Ο Κάρολος Δαρβίνος ήταν 22 ετών όταν ξεφλούδισε μπανάνα για πρώτη φορά. Από το Σαντιάγο –το μεγαλύτερο από τα νησιά του Πράσινου Ακρωτηρίου, της νησιωτικής χώρας που απλώνεται πέρα από τις ακτές της Δυτικής Αφρικής– έγραψε στο ημερολόγιό του ότι επρόκειτο για ένα φρούτο «γλυκό και κάπως άνοστο». Προτιμούσε τα πορτοκάλια και τους ταμάρινδους (σημ. εξωτικούς καρπούς που μοιάζουν με τους χουρμάδες). Αφού είχε περάσει τρεις απαίσιες εβδομάδες στη θάλασσα μέχρι να πιάσει στεριά, δεν παρέλειπε να γεύεται, με κάθε ευκαιρία, τα τροπικά φρούτα που έβρισκε μπροστά του.
Ο Δαρβίνος ταλαιπωρήθηκε από τέτοια ναυτία κατά την αρχή του πενταετούς ταξιδιού του με το Μπιγκλ –ενός είδους πλοίου του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού– που ο καπετάνιος του περίμενε ότι, με το που έπιαναν στεριά, θα τους εγκατέλειπε για να επιστρέψει στην Αγγλία με βάρκα. Παρ’ όλα αυτά, φαίνεται να αγάπησε το «Σεντ Τζάγκο» [σ.σ. έτσι ονόμασε το σημερινό Σαντιάγο]. Τις πρώτες του ώρες εκεί τις πέρασε περπατώντας μέσα σε δάση από κοκοφοίνικες «ακούγοντας κελαηδήματα άγνωστων πουλιών και βλέποντας παράξενα έντομα να φτερουγίζουν γύρω από λουλούδια που έβλεπα για πρώτη φορά».
Οι περισσότεροι ταξιδιώτες αναζητούν τον Δαρβίνο στα νησιά Γκαλαπάγκος, όπου έχει αναπτυχθεί μια ολόκληρη τουριστική βιομηχανία γύρω από τον θρύλο του. Κι αυτό διότι εκεί, σύμφωνα με τον λαϊκό μύθο, «ανακάλυψε» τη θεωρία της φυσικής επιλογής. Στην πραγματικότητα, κατανόησε τη σημασία των σπίνων και των άλλων ζώων που παρατήρησε εκεί μόνο αργότερα, στο Λονδίνο. Σε κάθε περίπτωση, βέβαια, όταν ο Δαρβίνος έφτασε στα Γκαλαπάγκος, το 1835, ήταν ήδη ένας έμπειρος φυσιοδίφης, που είχε περάσει σχεδόν τέσσερα χρόνια ταξιδεύοντας με το Μπιγκλ.
Ο Δαρβίνος που έφτασε στο Σαντιάγο στις 16 Ιανουαρίου του 1832 ήταν ένας Δαρβίνος αθώος και άπειρος, με φυσιοδιφική εμπειρία μόνο από τα ευρωπαϊκά εδάφη. Το Πράσινο Ακρωτήριο, που τότε ήταν πορτογαλική αποικία, του έδωσε να καταλάβει το μέγεθος του επιστημονικού του ταλέντου, έστω σε ένα μέρος του. «Ήταν σαν να αναγνώρισε τη δυναμική του μυαλού του και να κατάλαβε ότι τον διακατείχε μια νέα επιθυμία – η επιθυμία να καταθέσει τη δική του συνεισφορά στον κόσμο της φιλοσοφίας και της ιστορίας της φύσης», έγραψε η βιογράφος του Τζάνετ Μπράουν.
Η έμπνευση που δίνει ένα νησί
Σήμερα, το Πράσινο Ακρωτήριο είναι ένα ανεξάρτητο κράτος. Αποτελείται από 10 νησιά (και κάποια μικρότερα), ενώ οι πολίτες του, που αγγίζουν τους 600.000, μιλούν κρεολικά και πορτογαλικά. Οι Ευρωπαίοι τουρίστες κατευθύνονται συνήθως προς τα νησιά Σαλ και Μπόα Βίστα, που διαθέτουν θέρετρα με παραλίες από λευκή άμμο· οι περιπετειώδεις επισκέπτες της χώρας, δε, ανεβαίνουν στο ενεργό ηφαίστειο του νησιού Φόγκο ή γιορτάζουν το καρναβάλι στο Σάο Βισέντε.
