Με το που ανατέλλει πίσω από τα βουνά ο ήλιος, το φως του λούζει τα νερά των δίδυμων λιμνών στον Εθνικό Δρυμό των Πρεσπών, στα σύνορα της Ελλάδας με τη Βόρεια Μακεδονία και την Αλβανία, προσφέροντας ένα μαγευτικό θέαμα. Σμήνη αργυροπελεκάνων, κορμοράνων, γερανών και άλλων πουλιών φτερουγίζουν, ξεπροβάλλοντας από τις φωλιές τους στις καλαμιές προς αναζήτηση τροφής. Στο δικό τους βασίλειο, στις γύρω κατάφυτες πλαγιές, περιφέρονται αρκούδες, λύκοι και αγριοκάτσικα, ενώ στον κάμπο οι ντόπιοι επιδίδονται στις καθημερινές τους δραστηριότητες – την καλλιέργεια της γης, το ψάρεμα, αλλά και τη φιλοξενία.
Η λεκάνη των Πρεσπών είναι καταχωρημένη ως ένας από τους σημαντικότερους και ομορφότερους υγροβιότοπους της Ευρώπης, προστατευόμενος από τη συνθήκη Ραμσάρ και διεθνώς γνωστός για την πλούσια πανίδα και χλωρίδα του. Περισσότερες από 260 φυλές αποδημητικών πουλιών, πάνω από σαράντα είδη θηλαστικών, είκοσι είδη ερπετών και δεκαπέντε είδη ψαριών του γλυκού νερού τον καθιστούν μια σπάνια «κιβωτό». Η φύση προίκισε το δύσκολο αυτό ορεινό ανάγλυφο της Φλώρινας και της Καστοριάς με δύο «αδελφές» λίμνες, τη Μεγάλη και τη Μικρή Πρέσπα που, όπως λένε οι επιστήμονες, αρχικά συνδέονταν, ενώ στη διαδρομή του γεωλογικού χρόνου αποκολλήθηκαν, χωρίς ωστόσο να απομακρυνθούν. Ιστορικά, οι γεωπολιτικές εξελίξεις τις «μοίρασαν» σε τρεις χώρες, την Ελλάδα, τη Βόρεια Μακεδονία και την Αλβανία, για να αποτελέσουν έναν τριεθνή τόπο συνάντησης βαλκανικών πολιτισμών. Με τη διαμόρφωση του μεταπολεμικού χάρτη, το μεγαλύτερο μέρος της Μεγάλης Πρέσπας καταχωρήθηκε στη Βόρεια Μακεδονία, με μικρότερα να μοιράζονται η Ελλάδα και η Αλβανία. Οι δύο τελευταίες μοιράζονται και τη Μικρή Πρέσπα, με το συντριπτικά μεγαλύτερο τμήμα της να περιλαμβάνεται στην ελληνική επικράτεια.
Φυσιολάτρες απ’ όλο τον κόσμο συρρέουν στις Πρέσπες για να μελετήσουν τα πουλιά, τα σπάνια λουλούδια και φυτά, να περιηγηθούν στις ομορφιές των λιμνών και να αφεθούν στη μαγεία του ήρεμου τοπίου. Τους βλέπει κανείς να κάθονται επί ώρες σε λοφίσκους παρατηρώντας με διόπτρες και drone τα σμήνη των πουλιών που πετούν σε συμμετρικούς σχηματισμούς, ή να «περιπολούν» με βάρκες για να φωτογραφίσουν τις φωλιές τους στις καλαμιές. Οι περίπου 1.300 κάτοικοι των 19 γραφικών χωριών της Πρέσπας προστατεύουν τα πουλιά, τα νιώθουν πλέον «συγχωριανούς» τους, φροντίζουν να μην τα τρομάζουν και να μην καταστρέφουν -ούτε κατά λάθος- τις φωλιές τους στις καλαμιές και τις φασολιές. Γιατί, εκτός από τα ξακουστά φασόλια των Πρεσπών, το άλλο «προϊόν» που στηρίζει την τοπική οικονομία, ο «τουρισμός των πτηνών», αποτελεί σημαντική πηγή εσόδων. «Τα προσέχουμε τα πουλιά, προσπαθούμε να μην τα ενοχλούμε, για να μπορούν να έχουν την ησυχία και την τροφή τους. Κι αυτά μας ταϊζουν με τον τρόπο τους, μας φέρνουν τουρισμό», λέει ο Λάζαρος Πετρίδης από το χωριό Πλατύ. Σε άλλα χωριά, όπως ο Λαιμός, οι Ψαράδες, ο Άγιος Γερμανός, η Μικρολίμνη, η Λευκώνας, η Καρυά λειτουργούν γραφικοί ξενώνες, ταβέρνες και καταστήματα με παραδοσιακά εδέσματα, τοπικά προϊόντα και γραφεία ενημέρωσης για τον φυσικό παράδεισο της περιοχής. Τα πάντα κινούνται στο πνεύμα του σεβασμού της φύσης.
