Κάθε φορά που περνάω την πόρτα της Γαλλικής Σχολής Αθηνών και το βλέμμα μου στέκεται στις ανθισμένες στρελίτζιες των κήπων της, στο μυαλό μου έρχεται μια συγκεκριμένη φράση από το Άσμα Πολεμιστήριον του Αδαμάντιου Κοραή: «Γάλλοι και Γραικοί δεμένοι, με φιλίαν ενωμένοι, δεν είναι Γραικοί ή Γάλλοι, αλλ’ έν’ έθνος Γραικογάλλοι». Κι ενώ, λόγω της εξωστρέφειάς της, είναι γνωστή η τεράστια σημασία της ΓΣΑ για την περίφημη ελληνογαλλική φιλία, αυτό που μέχρι τώρα δεν έχει γίνει ευρέως γνωστό είναι πως εκεί φυλάσσεται, έπειτα από δωρεά των απογόνων του, το αρχείο του Εμίλ Ζιλιερόν, του αρχαιολογικού καλλιτέχνη του οποίου το έργο και η παρακαταθήκη βρίσκονται στο επίκεντρο της επικείμενης παρισινής έκθεσης Ολυμπισμός. Μια σύγχρονη εφεύρεση, μια αρχαία κληρονομιά, η οποία εγκαινιάζεται στις 24 Απριλίου στην Γκαλερί Ρισελιέ του Λούβρου.
Ποπ εικονογραφία
Ενώ χαζεύω μια χρυσή καρφίτσα που απεικονίζει μια γάτα στο πέτο του σακακιού της αρχαιολόγου Χριστίνας Μητσοπούλου –κάθεται απέναντί μου σε μια αίθουσα συσκέψεων της ΓΣΑ και είναι μία εκ των τριών επιμελητών της έκθεσης–, εκείνη αρχίζει να μου εξηγεί ποιος ήταν ο Ζιλιερόν: «Καταγόμενος από γαλλική οικογένεια, ο άνθρωπος αυτός έρχεται στην Ελλάδα το 1876 από την Ελβετία, όπου είχαν βρει καταφύγιο οι πρόγονοί του εν μέσω θρησκευτικών πολέμων, καθώς ήταν προτεστάντες. Την ίδια χρονιά ο Σλήμαν ανακαλύπτει τις Μυκήνες και στην Ελλάδα γίνεται ένας χαμός στο αρχαιολογικό πεδίο. Ο Ζιλιερόν, που έχει πολύ καλή εκπαίδευση και είναι ανώτερος ακαδημαϊκά από τους άλλους εν Ελλάδι αρχαιολογικούς καλλιτέχνες, γίνεται αμέσως δάσκαλος ζωγραφικής στο παλάτι, επί βασιλέως Γεωργίου Α΄, οπότε δικτυώνεται κοινωνικά. Πολύ γρήγορα καταλήγει συνεργάτης όλων των αρχαιολογικών σχολών της Αθήνας». Μερικά χρόνια αργότερα, το 1894, όταν ο «πατέρας» των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων, Πιερ ντε Κουμπερτέν, έρχεται στην Αθήνα για να παρουσιάσει στον «Παρνασσό» την ιδέα της αναγέννησης του Ολυμπισμού, ο Ζιλιερόν επιλέγεται με συνοπτικές διαδικασίες για να αναλάβει, κατ’ αρχάς, ένα τεράστιας σημασίας εικονογραφικό πρότζεκτ: τη σχεδίαση των αναμνηστικών γραμματοσήμων της Ολυμπιάδας του 1896.
