Ούμεο: H πιο «ζεστή» πόλη του σουηδικού Βορρά

Η πίσω αυλή της Σουηδίας κρύβει μια πόλη-έκπληξη. Γεμάτη αυτοπεποίθηση και δημιουργικότητα, φιλική στον επισκέπτη και ταυτόχρονα λαμπερή. Για το 2014 έχει αναλάβει το ρόλο του «πρεσβευτή» της σουηδικής κουλτούρας στον κόσμο.

Εφτασα στην Ούμεο ένα σκοτεινό μεσημέρι στα τέλη του Γενάρη. Είχα τον ενθουσιασμό του πρωτάρη και την περιέργεια του νεοφώτιστου. Πρώτη φορά επί σκανδιναβικού εδάφους, και μάλιστα χειμώνα, όχι στην αστραφτερή Στοκχόλμη, αλλά ακόμη πιο βόρεια, στις παρυφές του Αρκτικού Κύκλου. Αυτά είναι… εξωτικά ταξίδια! Να φεύγεις από τους 20 βαθμούς Κελσίου της Ελλάδας με τη θαλασσινή αύρα της Μεσογείου και να προσγειώνεσαι στους μείον 20 βαθμούς της Σουηδίας, στις παγωμένες στέπες του Βορρά. Ολα διαφορετικά, όλα καινούργια.

Η πόλη είχε φορέσει τα γιορτινά της, για να υποδεχτεί ανθρώπους από όλες τις χώρες της Γηραιάς Ηπείρου. Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για το 2014. Αναρωτιέμαι τι να σημαίνει αυτός ο τίτλος πια, στα χρόνια της κρίσης, όπου δεν δοκιμάζεται μόνο η οικονομική αντοχή των λαών, αλλά και η ανοχή τους στο διαφορετικό. Ισως πάλι τώρα να έχει περισσότερο νόημα. Να επιτρέψουμε στον πλούτο και στη μαγεία του πολιτισμού να μας ενώσει.

Για να δούμε τι θυμόμαστε από τη Σουηδία. Νομπέλ, Ιkea, Στρίντμπεργκ, χιλιάδες νησιά, Ούλοφ Πάλμε, Abba, το υψηλότερο βιοτικό επίπεδο στον κόσμο, μύρτιλλα, Volvo, τάρανδοι, ένα από τα καλύτερα εκπαιδευτικά συστήματα, Λάπωνες ή Σάμι, όπως τους λένε εδώ. Οχι λίγα, αλλά όχι και πολλά. Πάνω που ξεθώριαζαν οι εικόνες από τις ταινίες του Μπέργκμαν, ήρθε ένας ανήσυχος συγγραφέας να μας επανασυστήσει, έστω και μετά θάνατον, τη σουηδική κοινωνία. Ο Στιγκ Λάρσον και το παγκόσμιο εκδοτικό φαινόμενο της τριλογίας Millennium, με τα εκατομμύρια αναγνωστών και θεατών (ελέω Χόλιγουντ), επανέφερε τη Σουηδία στο προσκήνιο.

Είμαστε στο σωστό μέρος λοιπόν. Η Ούμεο είναι η πρωτεύουσα της κομητείας Västerbotten, όπου μεγάλωσε ο διασημότερος σύγχρονος συγγραφέας της Σουηδίας. Ο Λάρσον πέρασε ευτυχισμένα παιδικά χρόνια με τους παππούδες του σε ένα σπίτι χαμένο στα δάση. Με το θάνατο του παππού μετακόμισε στην Ούμεο, όπου έμεινε μέχρι την ενηλικίωσή του. Η «κόκκινη» πόλη, όπως είναι γνωστή η Ούμεο, λόγω της αριστερής της παράδοσης και των προοδευτικών της ιδεών, άφησε το σημάδι της στον Λάρσον, ιδιαίτερα στο πλάσιμο του χαρακτήρα της Λίζμπεθ Σαλάντερ, χωρίς να παραγνωρίζουμε και το αποτύπωμα του Βορρά στην εικονοποιία του. Ισως τελικά να γνωρίζουμε περισσότερα για την «εξωτική» Ούμεο απ’ ό,τι νομίζουμε.