Οι περισσότεροι κάτοικοι του Πράσινου Ακρωτηρίου, ωστόσο, είναι συγκεντρωμένοι στο Σαντιάγο, το πιο πυκνοκατοικημένο από τα νησιά του συμπλέγματος. Η αρχιτεκτονική, η μουσική και η κουζίνα της χώρας είναι ένας συνδυασμός δυτικοαφρικανικών και πορτογαλικών επιρροών. Στην πρωτεύουσα, την Πράια, μπορείτε να τσιμπήσετε για σνακ είτε λίγη παπάγια, ένα φρούτο που θα βρείτε παντού στην αγορά, είτε να αγοράσετε από έναν φούρνο ένα παστέλ ντι νάτα –το περίφημο πορτογαλικό γλυκό που μοιάζει με ταρτάκι με γέμιση κρέμα.
Το Σαντιάγο μού είχε κάνει εντύπωση από τότε που διάβασα την ιστορία της ζωής του Δαρβίνου και ήθελα κάποια στιγμή να το επισκεφθώ· ήθελα να βρεθώ στο νησί που τον ώθησε να γίνει ο επιστήμονας που σήμερα όλοι γνωρίζουμε ότι έγινε. Έτσι, τον Μάρτιο έκανα τσεκ ιν στο Praia Maria, ένα απλό, μπουτίκ ξενοδοχείο που βρίσκεται στον αριθμό 5 της Χούα ντε Ζούλιο, μιας πεζοδρομημένης λεωφόρου στο Πλατό, το ιστορικό κέντρο της Πράια.
Απέναντι από το ξενοδοχείο, ένα τεράστιο μαστίφ έκοβε βόλτες πάνω σε μια κόκκινη κεραμοσκεπή, γαβγίζοντας στους περαστικούς από κάτω· στις γυναίκες που πουλούσαν φράουλες και κάρτες SIM, στους κουστουμαρισμένους άντρες που κατευθύνονταν προς τα υπουργεία, στους Γερμανούς επιβάτες των κρουαζιερόπλοιων που στριμώχνονταν γύρω από τους ξεναγούς τους.
Ανυπομονώντας να δω με τα μάτια μου πού είχε πιάσει λιμάνι το Μπιγκλ, άρχισα να κατηφορίζω με τα πόδια τη λεωφόρο, προσπερνώντας καφετέριες που σερβίρουν κασούπα (στιφάδο μαγειρεμένο με καλαμπόκι, φασόλια και ρίζες λαχανικών) και παρατηρώντας τα σομπράντο, αυτά τα χαρακτηριστικά «τετράγωνα» κτίρια της αποικιακής αρχιτεκτονικής των Πορτογάλων, με τα ζωγραφισμένα παραθυρόφυλλα και τις ανοιχτές πόρτες που αποκαλύπτουν σειρές από ράφια με είδη παντοπωλείου και σουβενίρ. Ο δρόμος περνάει μέσα από την κεντρική πλατεία, στην οποία είναι χτισμένη μια αποικιακή εκκλησία, και φτάνει μέχρι μια προμενάδα στην κορυφή του βράχου, όπου στέκει το άγαλμα του Πορτογάλου εξερευνητή Ντιόγκο Γκόμες, το οποίο δεσπόζει πάνω από το λιμάνι.
Στην ανατολική άκρη της ακτής λειτουργεί σήμερα ένα σύγχρονο λιμάνι. Το Μπιγκλ είχε προσαράξει σε μια νησίδα καταμεσής του φυσικού λιμανιού, την οποία ο Δαρβίνος είχε ονομάσει Νήσο των Ορτυκιών. Σήμερα, είναι γνωστή ως Νήσος της Σάντα Μαρία. Κάποιοι ψαράδες που βρήκα στην παραλία του λιμανιού, συμφώνησαν να με μεταφέρουν με μια βάρκα ως εκεί. Ενώ αυτοί έσπαγαν με πέτρες μικροσκοπικά οστρακοειδή και τα έτρωγαν ωμά, εγώ χάζευα ολόκληρα «χαλιά» από ροζ και πράσινα κοράλλια στις κατά τόπους ρηχές λίμνες που είχε αφήσει πίσω της η παλίρροια. Ο Δαρβίνος, σε λίμνες σαν αυτές, παρατήρησε την ύπαρξη κάποιων χταποδιών που άλλαζαν χρώμα και έμοιαζαν να φωσφορίζουν τη νύχτα. Αυτή την πρώτη του «μεγάλη ανακάλυψη» την περιέγραψε σε ένα γράμμα που έστειλε σε έναν μέντορά του στην Αγγλία, μόνο και μόνο για να πληροφορηθεί ότι οι ικανότητες των χταποδιών στο καμουφλάζ ήταν ήδη πολύ γνωστές.