Μπορεί σήμερα τα γραμματόσημα να μην εντυπωσιάζουν εύκολα το ευρύ κοινό, αλλά τότε ήταν κάτι σαν «το ίντερνετ της εποχής». Όπως μου λέει η Χρ. Μητσοπούλου, «αυτά τα μικρά χαρτάκια χρησιμοποιήθηκαν για να κοινοποιηθεί μέσω του διεθνούς ταχυδρομείου η εικονογραφία των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων, μια εικονογραφία που περιλάμβανε ό,τι ήθελαν να αφηγηθούν γι’ αυτούς οι διοργανωτές τους. Τα δε γράμματα στα οποία επικολλήθηκαν έφτασαν στη Βραζιλία, στην Αλάσκα, στην Ασία, ταξιδεύοντας σε κάθε γωνιά του πλανήτη τις εικόνες της αρχαίας Ελλάδας». Ο Ζιλιερόν δεν φιλοτέχνησε, βέβαια, μόνο γραμματόσημα, αλλά και την πρώτη «Ολυμπιακή αφίσα» –που απεικονίζει μια γυναικεία μορφή ντυμένη με παραδοσιακή φορεσιά να κρατάει κλαδιά ελιάς, με φόντο μια σύνθεση από αρχαιότητες– αλλά και «άγνωστα τρόπαια» για τη Μεσολυμπιάδα του 1906. Δεν ήταν όμως ένας καλλιτέχνης της ελίτ. Χωρίς να το γνωρίζουμε, όλοι «καταναλώνουμε» εικόνες του Ζιλιερόν, οι οποίες κατά κάποιον τρόπο έχουν γίνει κομμάτι της παγκόσμιας ποπ κουλτούρας. Κι αυτό διότι ο ίδιος είναι που ζωγράφισε τον δίσκο της Φαιστού και τον Πρίγκιπα των Κρίνων – οι δικές του απεικονίσεις εμφανίζονται μέχρι σήμερα σε άπειρα σουβενίρ και καρτ ποστάλ. Ας επιστρέψουμε, όμως, στην έκθεση του Λούβρου.
Ο Αλεξάντρ Φαρνού, που κάθεται δίπλα από τη Χρ. Μητσοπούλου –έτερος επιμελητής της έκθεσης, καθηγητής ελληνικής αρχαιολογίας και ιστορίας της τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης και τέως διευθυντής της ΓΣΑ–, μου λέει ότι σε αυτή θα βρει κανείς τα κλειδιά που χρειάζεται για να κατανοήσει ότι ο Ολυμπισμός, ως σύγχρονο φαινόμενο, δημιουργήθηκε μέσα από την ανασκευή στοιχείων των αρχαίων Αγώνων. Αυτή έγινε σύμφωνα με τις ανάγκες του 19ου αιώνα, τα φίλτρα, τις ιδέες αλλά και τις προκαταλήψεις των εμπνευστών τους – π.χ. ο Κουμπερτέν δεν ήθελε τις γυναίκες στους Ολυμπιακούς Αγώνες, παρότι στην αρχαιότητα υπήρχαν αθλήτριες. Χρονικά, ξεκινάει από τα «προεόρτια» και φτάνει στους Ολυμπιακούς του Παρισιού του 1924, που ήταν ιδιαίτερα σημαντικοί, καθώς ήταν οι πρώτοι μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Παρ’ όλα αυτά, γίνεται μια αναφορά και στους Ολυμπιακούς του 1936, που διοργανώθηκαν στο χιτλερικό Βερολίνο, για να φανεί ότι ο Ολυμπισμός δεν αναπτύχθηκε ανεξάρτητα από τη σύγχρονη ιστορία και ότι, όπως επισημαίνει ο Φαρνού, «η ελληνική αρχαιότητα αποτελεί ένα σύνολο που μπορεί να πει πολλά και να χρησιμοποιηθεί τόσο για καλούς, όσο και για κακούς σκοπούς».