Δεν ήταν όμως πάντοτε έτσι. Επί αιώνες, στις όχθες των λιμνών μαινόταν ένας αέναος πόλεμος για την κυριαρχία στη φύση, από την οποία οι κάτοικοι έπρεπε να βιοποριστούν. Όταν στις αρχές της δεκαετίας του ’80 έφτασαν οι πρώτες περιβαλλοντικές οργανώσεις και μίλησαν στους ντόπιους για την ανάγκη προστασίας του οικοσυστήματος, εκείνοι λίγο πολύ θεώρησαν ότι τους ζητούσαν να θυσιαστούν στο όνομα των πουλιών και των λουλουδιών. Αντιμετώπισαν σχεδόν εχθρικά όσους πάσχιζαν να τους πείσουν ότι μπορούσαν να συνυπάρξουν με την πανίδα και τη χλωρίδα – τους έβλεπαν περίπου σαν ξωτικά. Κάποιοι αφηγούνται ακόμα ιστορίες από τη συγκρουσιακή καθημερινότητα μαζί τους, όπως η εξής: στα μέσα της δεκαετίας του ’80, σ’ ένα χωριό κοντά στη λίμνη γινόταν ένας παραδοσιακός γάμος με ταμπούρλα, χάλκινα, τραγούδια και χορούς, μπόλικο τσίπουρο και κρασί και καλεσμένους όλους τους χωριανούς. Περασμένα μεσάνυχτα, κι ενώ το γλέντι βρισκόταν στην κορύφωσή του, μπήκαν στην αυλή δύο άγνωστοι που ευγενικά ζήτησαν από τον οικοδεσπότη ο οποίος πάντρευε την κόρη του να πάψουν να παίζουν τα όργανα, γιατί ήταν η εποχή που επώαζαν οι κορμοράνοι και θα ενοχλούνταν. Έξαλλος εκείνος, τους έδιωξε, και το γλέντι συνεχίστηκε.
Το ιστορικό φορτίο
Οι Πρέσπες δεν είναι όμως μόνο η χλωρίδα και η πανίδα τους. Είναι επίσης ένας τόπος με ιστορικό, πολιτισμικό και αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Διαχρονικά τόπος συνάντησης και ώσμωσης πολιτισμών, έχουν ακόμα εμφανή τα αποτυπώματα ενός ιστορικού φορτίου -από το Βυζάντιο και τους Βαλκανικούς πολέμους μέχρι τον αιματηρό ελληνικό εμφύλιο-, που τις καθιστούν ακόμα πιο ελκυστικές.
Η χρονολογούμενη στον 10ο αιώνα Βασιλική του Αγίου Αχιλλείου στο ομώνυμο νησάκι της Μικρής Πρέσπας που συνδέεται με τη στεριά με πλωτή γέφυρα, τα περίφημα Βυζαντινά ασκηταριά (ησυχαστήρια) στη νότια όχθη της Μεγάλης Πρέσπας, ναοί του 11ου και του 16ου αιώνα στον Άγιο Γερμανό και στο Πλατύ προδίδουν την επιλογή του τόπου ως πνευματικό καταφύγιο, αλλά και σημείο αναφοράς για μεγάλες ιστορικά στιγμές. Στη Βασιλική του Αγίου Αχιλλείου ενταφιάστηκε το 1014 μ.Χ. ο σημαντικότερος Τσάρος των Βουλγάρων, Σαμουήλ, ο οποίος σχεδίαζε να εγκαθιδρύσει εκεί την έδρα του κράτους που οραματιζόταν μετά την επιχειρούμενη από τον ίδιο απόσχιση από τη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Δεν πρόλαβε όμως να υλοποιήσει τα σχέδιά του, καθώς ο στρατός του συνετρίβη και ο ίδιος υπέκυψε στα τραύματά του. Κάτω από τα ερείπια του ναού βρέθηκαν λείψανα και μια σινδόνα με την οποία φέρεται να είχε τυλιχθεί η σορός του – εξ ου και οι Πρέσπες αποτελούν τόπο προσκυνήματος και σημείο αναφοράς για το βουλγαρικό έθνος. Σε μικρή απόσταση, στο χωριό Ψαράδες, λιμνίσιες βάρκες (πλάβες) μεταφέρουν περιηγητές στα ασκηταριά, όπου κατέφθαναν Ορθόδοξοι μοναχοί από την αχανή Βυζαντινή επικράτεια. Σε κάποια εξ αυτών διασώθηκαν στις βραχώδεις σπηλιές-καταλύματα των ασκητών σπάνιες αγιογραφίες, προσφέροντας πολλούς αιώνες μετά ένα σπάνιο θέαμα στους επισκέπτες.