Η «διαδρομή» του Δαρβίνου
Παρά τον ενθουσιασμό του Δαρβίνου για τα τροπικά φρούτα του Σαντιάγο, το νησί, με την εξαίρεση μερικών κοιλάδων με αρδευόμενες καλλιέργειες, είναι σε μεγάλο βαθμό άνυδρο, χωρίς βλάστηση και αφιλόξενο. «Η φύση εδώ είναι στείρα, τίποτα δεν διακόπτει την απόλυτη ακινησία, τίποτα δεν φαίνεται να κινείται», έγραψε ο Δαρβίνος. Τα πιο συνηθισμένα ζώα, σημείωνε, ήταν ένα ενδημικό σπουργίτι και ένας είδος αλκυόνης με γκρίζο κεφάλι και καταγάλανα φτερά στην ουρά της – «το μόνο πουλί με ωραία χρώματα που είδα». Με τη σειρά μου, εντόπισα κι εγώ, σχεδόν όπου κι αν πήγα στο Σαντιάγο, τα ίδια πουλιά, αλλά και γελαδάρηδες ερωδιούς, φραγκόκοτες, κοράκια με καφέ λαιμό και δεκαοχτούρες.
Δεν ήταν, όμως, τα ζώα του Σαντιάγο που έκαναν τον Δαρβίνο να αναρωτηθεί για την προέλευση των ειδών. Πιο πολύ τον ενδιέφεραν οι βράχοι του. «Αυτή τη στιγμή ασχολούμαι πρωτίστως με τη γεωλογία κι αυτό το νησί μού επιτρέπει να την ευχαριστηθώ σε όλο της το μεγαλείο», έγραφε στο ημερολόγιό του.
Κάπως έτσι, προσέλαβα έναν ντόπιο γεωλόγο, τον Ζαΐρ Ροντρίγκες, για οδηγό μου. «Γνωρίζω κάθε ρούγα και γωνιά του Πράσινου Ακρωτηρίου», με διαβεβαίωσε. Με παρέλαβε από το ξενοδοχείο μου με ένα κόκκινο φορτηγάκι και μαζί οδηγήσαμε κατά μήκος της άκρης του λιμανιού, σε έναν δρόμο που ονομάζεται Αβενίδα Τσαρλς Ντάρβιν – μία από τις ελάχιστες μνείες στην επίσκεψη του Δαρβίνου που γίνονται στο νησί.
«Οι κάτοικοι του Πράσινου Ακρωτηρίου δεν γνωρίζουν πραγματικά τον Δαρβίνο», μου είπε ο Ροντρίγκες, που κουβαλούσε μαζί του ένα βιβλίο του Αντόνιο Κορία ε Σίλβα, ενός ιστορικού του νησιού ο οποίος επαναχάραξε, κατά προσέγγιση, τη «διαδρομή του Δαρβίνου» γύρω από την Πράια.
Η πρώτη μας στάση, ωστόσο, δεν περιλαμβανόταν στον χάρτη του. Ήταν σε ένα ημιτελές συγκρότημα κατοικιών στο νοτιοανατολικό άκρο του Σαντιάγο. Η ερημωμένη γειτονιά κατέληγε σε έναν γκρεμό, που από κάτω του υπήρχε ένας ποδηλατόδρομος και μια σειρά από φανοστάτες – θα μπορούσε να έχει «φυτευτεί» στο Σαντιάγο κατευθείαν από το Άμστερνταμ. Περπατήσαμε μέσα στη θαμνώδη βλάστηση και κατεβήκαμε ένα στενό μονοπάτι μπροστά από τον γκρεμό, σηκώνοντας με το βήμα μας χαλίκια από το έδαφος, τα οποία έπεφταν στον τρικυμισμένο Ατλαντικό.
«Με το που μπαίνει κανείς στο λιμάνι μπορεί να δει μπροστά από τον θαλάσσιο βράχο μια απόλυτα οριζόντια λευκή λωρίδα γης, η οποία εκτείνεται για μερικά μίλια κατά μήκος της ακτής», διηγείται ο Δαρβίνος στο βιβλίο του Ταξιδεύοντας με το Μπιγκλ [στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδ. Στοχαστής]. Οι δάσκαλοί του πίστευαν ότι τα χαρακτηριστικά της Γης είχαν διαμορφωθεί μέσα από βίαιους κατακλυσμούς. Όσο ταξίδευε με το Μπιγκλ, όμως, ο Δαρβίνος διάβαζε τις Αρχές της Γεωλογίας του Καρόλου Λάιελ, ενός Σκωτσέζου που υποστήριζε ότι η Γη διαμορφώθηκε μέσα από σταδιακές διαδικασίες που πήραν πολύ χρόνο και βρίσκονταν συνεχώς σε εξέλιξη.