Προορισμένοι για πρόοδο

Η Ούμεο από ψηλά μοιάζει με μινιατούρα πρωτεύουσας. Στο χάρτη φαίνεται παραθαλάσσια, ωστόσο αναπτύσσεται λίγα χιλιόμετρα εσωτερικά του Βοθνιακού κόλπου, με το κέντρο της να βρίσκεται στις όχθες του ομώνυμου ποταμού Umeälven. Ετσι όπως είναι παγωμένος, μοιάζει με μια γιγαντιαία λευκή λεωφόρο. Φτάσαμε λοιπόν! Το αεροδρόμιο θυμίζει περισσότερο σταθμό λεωφορείου ή τρένου. Πολύβουο φυσικά, καθώς εδώ έχουν έναν επιπλέον λόγο για να χρησιμοποιούν αεροπλάνο στις μετακινήσεις τους. Τα 500 χιλιόμετρα που χωρίζουν την Ούμεο από τη Στοκχόλμη -και τα οποία σε χειμωνιάτικες συνθήκες απαιτούν τουλάχιστον 8 έως 10 ώρες για να διανυθούν- «μεταφράζονται» σε 50 λεπτά πτήσης. Ισως αυτό να δικαιολογεί το ένα εκατομμύριο επιβάτες ετησίως!

Τα νούμερα με μπερδεύουν λίγο. Η Ούμεο με τους 118.000 κατοίκους της θα μπορούσε να είναι μια κοιμισμένη κωμόπολη, αντιθέτως οι δρόμοι της ήταν πάντα γεμάτοι κόσμο, νέους κυρίως που κυκλοφορούν ισορροπώντας δεξιοτεχνικά στα παγωμένα πεζοδρόμια. Δεν είναι μόνο η μεγαλύτερη πόλη του Βορρά· εδώ έχει την έδρα του και το σημαντικότερο πανεπιστήμιο της βόρειας Σουηδίας, με ευρύ φάσμα γνωστικών αντικειμένων (Ιατρική, Βιοτεχνολογία, Περιβάλλον, Τέχνη, Κοινωνικές Επιστήμες κ.ά.). Ιδρύθηκε το 1965 και μέσα σε λίγα χρόνια μετέτρεψε την ξεχασμένη κωμόπολη (μόλις 60.000 κατοίκους τότε) σε φοιτητική μητρόπολη. Σήμερα η Ούμεο υπερηφανεύεται ότι είναι από τις νεανικότερες πόλεις της Ευρώπης: ο μέσος όρος ηλικίας των κατοίκων της είναι τα 38 χρόνια – το ένα τρίτο του πληθυσμού είναι φοιτητές, ενώ οι ερευνητές και οι διδάσκοντες υπολογίζονται σε 2.000.

Τι σημαίνει αυτό στην πράξη; Πέρα από το σουλάτσο και τα γεμάτα κόσμο μαγαζιά, η Ούμεο έχει μια ζωντανή ροκ σκηνή, βιβλιοθήκες, ένα γιγαντιαίων διαστάσεων αθλητικό κέντρο δίπλα στο campus και ένα εξαιρετικά πρωτότυπο μουσείο με vintage κιθάρες. Επειδή τα γούστα ποικίλλουν, η πόλη διαθέτει και Οπερα, τη Norrlandsoperan, και φυσικά Συμφωνική Ορχήστρα. Λίγα ακόμη νούμερα: ο πληθυσμός της πόλης προέρχεται από 130 διαφορετικές εθνικότητες! Οπως μου είπε ένας Γερμανός καθηγητής στο πανεπιστήμιο, είναι πιο εύκολο να πείσεις ξένο να έρθει στην Ούμεο παρά Σουηδό. «Γι’ αυτούς είναι εξορία, για εμάς παράδεισος. Κι αν θέλεις να ξεφύγεις, η Στοκχόλμη είναι… μία ώρα δρόμος» (έτσι εξηγείται λοιπόν η κίνηση στο αεροδρόμιο). Πόσο εύκολη είναι η πολυπολιτισμικότητα στην πράξη; Η λέξη-κλειδί για την Carole από το Καμερούν, που σπουδάζει στο πανεπιστήμιο, είναι «φιλικότητα», που σε συνδυασμό με το πρακτικό πνεύμα που χαρακτηρίζει τους Σουηδούς εγγυάται εύκολη προσαρμογή. Επίσης, οι περισσότεροι μιλούν άψογα Αγγλικά – ακόμη και αυτοί που λένε ότι δεν μιλάνε. Το κρύο, φυσικά, είναι ένα μικρό αγκάθι. Μάλλον, όμως, ήρθε η ώρα να βγάλουμε τη μύτη μας έξω.

