίδου, της καλλιτεχνικής ομάδας Art Traces, εμπνεύστηκαν και υλοποίησαν το πρότζεκτ «Τίνος είσαι;». Εμπλέκοντας πάνω από 70 ανθρώπους, πολλά σωματεία και συλλόγους, θέλησαν να ερευνήσουν «πώς μέσα από τις αφηγήσεις, τα ακούσματα και τις μνήμες των προγόνων τους, οι νέοι της πόλης γνωρίζουν την ιστορία της πληθυσμιακής ή της εθνοτικής ομάδας στην οποία ανήκουν και πώς διαμορφώνουν την ατομική και συλλογική τους ταυτότητα». Αφορμή ήταν η ένταση στον Έβρο με τους μετανάστες τον Μάρτιο του 2020. «Η τοπική κοινωνία ήταν ανάστατη και υπήρχε μια δυσκολία στο να αντιληφθούμε τι είναι αυτοί οι άνθρωποι. Υπήρχε η άποψη ότι προσπαθούν να μας επιβουλευτούν, να έρθουν στη χώρα μας, να μας κάνουν κακό. Το μεταναστευτικό θέμα το βιώνει η κοινωνία του Έβρου πάρα πολύ έντονα τα τελευταία είκοσι χρόνια, δεν μπορεί να το κατανοήσει, δεν βρίσκεται καμία λύση σε ένα όντως πολύπλοκο ζήτημα, και έτσι η αντιμετώπιση δεν είναι προς την αποδοχή αλλά προς την απόκλιση», εξηγεί ο Σίμος Χατζηλίδης, ο οποίος έχει κάνει σπουδές και στην Τοπική Ιστορία.
Ο Σίμος και η Άννα άρχισαν να ψάχνουν τις ιστορίες των ανθρώπων που ζούσαν γύρω τους, αποτελώντας όμως και οι ίδιοι κομμάτι της μελέτης τους. Οι πρόγονοι του Σίμου, από την πλευρά του πατέρα του, ήρθαν από ένα τουρκόφωνο χωριό της Καππαδοκίας και από την πλευρά της μητέρας του από την Ανατολική Ρωμυλία. Η οικογένεια της Άννας έφτασε στην περιοχή της Αλεξανδρούπολης μόλις το 1992 από ένα ποντιακό χωριό της Αρμενίας. «Θέλαμε να πούμε τις ιστορίες των ντόπιων για να δείξουμε ότι αυτή η πόλη στην ουσία έχει δημιουργηθεί από μετανάστες και πρόσφυγες. Το μωσαϊκό της είναι πολυπολιτισμικό και αγκάλιαζε πάντα όλους τους λαούς».
Η αρχή
Πράγματι, το μικρό ψαροχώρι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με το όνομα Δεδέαγατς άρχισε να διαμορφώνεται με την κατασκευή του σιδηροδρόμου και του λιμανιού σε μια πόλη όπου χωρούσαν πολλές γλώσσες, πολιτισμοί και κουλτούρες: ελληνόφωνοι χριστιανοί ορθόδοξοι ψαράδες και έμποροι από την Αίνο, τη Μάκρη και τα κοντινά νησιά, μουσουλμάνοι ως υπάλληλοι των κρατικών υπηρεσιών και εργάτες, βουλγαρόφωνοι για να καλλιεργήσουν τη γη και να δουλέψουν σε χειρωνακτικές εργασίες, Εβραίοι έμποροι από κοντινές περιοχές, Φραγκολεβαντίνοι ως ναυτιλιακοί και ασφαλιστικοί πράκτορες, Αρμένιοι για να δουλέψουν στον σιδηρόδρομο και πολλοί άλλοι. Χαρακτηριστικά είναι τα στοιχεία του 1910. «Ο συνολικός πληθυσμός του Δεδέαγατς ανέρχεται σε 4.686 κατοίκους, εκ των οποίων 2.310 Έλληνες, 369 Βούλγαροι, 1.542 Μωαμεθανοί, 125 Αρμένιοι, 230 Ιουδαίοι και 110 Καθολικοί. Επόμενο ήταν να υπάρχουν στην πόλη και εκκλησίες όλων σχεδόν των δογμάτων, όπως 1 ελληνική με 3 ιερείς, 1 Βουλγάρικη, 1 Αρμενική, 1 Καθολική εκκλησία, 1 Εβραϊκή Συναγωγή και 2 Τεμένη».