Μοντερνισμός και κάνθαροι
Στην Γκαλερί Ρισελιέ, οι επισκέπτες θα μπορούν να δουν αρχαιότητες –ερυθρόμορφους κρατήρες, αμφορείς, τμήματα σαρκοφάγων και χάλκινα ειδώλια– που ενέπνευσαν αυτό που σήμερα θα αποκαλούσαμε «οπτική ταυτότητα» των Ολυμπιακών Αγώνων και έπαιξαν ρόλο, επίσης, στην «επανεφεύρεση» των αρχαίων ολυμπιακών αθλημάτων. Αυτές οι αρχαιότητες συγκεντρώθηκαν από τις συλλογές του Λούβρου και διάφορα άλλα μουσεία ανά τον κόσμο, με οδηγό τα σχέδια του Ζιλιερόν, τις σημειώσεις και τις επιστολές του, στις οποίες αναφέρει τις πηγές της έμπνευσής του. Και, όπως είναι αναμενόμενο, αντιπαραβάλλονται, επιμελητικά, με τεκμήρια από το αρχείο του.
Αν ένας επισκέπτης έχει χρόνο για να δει μόνο εν τάχει την έκθεση, πού θα πρέπει να σταθεί; Η τρίτη επιμελήτρια, Βιολέν Ζαμέ, που από το 1993 εργάζεται στο Τμήμα Ελληνικών και Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων του Μουσείου του Λούβρου και αποτέλεσε, κατά κάποιον τρόπο, τον σύνδεσμο ανάμεσα στο γνωστότερο, αν όχι πιο σημαντικό, μουσείο του κόσμου και στη ΓΣΑ για την πραγματοποίηση της έκθεσης, αναφέρει, από το γραφείο της στο Παρίσι, ότι ξεχωρίζουν ο Κρατήρας του Ευφρονίου και η Υδρία του Μειδία (που ανήκει στο Βρετανικό Μουσείο και πέρυσι επέστρεψε, ως δάνειο, στο Μουσείο Ακρόπολης). Παρ’ όλα αυτά, η ίδια δεν μένει στις αρχαιότητες και θεωρεί σημαντικά, για τη ζωντάνια και την πένα τους, τα σχέδια του Ζιλιερόν που αναπαριστούν τα διάφορα αγωνίσματα των Ολυμπιακών Αγώνων.
Τα φύλλα με τις εκτυπώσεις των πρώτων ολυμπιακών γραμματοσήμων, πάλι, που χαράχθηκαν στο Παρίσι και ανήκουν στη συλλογή του Φιλοτελικού και Ταχυδρομικού Μουσείου της Αθήνας, είναι η πρώτη φορά που δίνεται άδεια για να ταξιδέψουν στο εξωτερικό, καθώς είναι δύσκολη η μεταφορά τους λόγω ευαισθησίας. Οι περισσότεροι επισκέπτες, πάντως, μάλλον θα συγκεντρωθούν γύρω από το Κύπελλο Μπρεάλ (που πήρε το όνομά του από τον εμπνευστή του, τον φιλόλογο και γλωσσολόγο Μισέλ Μπρεάλ), ένα από τα τρία που έλαβε ο πρώτος μαραθωνιονίκης Σπύρος Λούης και το οποίο ανήκει στο Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Εκτίθεται ως κομμάτι μιας ενότητας αφιερωμένης στα τρόπαια. Όπως σε όλη την έκθεση, έτσι και σε αυτή την ενότητα, λέει η κ. Μητσοπούλου, παρουσιάζεται το «making-of» τους. Δίπλα στα κύπελλα, δηλαδή, υπάρχουν τα αρχαία αντικείμενα που τα ενέπνευσαν. Στη συνέχεια, μου επισημαίνει ότι το Κύπελλο Μπρεάλ αποτελεί πρότυπο για όλα τα κύπελλα που φτιάχτηκαν έκτοτε, από του Ρολάν Γκαρός μέχρι των τοπικών μαθητικών πρωταθλημάτων. Έχουν λαβές, επειδή κάποτε ο Ζιλιερόν αντέγραψε τους κανθάρους, που ως αγγεία, κατά την αρχαιότητα, δεν είχαν τίποτα το αθλητικό. Σε αυτό το σημείο ο Φαρνού προδίδει ότι θα υπάρχει και μια ενότητα αφιερωμένη σε έναν «διάλογο» ανάμεσα στον «φιλόλογο Μπρεάλ» και τον «καλλιτέχνη Ζιλιερόν», σαν ο ένας να παρήγαγε την ιδέα και ο άλλος την εικόνα. Βέβαια, δεν ήταν μόνοι τους σε αυτό το εγχείρημα, όπως μόνος του δεν ήταν ούτε ο Κουμπερτέν· πίσω από τις διοργανώσεις των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων δούλευε ένα think tank, μια επιστημονική κοινότητα πολύ ευρύτερη από εκείνους τους άντρες που απεικονίζονται στις αρχειακές φωτογραφίες, με τα κοστούμια και τα καπέλα τους.