Το σκοτάδι που λάμπει

«Στην Ούμεο έχουμε 9 μήνες στη διάθεσή μας για καλό σκι και 3 μήνες για όχι τόσο καλό σκι. Είστε στην περίοδο για το καλό σκι». Εκανε χιούμορ φυσικά ο οδηγός που θα μας πήγαινε στο Σπίτι Πολιτισμού των Σάμι, ωστόσο αποκάλυπτε μια αλήθεια: οι Σουηδοί δεν κρυώνουν ή ορθότερα δεν παραδέχονται ποτέ ότι κρυώνουν. Χιονίζει; Ενα δέρμα ταράνδου σε παγκάκι φτιαγμένο από πάγο και κάθεσαι άνετα. Εχουν παγώσει τα πάντα; Πρίζες στα δημόσια πάρκινγκ τροφοδοτούν με ηλεκτρικό ειδικές θερμάστρες στα αυτοκίνητα, ώστε να μην παγώσει και η μηχανή τους. Εγκαινιάζει η διάδοχος-πριγκίπισσα Βικτόρια τη νέα πτέρυγα στο Μουσείο Västerbottens; Ας την περιμένουμε μία-δύο ώρες στους -15 βαθμούς Κελσίου για να τη δούμε να χαμογελάει.

Η αλήθεια είναι ότι η σχέση των Σουηδών με τη μοναρχία είναι λίγο πιο σύνθετη από τον άκρατο θαυμασμό, καθώς αρκετοί εκφράζουν προβληματισμούς για τη χρησιμότητά της τον 21ο αιώνα. Η επερχόμενη βασιλεία της νεαρής Βικτόρια, πάντως, με το λαμπερό χαμόγελο και το «ανθρώπινο» προφίλ, αποτελεί εγγύηση ότι για λίγες ακόμη δεκαετίες θα συνεχίσει αδιατάρακτη.

Η περίπτωση της αναμονής της πριγκίπισσας μπορεί να μου φάνηκε ακραία, αλλά δεν ήταν. Στην πραγματικότητα, ο χειμώνας δεν δείχνει να εμποδίζει καθόλου τους κατοίκους της Ούμεο στις εξωτερικές τους δραστηριότητες, είτε είναι σπορ (σκι σε όλες τις ποικιλίες του) είτε απλώς βόλτα με φίλους. Για καλό και για κακό, όμως, υπάρχει κάπου και μια φωτιά αναμμένη.

Η ιδιαίτερη σχέση της Ούμεο με τη φωτιά την «προίκισε» με το σήμα κατατεθέν της, τις σημύδες. Η καταστροφική πυρκαγιά του 1888 άφησε την πόλη κυριολεκτικά ισοπεδωμένη: από τους 3.000 κατοίκους, οι 2.300 είχαν χάσει τα σπίτια τους. Ολα έπρεπε να γίνουν από την αρχή. Τότε ξεκίνησε η εκστρατεία διάδοσης της σημύδας, εξαιτίας της αργής καύσης του ξύλου της, η οποία κρατάει μέχρι σήμερα. Κάθε άνοιξη, όποιος πολίτης το επιθυμεί παίρνει δωρεάν μια σημύδα για να τη φυτέψει.

Το σκοτάδι είναι το άλλο «καυτό» ζήτημα. Παραδόξως, αντί για πρόβλημα, γίνεται κομμάτι της γοητείας της πόλης. Δεν πρόκειται για σκοτάδι, αλλά για αντεστραμμένο φως. Εμείς το περιμένουμε από ψηλά, εδώ έρχεται από τη γη. Είναι το χιόνι, το λευκό σεντόνι που καλύπτει τα πάντα, αυτό που προμηθεύει με ένα απόκοσμο, γλυκό φως τη χειμωνιάτικη ατμόσφαιρα της πόλης. Ακόμη και οι ήχοι μαλακώνουν, όλα είναι πιο όμορφα, καθαρά, σχεδόν παραμυθένια. Αν αναλογιστούμε και τη βοήθεια που προσέφερε το χιόνι εδώ και αιώνες στις μετακινήσεις, καταλαβαίνουμε την αγάπη που έχουν εδώ για το χειμώνα. Τα μικρά φωτιστικά που βλέπουμε σε όλα σχεδόν τα παράθυρα αναλαμβάνουν να δώσουν την ψευδαίσθηση ότι το φως έρχεται απέξω. «Μη μας λυπάσαι όμως», μου λέει μια ντόπια δημοσιογράφος. «Μετά η μέρα δεν τελειώνει ποτέ. Η καλύτερη εποχή είναι η άνοιξη, όταν το λευκό του χιονιού κάνει το φως του ήλιου εκτυφλωτικό. Χωρίς γυαλιά ηλίου δεν κυκλοφορείς».