Τα προσφυγικά κύματα μετά τη γενοκτονία των Αρμενίων (1915) και των Ποντίων (από το 1914 και μέχρι το 1923), τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922) και τις ανταλλαγές πληθυσμών που προέβλεπε η Συνθήκη της Λωζάννης (1923) είχαν ως αποτέλεσμα ο πληθυσμός της Αλεξανδρούπολης το 1928 να φτάσει περί τους 14.000. Όντας ο πρώτος σταθμός εντός των ελληνικών συνόρων, γίνεται ο νέος τόπος για χιλιάδες ξεριζωμένους, που θέλουν να είναι κοντά στα μέρη που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν, πιστεύοντας ότι θα επιστρέψουν σύντομα. Γλώσσες, θρησκείες, συνήθειες και έθιμα συνυπάρχουν σε μια πόλη που τις πρώτες δεκαετίες της ύπαρξής της διαμορφώνεται από όλους αυτούς τους ανθρώπους που έφτασαν εδώ από αλλού. Τα αποτελέσματα των πολιτικών εθνικοποίησης και πληθυσμιακής αφομοίωσης θα αρχίσουν να γίνονται ορατά με το πέρασμα των δεκαετιών και ειδικά μετά το 1950-1960. Ο Βασίλης Δαλκαβούκης, καθηγητής Εθνογραφίας του Ελλαδικού Χώρου στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, περιγράφει τη διαδικασία: «Ερχόμενοι οι πρόσφυγες, βρίσκονται σε μια συνθήκη επιπολιτισμού (η διαδικασία που αφορά την υιοθέτηση πολιτισμικών στοιχείων από τον πολιτισμό της κοινωνίας η οποία υποδέχεται ή ενσωματώνει τους πρόσφυγες). Πρέπει να ελληνοποιηθούν, από Ρωμιοί να γίνουν Έλληνες. Από το “Ρουμ Μιλλέτ”, το ελληνορθόδοξο κομμάτι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, πρέπει να γίνουν Έλληνες εθνικά». Όπως αναφέρει και η ιστορική ερευνήτρια Χρύσα Κουλιάκη, σε αυτό που σήμερα λογίζεται ως ελληνικό, ενυπάρχουν πολλαπλές και αλληλοδιαπλεκόμενες πολιτισμικές ταυτότητες.
Οι μνήμες ως θησαυροφυλάκιο
Τι απομένει σήμερα ως αποτύπωμα στην Αλεξανδρούπολη και στους κατοίκους της, που προέρχονται από τόσες διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες; Ποια ίχνη και στοιχεία της κουλτούρας που κουβάλησαν οι πρόγονοί τους πριν από 100 χρόνια είναι ορατά και ανιχνεύσιμα; Ο ομότιμος καθηγητής Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, εξηγεί: «Στην περιοχή υπάρχει μια πολύ πλούσια ιστορία με μετακινήσεις και διαφορετικούς πολιτισμούς, η οποία δεν είναι αναγνωρίσιμη ούτε εντοπίσιμη με μια βόλτα στην πόλη. Υπήρχαν συνοικίες, όπως τα Τσιμεντένια και τα Καραγατσιανά για όσους ήρθαν από το Κάραγατς και την Αδριανούπολη, ή τα μικρά σπιτάκια στη γειτονιά της Απολλωνιάδας κοντά στη θάλασσα, τα οποία γκρεμίστηκαν ή ανοικοδομήθηκαν». Την ίδια άποψη έχει και ο κ. Δαλκαβούκης: «Τα ίχνη των προσφύγων δεν φαίνονται σήμερα, η Αλεξανδρούπολη έχει την τυποποιημένη εικόνα μιας ελληνικής πόλης. Υπάρχουν ομάδες και σύλλογοι που είναι ορατοί μόνο στο επίπεδο της μνήμης, με γιορτές, παρελάσεις και φορεσιές. Η ζωή των απογόνων δεν είναι πολιτισμικά καθορισμένη από το παρελθόν τους. Η μνήμη τους όμως είναι».