Το έργο του Λάιελ έμαθε στον Δαρβίνο να θεωρεί τη φύση γύρω του ως μια συσσώρευση μικροσκοπικών και σταδιακών αλλαγών. Αυτή η θεώρηση της φύσης θα διαμόρφωνε αργότερα τη σκέψη του, όταν θα μελετούσε τα φυτά και τα ζώα με τα οποία ήρθε αντιμέτωπος στα ταξίδια του. Μάλιστα, όταν ανέπτυξε τη θεωρία του για την καταγωγή των ειδών, είπε ότι απλώς «ακολουθούσε το παράδειγμα του Λάιλ».
Ένα τεράστιο μπαομπάμπ
Ο Ροντρίγκες με οδήγησε κατά μήκος της νότιας ακτής του Σαντιάγο, ως τη Σιδάδε Βέλια, την πρώτη πόλη που έχτισαν οι Ευρωπαίοι στους τροπικούς και πρώτη πρωτεύουσα του Πράσινου Ακρωτηρίου, η οποία από το 2009 αποτελεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Καθίσαμε στη βεράντα ενός παραθαλάσσιου εστιατορίου και παρακολουθήσαμε τους ψαράδες να καμακώνουν κιτρινόπτερους τόνους, τους οποίους φάγαμε ψημένους στη σχάρα.
Ο κεντρικός δρόμος της Σιδάδε Βέλια οδηγεί ανηφορικά προς τα ερείπια της παλαιότερης εκκλησίας που χτίστηκε ποτέ σε γεωγραφικό μήκος κάτω από τη Σαχάρα. Στα ερείπιά της μπορεί κανείς ακόμα και τώρα, αιώνες μετά, να διαβάσει ξεκάθαρα τις επιγραφές των επιτύμβιων στηλών. Οι πειρατές λεηλάτησαν επανειλημμένα τη Σιδάδε Βέλια κι έτσι το 1770 οι Πορτογάλοι μετέφεραν την πρωτεύουσα στην Πράια, που ως πόλη η υπεράσπισή της ήταν πιο εύκολη. Κατά μήκος ενός παλιού παράδρομου που ονομάζεται Χούα Μπανάνα, μερικά από τα παραδοσιακά πέτρινα σπίτια αγκαλιάζουν τον στενό δρόμο τόσο πολύ, που άνετα θα μπορούσες να χτυπήσεις τις ξύλινες πόρτες τους από τη μέση του δρόμου.
Συνεχίσαμε προς το Σάο Ντομίνγκος, ένα χωριό της ενδοχώρας. Στη διαδρομή, ο Ροντρίγκες έστριψε σε μια στενή κοιλάδα και στάθμευσε σε έναν χωματόδρομο ανάμεσα σε δύο χωράφια με ζαχαροκάλαμα, κάτω από ένα τεράστιο δέντρο μπαομπάμπ. Τα μπαομπάμπ κρατούν τα φύλλα τους μόνο για λίγους μήνες τον χρόνο. Το δέντρο, λοιπόν, με την εξαίρεση μερικών ασαφών καφέ καρπών που κρέμονταν από τα κλαδιά του, ήταν γυμνό. Ο χυμός των μπαομπάμπ –που οι ντόπιοι τον αποκαλούν καλαμπασέιρα– είναι παχύρρευστος, με βελούδινη υφή και ελαφρώς ξινός στη γεύση. Υπήρξε το αγαπημένο μου κομμάτι του πρωινού γεύματος στην Πράια.
Πολλοί επισκέπτες, που προηγήθηκαν ημών, είχαν χαράξει τα ονόματά τους στον γκρίζο φλοιό του φουσκωμένου κορμού του μπαομπάμπ που είχαμε μπροστά μας – μια αυθόρμητη χειρονομία που, όπως φαίνεται, έχει τη δική της, αιωνόβια παράδοση. Ο Δαρβίνος, που πέρασε από το ίδιο σημείο, παρατήρησε ότι το δέντρο ήταν «εντελώς καλυμμένο με αρχικά και ημερομηνίες, όπως κάθε δέντρο στους Κήπους του Κένσινγκτον». Μέτρησε το δέντρο –η διάμετρός του έφτανε τα 4 μέτρα και το ύψος του ξεπερνούσε ελαφρώς τα 9– και αισθάνθηκε ότι οι αριθμοί έδειχναν πως «μια πιστή περιγραφή της Φύσης , με αριθμούς δεν μπορούσε να δώσει μια σαφή εικόνα της».