Οι κάτοικοι των Πρεσπών έχουν σήμερα συνειδητοποιήσει ότι τα ιστορικά γεγονότα που ταλαιπώρησαν τον τόπο τους, εκτός από πόνο, αίμα και δάκρυα, άφησαν πίσω τους ίχνη τα οποία μπορούν να αξιοποιηθούν τουριστικά. Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος (1946-1949) προκάλεσε βαθιές πληγές στην περιοχή, όπου η σοβούσα διένεξη για το Μακεδονικό Ζήτημα έκανε τα πάθη ακόμα πιο έντονα και τον διχασμό μεγαλύτερο. Ζουν ακόμη στα μισοερειπωμένα χωριά άνθρωποι που θυμούνται τις δύσκολες εκείνες εποχές. Κάποιοι έχουν συγγενείς που κατέφυγαν στις ανατολικές χώρες, άλλοι από ανάγκη, άλλοι από επιλογή, οι περισσότεροι από τους οποίους δεν επέστρεψαν ποτέ. Τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν σημάδεψαν την πορεία όχι μόνο του τόπου, αλλά της Ελλάδας γενικότερα, ιστορική μνήμη που θέλουν τώρα να κεφαλαιοποιήσουν μέσω της ανάδειξης και αξιοποίησης της περιοχής κατά τα πρότυπα πολλών άλλων χωρών οι οποίες επενδύουν στον «πολεμικό τουρισμό». Έτσι, περιλαμβάνουν στην ατζέντα προβολής αξιοθέατα όπως ορύγματα και πολυβολεία, τη σπηλιά-νοσοκομείο των ενόπλων του ΚΚΕ στο χωριό Βροντερό, τη «σπηλιά του Ζαχαριάδη» στην Πύλη, απ’ όπου ο κομμουνιστής ηγέτης και το επιτελείο του κατηύθυναν τις πολεμικές επιχειρήσεις. Σχεδιάζουν ακόμα την ανάδειξη του αποκαλούμενου «διαδρόμου του μεγάλου ελιγμού» που χρησιμοποίησαν τα στρατεύματα των ανταρτών σε μια θεαματική επιχείρηση που μελετάται ακόμα και σήμερα στις πολεμικές ακαδημίες, για να περάσουν μέσα σε μια νύχτα από τον ορεινό όγκο του Γράμμου σ’ εκείνον του Βιτσίου και στις Πρέσπες, όπου εγκατέστησαν το στρατηγείο τους.
Τα αρχοντικά της λάσπης
Τα χωριά των Πρεσπών και της ευρύτερης περιοχής ξεχωρίζουν για την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική τους, καθώς τα παλιά σπίτια είναι χτισμένα από ξύλο, χώμα, καλαμωτές, πέτρα. Δύο χωριά μάλιστα, στην «καρδιά» της Πρέσπας, ο Άγιος Γερμανός και οι Ψαράδες είναι χαρακτηρισμένα ως διατηρητέοι οικισμοί.