Επιχειρώντας να μιλήσουμε με κατοίκους της Αλεξανδρούπολης για την προσφυγική τους καταγωγή, αναγνωρίζουμε τον ενθουσιασμό με τον οποίο δέχονται να μας διηγηθούν τις ιστορίες των προγόνων τους. Σήμερα, στην πόλη μπορεί κανείς να καταγράψει απογόνους από περίπου δώδεκα εθνοπολιτισμικές ομάδες. «Όταν ακούω τη λύρα, ανατριχιάζω. Με ενοχλεί που η ποντιακή κληρονομιά δεν είναι στην καθημερινότητά μας και τα ποντιακά τραγούδια για πολλούς νέους είναι απλώς είδος διασκέδασης», μας λέει ο Ματθαίος Αντωνιάδης, που μεγάλωσε στο χωριό Νίψα και πρόλαβε τις πρώτες γενιές να μιλούν τη διάλεκτο και να παίζουν λύρα στο καφενείο.
Η Κάλι Καριώτου, που οι πρόγονοί της ήρθαν στην Αλεξανδρούπολη από την Απολλωνιάδα, μας διηγείται πως, όταν ταξίδεψε στη Μικρά Ασία, την έπιασαν τα κλάματα, χωρίς να μπορεί να εξηγήσει το γιατί. Η Βασιλική Παντελίδου, με καταγωγή από τη Χηλή, συνεχώς ερευνά και ψάχνει στοιχεία για τη μικρή πόλη βορειοανατολικά της Κωνσταντινούπολης και τη ζωή των Ελλήνων εκεί πριν από το 1922. Ο Στάθης Μακρίδης μάς κάνει μια βόλτα στα Καραγατσιανά και στον σταθμό, περιγράφοντας τη ζωή της οικογένειάς του, που δούλευε στον σιδηρόδρομο. «Ο τόπος μας είναι η Αλεξανδρούπολη, η Ελλάδα η πατρίδα μας και η Αρμενία επίσης πατρίδα στην καρδιά μας», λένε τα αδέρφια Βαρτκές και Αγκόπ Μαρουκιάν, που συναντάμε στην αρμενική εκκλησία. Η Δέσποινα Παπά, που οι πρόγονοί της ήρθαν από την Ανατολική Ρωμυλία, κρατάει ως κόρη οφθαλμού εργόχειρα αλλά και παραμύθια που έφερε η προγιαγιά της και, σχεδόν όπως όλοι, συνδέει τη μνήμη και το συναίσθημα με ήχους και μυρωδιές: «Όταν ακούω γκάιντα σε ανατολικορωμυλίτικο ρυθμό, σκιρτάει η καρδιά μου».
Ο Βασίλης Τραζέρας δηλώνει με υπερηφάνεια ότι είναι Αινίτης, ενώ ο Φάνης Ισακίδης μάς ξεναγεί στην Εστία των Καππαδόκων στην Αλεξανδρούπολη, ένα μεγάλο κτίριο που στεγάζει μουσείο και αίθουσες για χορούς και εκδηλώσεις. Ο Σπύρος Τσιλιγκίρης μάς δείχνει τα περίτεχνα υφαντά των Σαρακατσάνων και στο χωριό Παλαγία, λίγο έξω από την πόλη, η Νίνα Βασιλειάδη, προερχόμενη από το τελευταίο προσφυγικό κύμα των αρχών της δεκαετίας του 1990, μας λέει ότι συγκινείται όταν βλέπει τον γιο της να παίζει ποντιακή λύρα. «Όσο πίσω και να πάω στο οικογενειακό μου δέντρο, δεν μπορώ να βρω μετακίνηση. Οι πρόγονοί μου βρίσκονται σε αυτά τα μέρη εδώ και αιώνες», εξηγεί ο Δαγλή Γιασάρ, Έλληνας πολίτης, μουσουλμάνος στο θρήσκευμα. Από τη φραγκολεβαντίνικη κοινότητα έχουν μείνει λιγοστοί απόγονοι, ενώ από την εβραϊκή κανένας. Η παρουσία τους στην πόλη διακόπηκε ξαφνικά το βράδυ της 3ης Μαρτίου 1943 όταν συνελήφθησαν από τις ναζιστικές αρχές κατοχής και εστάλησαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οι λιγοστοί που είχαν προλάβει να διαφύγουν επέστρεψαν στην Αλεξανδρούπολη, αλλά οι απόγονοί τους δεν ζουν πια εδώ.