Το think tank που επινόησε τη δισκοβολία
Μέσα από την έκθεση αποκαλύπτεται και ο ρόλος που έπαιξαν οι ειδικοί, οι επιστήμονες και οι άνθρωποι της έρευνας στην ανασύσταση των Ολυμπιακών Αγώνων, αλλά και η αλυσίδα της γνώσης που παρήγαγε πράξεις. «Σε μια επιστολή του ο Ζιλιερόν αναφέρει από ποια βιβλία αντέγραψε τις εικόνες των αρχαιοτήτων που ζωγράφισε στα ολυμπιακά γραμματόσημα κι έτσι καταλάβαμε ότι η απεικόνιση, π.χ., των ολυμπιακών αθλημάτων δεν έγινε από τα ίδια τα αρχαία αντικείμενα, αλλά μέσα από ένα διάσημο γαλλικό λεξικό», λέει η Χρ. Μητσοπούλου. Από τη γνώση που παρήγαγαν οι καλλιτέχνες που δούλευαν πλάι στους αρχαιολόγους, αλλά και οι ίδιοι οι αρχαιολόγοι και οι φιλόλογοι –άνθρωποι που, συνήθως, δεν κάνουν καθόλου σπορ, καταπώς παρατηρεί φλεγματικά ο Φαρνού–, επινοήθηκαν εκ νέου, μάλιστα, ολυμπιακά αγωνίσματα, όπως η δισκοβολία.
Για να γίνουν όλα αυτά πιο σαφή, η Χρ. Μητσοπούλου γυρίζει τον χρόνο πίσω, στις δεκαετίες του 1880 και του 1890, στα χρόνια δηλαδή που προηγούνται των πρώτων σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων και συμπίπτουν με την περίοδο των μεγάλων ανασκαφών ανά την Ελλάδα: στην Ακρόπολη των Αθηνών, πιο μετά στην Αγορά, στους Δελφούς, στην Ολυμπία, στη Δήλο, στον Μαραθώνα, στο Σούνιο. «Τότε ήρθαν στο φως χώροι που σήμερα θεωρούμε ότι τους ξέραμε ανέκαθεν. Τότε διαβάστηκαν τα αρχαία κείμενα παράλληλα με τις ανασκαφές». Όπως προσθέτει χαρακτηριστικά, «στην Ολυμπία έσκαβαν με τον Παυσανία στο χέρι». Αυτές οι ανασκαφές πρόσφεραν το υλικό και τη γνώση για να σχεδιαστούν τα ολυμπιακά αθλήματα της σύγχρονης εποχής· εμπνευσμένα μεν από την αρχαία γνώση, αλλά με πολλές αβεβαιότητες ως προς την πιστότητά τους στο παρελθόν. Ο Φαρνού μού μιλάει για τις δυσκολίες που είχαν τότε οι ειδικοί –οι οποίοι είχαν έρθει από διάφορες χώρες– κατά την ανασύσταση του αθλήματος της δισκοβολίας, καθώς δεν ήξεραν πώς να πετάξουν τον δίσκο και η εικονογραφία των αρχαίων αγγείων δεν τους βοηθούσε. Αλλά και το πιο διάσημο άθλημα του 1896, ο Μαραθώνιος, είναι εξ ολοκλήρου κατασκευασμένο. Δεν υπήρχε με αυτή τη μορφή στην αρχαιότητα.