Στην κοιλάδα των Πρεσπών μπορεί να φτάσει κανείς με δύο τρόπους: 22 χιλιόμετρα από την πόλη της Καστοριάς, ακολουθώντας την επαρχιακή οδό προς τη Φλώρινα, ο δρόμος διεισδύει στην κατάφυτη κοιλάδα των Κορεστείων, ενώ ο άλλος οδηγεί στην περιοχή από τη Φλώρινα μέσω του διάσελου της Βίγλας. Και οι δύο διαδρομές είναι εκπληκτικής ομορφιάς, διασχίζοντας δασοσκεπείς πλαγιές και χαράδρες με οξιές και καστανιές, που την άνοιξη πρασινίζουν, το φθινόπωρο παίρνουν ένα υπέροχο ροδοκόκκινο χρώμα και τον χειμώνα καλύπτονται από χιόνι. Δεξιά ορθώνεται το όρος Βίτσι, αριστερά το Μάλι Μάδι, βουνά όπου γράφτηκαν κάποιες από τις τραγικότερες σελίδες της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Στη σκιά τους ξεπροβάλλουν πλινθόκτιστοι οικισμοί, εφτά χωριά-φαντάσματα -τα αποκαλούμενα και «χωριά της λήθης»-, όπου πριν από τον πόλεμο ζούσαν περισσότεροι από πέντε χιλιάδες άνθρωποι, καλλιεργώντας τα περίφημα φασόλια. Ήρθαν όμως άγριοι καιροί και οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να τα εγκαταλείψουν, μεταναστεύοντας στον Καναδά, τις ΗΠΑ, την Αυστραλία, αλλά και στην πρώην Γιουγκοσλαβία, την Ουγγαρία, την Τσεχοσλοβακία… Σήμερα, είναι ζήτημα αν στους ρημαγμένους οικισμούς κυκλοφορούν δύο ή τρεις άνθρωποι. Κάθε έρημο σπίτι έχει να αφηγηθεί τη δική του ιστορία και όλα μαζί μοιάζουν να εκλιπαρούν την ανθρώπινη παρουσία – μονο κουκουβάγιες φιλοξενούνται στο εσωτερικό τους, ενώ στους δρόμους περιφέρονται συχνά αμέριμνες αρκούδες.
Τα παλιά πλινθόκτιστα σπίτια -αλλιώς «αρχοντικά της λάσπης»-, μολονότι είναι παραδομένα στη φθορά του χρόνου διαθέτουν εντυπωσιακά χαρακτηριστικά. «Τα σπίτια αυτά είναι φτιαγμένα με πλιθί και έχουν αχυροσκεπές από βρίζα. Την έκοβαν με το δρεπάνι, έπαιρναν τον καρπό και τοποθετούσαν τα άχυρα στη σκεπή με άριστη τεχνική. Δεν την ανανέωναν, πρόσθεταν αν χρειαζόταν και άλλα άχυρα από πάνω. Ήταν μια τέλεια μόνωση και ταυτόχρονα, μαζί με τα κόκκινα πλιθιά στους τοίχους, ένας τρόπος απόκρυψης του χωριού – αν κοίταζες από το βουνό, δεν το διέκρινες», μας είπε ο συνταξιούχος δάσκαλος Βασίλης Χρηστίδης, ο οποίος ζει στον Νέο Οικισμό, τονίζοντας την ανάγκη κάποιοι από αυτούς τους οικισμούς να χαρακτηριστούν παραδοσιακοί. Στο παρελθόν σπουδαίοι σκηνοθέτες, όπως ο Θόδωρος Αγγελόπουλος και ο Παντελής Βούλγαρης, τους αξιοποίησαν ως σκηνικά σε ταινίες τους –Το Μετέωρο Βήμα του Πελαργού, Ο Θίασος, Ψυχή Βαθιά-, ενώ επιστήμονες από ευρωπαϊκές χώρες καταφθάνουν στην περιοχή για να μελετήσουν την αρχιτεκτονική των «κόκκινων σπιτιών».
Κοιτώντας μπροστά
Οι Πρέσπες διεκδικούν σήμερα με αξιώσεις μια θέση στον χάρτη του ελληνικού τουρισμού και συνάμα φιλοδοξούν να απλώσουν γέφυρες στις όμορες κοινωνίες της Αλβανίας και της Βόρειας Μακεδονίας. Ο υγροβιότοπος έχει χαρακτηριστεί, πέραν των άλλων, «Βαλκανικό πάρκο», με τις τρεις χώρες να σχεδιάζουν την από κοινού προστασία και ανάδειξή του. Ήδη βρίσκονται σε εξέλιξη εργασίες για τη διάνοιξη μεθοριακού σταθμού που θα συνδέσει την περιοχή με το τουριστικό κέντρο της Αχρίδας στη Βόρεια Μακεδονία, ενώ το ίδιο αναμένεται να γίνει και με την Αλβανία.
Κάθε Αύγουστο τα τελευταία 35 χρόνια στο νησάκι του Αγίου Αχίλλειου διεξάγεται με επιτυχία το Βαλκανικό Φεστιβάλ, που λόγω της συμμετοχής καλλιτεχνών και απλών ανθρώπων απ’ όλα τα Βαλκάνια έχει λάβει τον χαρακτήρα «Βαλκανικού Πολιτιστικού Νταβός». Το έχουν τιμήσει κατά καιρούς με την παρουσία τους καλλιτέχνες όπως ο Γκόραν Μπρέγκοβιτς, ο Μίκης Θεοδωράκης, η Ειρήνη Παπά, ο Μάνος Χατζηδάκις και πολλοί άλλοι, ενώ έχει φιλοξενήσει και συναντήσεις πολιτικών ηγετών από τις όμορες χώρες.