Σε όλες τις διηγήσεις, νέοι άνθρωποι μιλούν με τρυφερότητα για τους παππούδες και τις γιαγιάδες τους, συγκινούνται καθώς περιγράφουν συνήθειες, τραγούδια και συνταγές, αναφέρονται σε μακρινά άγνωστα μέρη ως πατρίδα, αναριγούν με γεγονότα που δεν συνέβησαν στους ίδιους, διαφυλάττοντας κάθε λεπτομέρεια που τους συνδέει με το παρελθόν. «Η καταγωγή είναι μια αδιαμφισβήτητη σταθερά. Αναδεικνύονται μουσεία με τεκμήρια, αρχεία, φωτογραφίες. Υπάρχει μια σταθερή υλική αντικειμενικότητα πάνω στην οποία χτίζεται αυτή η ταυτότητα και αποκτά καινούργια σημασία για τον άνθρωπο. Επιλέγουμε ορισμένα στοιχεία από όλη αυτή την ταυτότητα που είναι διαχειρίσιμα στο παρόν, που δεν είναι συγκρουσιακά με το σήμερα. Αυτό είναι μια τελετουργική επιτέλεση της μνήμης, μέσω της οποίας διαμορφώνεται μια ταυτότητα», εξηγεί ο Βασίλης Δαλκαβούκης.
Όλοι οι απόγονοι, από όπου και αν προέρχονται, ό,τι βιώματα και αν είχαν, συμφωνούν: «Είναι η ιστορία μας, κάτι που μας ανήκει. Μας θυμίζει το παρελθόν μας αλλά και το ποιοι είμαστε». Ο Σίμος Χατζηλίδης συμπληρώνει: «Η αίσθηση που έχω, ψάχνοντας περισσότερο και για τις δικές μου ρίζες, είναι ότι αυτή η μνήμη υπάρχει ακόμη στην πόλη, κάτω από την επιφάνεια. Φαντασιακή μεν, γιατί είναι από γενιά σε γενιά και δεν μοιραζόμαστε τα ίδια βιώματα με τους προπαππούδες μας, εντούτοις διατηρείται ως νοητική κατασκευή. Δεν ξέρω αν στην καθημερινότητα παίζει κάποιο ρόλο, αλλά ο καθένας εν τέλει φέρει μια διαφορετική ταυτότητα. Αν το αντιληφθεί, τρέφει μεγαλύτερη αποδοχή απέναντι στον “άλλο”. Αυτό ήταν το στοίχημα, το οποίο όσοι εμπλέχτηκαν με το πρότζεκτ “Tίνος είσαι;’’ το κατανόησαν».