Με καλές προθέσεις
Ένα σημαντικό κίνητρο του Κουμπερτέν, που ήταν ένας αριστοκράτης με μεγάλο ενδιαφέρον για τη λαϊκή βάση, του Μπρεάλ και των άλλων θεωρητικών που δημιούργησαν το κίνημα του Ολυμπισμού, δεν είχε να κάνει –τουλάχιστον όχι πρωτίστως– με το θέαμα. Η Xρ. Μητσοπούλου αναφέρει πως ένα από τα ζητούμενα της εποχής αυτών των ανθρώπων, που ήταν όλοι τους ειρηνιστές, ήταν η αναβάθμιση της ποιότητας της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, μέσω της ένταξης της σωματικής άσκησης στα σχολεία. Βρήκαν δηλαδή στον αθλητισμό και στην αρχαιότητα το πεδίο για να αγγίξουν τον μέσο πολίτη. Κάπως έτσι, αλλά και χάρη στην εξυπνάδα ανθρώπων όπως ο Μπρεάλ, που επινόησε τον Μαραθώνιο ως αγώνισμα και που ως γλωσσολόγος κατανοούσε πολύ καλά την ανθρώπινη σκέψη και δομή, αλλά και τα σύμβολα που μιλούσαν στην ψυχή των ανθρώπων, κατασκευάστηκε ένα κοινό για αγωνίσματα-θεάματα που προσφέρουν αυτό που με σημερινούς όρους ονομάζουμε «συμμετοχική εμπειρία» και δημιουργούν στάδια γεμάτα με κόσμο που χειροκροτεί, φωνάζει και νιώθει περήφανος. «Έπειτα μπήκαν και οι εθνικοί ανταγωνισμοί στο παιχνίδι, καθώς οι Αγώνες ξαναγεννήθηκαν οργανωμένα στο πλαίσιο των σύγχρονων εθνικών κρατών», συμπληρώνει.
Μπορεί σήμερα οι Ολυμπιακοί Αγώνες να αποτελούν όχημα διεθνούς πολιτικής, παρ’ όλα αυτά τα κίνητρα των ανθρώπων που δούλευαν γι’ αυτούς εκατό χρόνια πριν ήταν διαφορετικά. «Για μένα, είναι πολύ συγκινητικό που ακούγεται αυτό, ειδικά τώρα, ειδικά στη Γαλλία και στο διεθνές κοινό που θα δει την έκθεση. Ακόμα κι αν, πλέον, η ιδεολογία του Κουμπερτέν είναι λίγο ξεπερασμένη, ακόμα κι αν οι άνθρωποι που δούλεψαν μαζί του έκαναν λάθη, είχαν καλές προθέσεις, κι αυτό το έχουμε λίγο ξεχάσει». Η Βιολέν Ζαμέ, πάλι, λέει ότι η έκθεση θέτει στο προσκήνιο τον ρόλο που έπαιξε το νεαρό ελληνικό κράτος στην περιπέτεια της διοργάνωσης των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων, κάτι που διεθνώς έχει αγνοηθεί σε μεγάλο βαθμό. Λίγο πριν από τα εγκαίνια, η ίδια επισημαίνει ότι και οι τρεις επιμελητές, παρότι επιστήμονες, μέσα από τη μελέτη του Αρχείου Ζιλιερόν αφενός έμαθαν πράγματα που δεν γνώριζαν για την πολιτική και ιστορική κατασκευή του Ολυμπισμού και αφετέρου κατανόησαν καλύτερα τον τρόπο που φτιάχνεται αυτό που σήμερα θα αποκαλούσαμε οπτική ταυτότητα του αθλητικού γεγονότος που έφτασε να γίνει το μεγαλύτερο της υφηλίου.
Η έκθεση «Ολυμπισμός. Μια σύγχρονη εφεύρεση, μια αρχαία κληρονομιά» θα παρουσιάζεται στην Γκαλερί Ρισελιέ του Μουσείου του Λούβρου από 24 Απριλίου έως 16 Σεπτεμβρίου. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες θα ξεκινήσουν στις 26 Ιουλίου και θα ολοκληρωθούν στις 11 Αυγούστου.