Σκελετοί στον καθαρό αέρα

Το Σπίτι Πολιτισμού των Σάμι φιλοξενείται σε ένα σύγχρονο κτίριο, όμως η ενημέρωση θα γίνει έξω φυσικά. Κανένα πρόβλημα. Μάλλον το κρύο είναι υποκειμενική υπόθεση, αλλιώς δεν εξηγείται γιατί στις παρυφές του Αρκτικού Κύκλου αντέχεται περισσότερο από ό,τι το ξεροβόρι του Φαλήρου. Ας κάνουμε λοιπόν μια βόλτα στα λευκά λιβάδια με τους ταράνδους, κρατώντας ένα ποτήρι με ζεστό καφέ στο χέρι, μέσα στον οποίο κολυμπάει ένα κομμάτι τυρί. Ετσι τον πίνουν οι Σάμι.

Ηδη από τη φαντασμαγορική τελετή έναρξης της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας υπό τον τίτλο «Φλεγόμενο χιόνι» είχε γίνει ορατό ότι αρκετές από τις εκδηλώσεις θα έχουν ως επίκεντρο την κουλτούρα των Σάμι. Η τελετή άρχισε με χορωδία παιδιών Σάμι που τραγουδούσαν τα γιόικ, το παραδοσιακό τους τραγούδι, σαφές μήνυμα ότι η Ούμεο θέλει να φέρει στο προσκήνιο τους ιθαγενείς του Βορρά, που για αιώνες ήταν στη σκιά.

Οι Σάμι εκτείνονται σε όλη τη σκανδιναβική χερσόνησο (και στη ρωσική χερσόνησο Kola). Σήμερα έχουν απομείνει 70.000, από τους οποίους οι 20.000 ζουν στη Σουηδία. Χωρίζονται σε δύο φυλές, τους Σάμι κτηνοτρόφους ταράνδου και τους Σάμι ψαράδες. Η μοίρα τους δεν ήταν πολύ διαφορετική από τη μοίρα των ιθαγενών στον υπόλοιπο πλανήτη. Ο στόχος και εδώ ήταν η αφομοίωσή τους στο σύνολο. Το αποτέλεσμα ήταν να απομακρυνθούν από  την κουλτούρα, τις τοπικές τους παραδόσεις και κυρίως τη γλώσσα τους.

Σήμερα οι προκλήσεις είναι διαφορετικής φύσης και έχουν να κάνουν με την κλιματική αλλαγή. Ο,τι είναι για εμάς μακρινός κίνδυνος, εδώ είναι υπαρκτή απειλή. Ο κτηνοτρόφος που είχε αναλάβει την ξενάγησή μας εξήγησε με απλά λόγια το πρόβλημα: το χιόνι καθυστέρησε να πέσει, γεγονός που, σε συνδυασμό με τις προηγούμενες βροχές, δημιούργησε ένα παχύ στρώμα πάγου, το οποίο οι τάρανδοι δυσκολεύονται να διαπεράσουν ώστε να φτάσουν στην τροφή τους, τις λειχήνες. Φράγματα, υδροηλεκτρικά εργοστάσια, εξορύξεις ορυκτών, υλοτομία, όλα αυτά τους έχουν αναγκάσει να αλλάξουν τις αρχαίες διαδρομές τους, ενώ μεγάλο πρόβλημα δημιουργούν και οι ανεμογεννήτριες, καθώς με το θόρυβο που προκαλούν αποπροσανατολίζουν τα ζώα. «Στη λευκή απεραντοσύνη, τα μάτια μας δεν υπάρχουν, τα μάτια μας είναι τα αυτιά μας».  

Ο φόβος τους είναι ότι θα αποτελέσουν ένα σκελετό που θα βγει για λίγο από την ντουλάπα, για το διάστημα των εκδηλώσεων, και στη συνέχεια θα ξαναμπεί μέσα. «Οι Σουηδοί γνωρίζουν περισσότερα για την αποικιοκρατία της Αμερικής και τους ιθαγενείς Ινδιάνους παρά για εμάς».

Η χορωδία των παιδιών στην τελετή έναρξης ήταν ένα μεγάλο, έστω και συμβολικό, βήμα γι’ αυτούς. Είναι σημάδι ότι ο θεσμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας θα επιτελέσει το ρόλο του: να φέρει τους ανθρώπους (ακόμη και αυτούς που θεωρητικά ζουν δίπλα) πιο κοντά, τονίζοντας τα κοινά τους στοιχεία και δίνοντας τη βαρύτητα που χρειάζεται στον πλούτο και στην ποικιλία.