Συμπερίληψη και αποκλεισμός
Πώς συνυπήρξαν λοιπόν όλοι αυτοί οι «άλλοι» και πώς συσχετίστηκαν μεταξύ τους στην πόλη; Δεν ήταν πάντα αρμονική η συμβίωση. Τουρκόφωνοι Πόντιοι και Καππαδόκες περιθωριοποιήθηκαν από τις ίδιες τις ομάδες τους στη νέα πατρίδα. Άλλοι έπρεπε συνεχώς να εξηγούν γιατί έχουν διαφορετικό όνομα ή συγκεκριμένη κατάληξη στο επώνυμό τους, ενώ οι υποτιμητικοί χαρακτηρισμοί με βάση την καταγωγή επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Πολλοί Έλληνες μουσουλμάνοι ζουν αποκομμένοι από τον υπόλοιπο πληθυσμό στην άκρη της πόλης. Ο Δαγλή Γιασάρ, που γεννήθηκε και μεγάλωσε στα Καμίνια, επέστρεψε στην Αλεξανδρούπολη από όπου κατάγεται για να εργαστεί ως δάσκαλος στο μειονοτικό σχολείο της πόλης. Συμμετέχει στο «Σωματείο Ελλήνων πολιτών μουσουλμάνων στο θρήσκευμα με μητρική γλώσσα τα τουρκικά» και περιγράφει: «Ο δικός μας κόσμος λίγες φορές έχει την ευκαιρία να εκφραστεί για τον εαυτό του, συνήθως μιλάνε άλλοι για εμάς. Μέχρι και το 1993 ίσχυαν πολλές κρατικές θεσμικές διακρίσεις και απαγορεύσεις για τους μουσουλμάνους, δεν μπορούσαν να αποκτήσουν ούτε γη ούτε περιουσία και υπήρχαν πάρα πολλά εμπόδια στην οικονομική και κοινωνική τους εξέλιξη. Αν και αυτό έχει αλλάξει πια, η τότε κατάσταση είχε ως αποτέλεσμα οι άνθρωποι να μη συμμετέχουν κοινωνικο-οικονομικά στα τεκταινόμενα, να υπάρχει ένα χάσμα. Ο αποκλεισμός και ο αυτοαποκλεισμός παραμένουν και σήμερα. Οι πολιτικοί δεν θέλουν να ασχοληθούν με τη μειονότητα, είναι ταμπού, ο κόσμος και από τις δύο πλευρές είναι δύσπιστος και έχει μάθει έτσι. Πρέπει να το αλλάξουμε αυτό. Ο κάθε Έλληνας μουσουλμάνος μπορεί μια χαρά να χωρέσει μέσα του την καταγωγή του, τη θρησκεία του και την αγάπη του για τον τόπο».
Σε μια σκληρή και δύσκολη συνθήκη στο τέρμα της οδού Άβαντος, οι Έλληνες μουσουλμάνοι έπρεπε να διεκδικήσουν όσα για τους υπόλοιπους είναι αυτονόητα, όπως την παροχή ρεύματος και νερού, τη συγκοινωνιακή σύνδεση με το κέντρο της πόλης και άλλα πολλά. «Η αφομοίωση ενός πληθυσμού έχει να κάνει με την ένταξη. Κυρίως γίνεται μέσα από τις πολιτικές εξουσίας. Για παράδειγμα, οι Έλληνες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης ήρθαν ως οι “δικοί μας άλλοι”. Για τους “άλλους’’ που δεν είναι “δικοί μας’’ ακριβώς, γιατί κάπως διαφέρουν στο θρήσκευμα ή σε άλλα πράγματα, δεν μπορώ να πω ότι υπήρξαν οι πολιτικές που ακολουθήθηκαν σε άλλες ομάδες», αναφέρει ο Σίμος Χατζηλίδης.
Στον πρόλογο του βιβλίου της ιστορικής ερευνήτριας Χρύσας Κουλιάκη για την εβραϊκή παρουσία στην Αλεξανδρούπολη, ο πρόεδρος του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδας, Δαυίδ Σαλτιέλ, εκφράζει την άποψη ότι ο καιρός έχει ωριμάσει ώστε οι κοινωνίες –πέρα από στερεότυπα– να «ανοίγονται» στην αναζήτηση της ποικιλομορφίας των πολιτισμών που τις διαμόρφωσαν. Η καλλιτεχνική ομάδα Art Traces υλοποίησε το πρότζεκτ «Τίνος είσαι;» με σκοπό να δείξει ότι ο πολιτισμός κάθε ανθρώπου είναι σημαντικός και είναι επιβεβλημένο να τον αποδεχτούμε, να τον σεβαστούμε και να τον διατηρήσουμε. «Όλες αυτές οι μετακινήσεις κρύβουν από πίσω ιστορίες ανθρώπων, καθημερινών σαν και εμάς, και αυτές οι ιστορίες είναι που μας ενώνουν», καταλήγει ο Χατζηλίδης. «Δεν είναι η μεγάλη κλίμακα, αλλά οι μικροί καθημερινοί άνθρωποι. Αυτό η πόλη μας το έζησε και πρέπει να το θυμάται».
Μπορείτε να μάθετε περισσότερα για το πρότζεκτ «Τίνος είσαι;» της ομάδας Art Traces στην ιστοσελίδα arttraces.org