ΠΡΕΣΠΕΣ – ΣΤΑΣΕΙΣ
Της Όλγας Χαραμή
Το νησάκι του Αγίου Αχιλλείου είναι ένα από τα ελάχιστα κατοικημένα λιμναία νησιά της Ευρώπης. Θα σας οδηγήσει εκεί μια πλωτή γέφυρα 650μ. και, εκτός από τον οικισμό, θα δείτε τα ερείπια του σπουδαίου ομώνυμου ναού που χρονολογείται στον 10ο αιώνα. Μπορείτε να περπατήσετε στο γαλήνιο τοπίο ακολουθώντας την κυκλική διαδρομή που περνά από αρκετά ακόμα μνημεία και διαρκεί περίπου δύο ώρες.
Στον Άγιο Γερμανό, το χωριό με τα ωραία παλιά σπίτια, θα δείτε τον ομώνυμο ναό με διατηρημένες τοιχογραφίες του 1743. Απεικονίζεται και ο ίδιος ο άγιος -Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως- στο υπέρθυρο του παλιού τμήματος του ναού. Συνεχίζοντας τη βόλτα σας θα συναντήσετε τον αναστυλωμένο και επισκέψιμο νερόμυλο και θα φτάσετε στα αλπικά λιβάδια του όρους Βαρνούντα, με συγκλονιστική θέα στις λίμνες.
Στη Μικρολίμνη, μέσα σε ένα απόλυτα ήσυχο σκηνικό θα δείτε ψαράδες να ανοίγονται με τις βάρκες τους – πλάβες στην τοπική διάλεκτο. Από εδώ αναμένεται να αναχωρούν μέσα στο 2024 τα ηλιακά σκάφη του Δήμου, για βαρκάδες στη Μικρή Πρέσπα. Η περιοχή διαθέτει και ταβέρνα.
Στους Ψαράδες τα ταβερνάκια σερβίρουν τοπικές νοστιμιές -λιμνίσια ψάρια, φασόλια, κόκκινες πιπεριές-, ενώ θα συναντήσετε και πολλούς ψαράδες. Μη φύγετε χωρίς να κάνετε βαρκάδα στο τριεθνές, στα υδάτινα σύνορα δηλαδή Ελλάδας, Βόρειας Μακεδονίας και Αλβανίας, αλλά και στα μοναστικά ενδιαιτήματα της Μεγάλης Πρέσπας με τις ζωγραφισμένες στα βράχια εικόνες – της Παναγίας Βλαχερνών (1455), της Παναγίας Γλυκοφιλούσας (1373), του Αγίου Νικολάου (1827). Υπάρχουν και άλλα τρία ασκηταριά σε ελληνικά και αλβανικά βράχια, με τοιχογραφίες που χρονολογούνται στον 13ο αιώνα. Εκεί θα σας οδηγήσουν με τις βάρκες τους ο Γερμανός Χριστιανόπουλος (τηλ. 6942 503863) ή ο Αδάμ Τραϊανόπουλος (τηλ. 6974 108433, www.varkadaprespes.gr).
Δραστηριότητες
Βόλτες με ποδήλατα, κανό στις λίμνες, πεζοπορία, αναρρίχηση ή αλεξίπτωτο πλαγιάς προσφέρει η ΚοινΣΕπ Eco Tourismo (τηλ. 6976 876423, ecotourismo.gr). Πολιτιστικές δραστηριότητες και εκδηλώσεις, αλλά και πεζοπορίες, οργανώνει η ΚοινΣΕπ Φύση και πολιτισμός (τηλ. 6944 305386, wildlifeandculture.com).
H περιοχή των Πρεσπών απέχει από τη Θεσσαλονίκη 240 χλμ. μέσω της Εγνατίας Οδού. Το φθινόπωρο και η άνοιξη είναι οι καλύτερες εποχές για να την επισκεφτείτε. Πολύ ωραία είναι και τον χειμώνα, ωστόσο το χιόνι θα δυσκολέψει τις μετακινήσεις σας. Στην περιοχή δεν υπάρχουν μεγάλα ξενοδοχεία και πολλοί ξενώνες, αλλά στον Άγιο Γερμανό προσφέρονται αρκετές επιλογές διαμονής.