Στα ημερολόγιά του, ο Δαρβίνος έγραψε ότι κατά το αποτόλμημα της πεζοπορίας του ως το Σάο Ντομίνγκος χάθηκε στην άγονη, χωρίς χαρακτηριστικά γη. Όταν τελικά βρήκε το χωριό, ενθουσιάστηκε με τις καρύδες, τις γκουάβες, τα ζαχαροκάλαμα και τα καφεόδεντρα που καλλιεργούνταν στα χωράφια. «Δεν μπορώ να φανταστώ καμία αντίθεση πιο εντυπωσιακή από εκείνη της πλούσιας βλάστησής του που έρχεται σε κόντρα με τους μαύρους γκρεμούς που το περιβάλλουν», έγραψε. Μετά από «ένα πολύ πλούσιο δείπνο με κρέας μαγειρεμένο με διάφορα είδη βοτάνων και μπαχαρικών, που ολοκληρώθηκε με μια τάρτα πορτοκαλιού», ο Δαρβίνος συνάντησε στο διάβα του 20 νεαρές γυναίκες που φορούσαν τουρμπάνια και σάλια με ζωηρούς χρωματισμούς. Οι γυναίκες άρχισαν να εκτελούν έναν χορό και «τραγούδησαν με μεγάλη ένταση ένα άγριο τραγούδι, κρατώντας τον ρυθμό χτυπώντας τα χέρια πάνω στα πόδια τους».
Αργότερα, ο Ροντρίγκες με πήγε στο Έκο Σέντρο, ένα εστιατόριο με κήπο. Η κουζίνα του ήταν κλειστή, αλλά θέλαμε να θαυμάσουμε τη θέα από το αίθριο, που έβλεπε στις κυματοειδείς μεταλλικές στέγες των σπιτιών του χωριού και στην οδοντωτή κορυφογραμμή των βουνών, στην άλλη πλευρά της κοιλάδας.
Ο ιδιοκτήτης του, ένας ηλικιωμένος άντρας ονόματι Φιλομένο Σοάρες, μας έδειξε ένα περιφραγμένο χωράφι, στο οποίο σχεδίαζε να καλλιεργήσει μερικά από τα τοπικά είδη του νησιού, που είχαν προξενήσει το ενδιαφέρον του Δαρβίνου. Ετοίμαζε, επίσης, ένα νέο μενού που θα περιλάμβανε τάρτα πορτοκαλιού, ενώ οργάνωνε παραστάσεις μπατούκ (του χορού που είχε παρακολουθήσει ο Δαρβίνος) με τις γυναίκες του χωριού.
Αυτές τις τουριστικές ατραξιόν, που το θέμα τους συνδέεται με την παρουσία του Δαρβίνου στην περιοχή, τις ανέπτυσσε από κοινού με μια επιχειρηματία από την Πράια, τη Μαρβέλα Ροντρίγκες. Στόχος τους ήταν να προσελκύσουν επισκέπτες στο Σαντιάγο, αναδεικνύοντάς το ως εναλλακτική έναντι των πιο τουριστικών νησιών του Πράσινου Ακρωτηρίου, όπως του Σαλ και του Μπόα Βίστα. «Δεν έχουμε all-inclusive resorts στο Σαντιάγο», μου είπε η Ροντρίγκες. «Επικεντρωνόμαστε στον πολιτισμό και την ιστορία της περιοχής».
Λίγους μήνες μετά από το ταξίδι μου, η εταιρεία της Μαρβέλα Ροντρίγκες, η Sandymar, εγκατέστησε πινακίδες σε πολλές τοποθεσίες κατά μήκος του «Δρόμου του Δαρβίνου», ο οποίος χαρτογραφείται στο βιβλίο του Σίλβα. Κι έτσι, οι κάτοικοι του Πράσινου Ακρωτηρίου θα έχουν, εν τέλει, νέες ευκαιρίες για να μάθουν περισσότερα πράγματα γι’ αυτόν τον «περίεργο Άγγλο» που επισκέφθηκε την πρωτεύουσά τους πριν από τόσο πολλά χρόνια.