Ηταν καλοκαίρι του 2006 και απολάμβανα τις παραλίες της Τήνου. Ενα ήσυχο δειλινό βγαίνοντας από τη θάλασσα στην παραλία του Αγίου Πέτρου, ντύθηκα αργά και κατευθύνθηκα στο ξωκλήσι που είχα διακρίνει πίσω από τον βράχο με απόλυτη φυσικότητα. Τα ταπεινά αυτά οικοδομήματα κατορθώνουν συχνά με έναν μαγικό τρόπο να προσελκύουν ακόμα και όσους δεν χαρακτηρίζουμε τον εαυτό τους θρησκευόμενο. Ετσι, ο διαβάτης οδηγείται αυτόματα στο λευκό οικοδόμημα δίπλα στο μονοπάτι, στην κορυφή ενός λόφου ή στα βράχια κοντά στη θάλασσα.
Την εν λόγω αψυχολόγητη αντίδρασή μου κατάφερα να αποκωδικοποιήσω σήμερα διαβάζοντας την 100σέλιδη μελέτη της αρχιτέκτονος Μαρίας Βιδάλη «Γη και Χωριό: Τα εξωκκλήσια της Τήνου» (εκδ. Futura), που δίνει ένα ευρύ φάσμα ερμηνειών συνδυάζοντας την αρχιτεκτονική, την Ιστορία, την ανθρωπολογία, τη λαογραφία αλλά και τη θρησκειολογία.
Πλήθος ερμηνειών
Ξεφυλλίζοντας το λεύκωμα μάς αποκαλύπτεται η αρχέγονη θρησκευτικότητα ενός νησιού, που στους περισσότερους είναι γνωστό μόνο από το προσκύνημα στην Παναγία. Ωστόσο, όπως επισημαίνει η κ. Βιδάλη, που έχει κάνει μεταπτυχιακές σπουδές στη φιλοσοφία της αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, «η θρησκευτικότητα των κατοίκων του νησιού αντανακλάται στον ασυνήθιστα μεγάλο αριθμό εξωκκλησιών, κυρίως ιδιωτικών, τα οποία φτάνουν και ξεπερνούν στις μέρες μας τα 750 σε περισσότερα από 45 χωριά. Τοποθετημένα σαν φρουροί σε σημεία που αγναντεύουν την εκτεταμένη ακτογραμμή, τα εξωκλήσια αποτελούν διακριτική και σταθερή παρουσία στην Τήνο».
Οι ιδιαιτερότητες του εξωκκλησιού επιδέχονται πλήθος ερμηνειών. «Η θέση τους έξω από το κέντρο του χωριού μάς επαναφέρει στην έννοια της κλασικής αρχαιοελληνικής πόλης, οπότε τα ιερά βρίσκονταν τόσο στο κέντρο όσο και στο όριο του οικισμού, με αποτέλεσμα οι συμμετέχοντες στις θρησκευτικές τελετές να μεταφέρονται ομαδικά στον τόπο λατρείας». Σε ορισμένα έθιμα, που οι ντόπιοι θυμούνται από παιδιά, εντοπίζουμε καταβολές από αρχαϊκές δοξασίες. «Οι κούνιες που στήνονταν, για παράδειγμα, το Πάσχα στον Πύργο και τα Υστέρνια έλκουν την καταγωγή τους από τις αιώρες των Αθηναίων παρθένων της γιορτής των Ανθεστηρίων» περιγράφει η κ. Βιδάλη.
Ομως, τα εξωκλήσια δεν έχουν μετατραπεί σε μνημεία μιας αλλοτινής ζωής, παραμένουν ζωντανά. «Σήμερα πολλές οικογένειες μνημονεύουν τους προγόνους τους στο ιδιωτικό τους εξωκλήσι. Τα πανηγύρια και οι τελετές ανανεώνουν την παράδοση των εξωκκλησιών, ενώ εμπνέουν στον άνθρωπο αίσθηση της συνέχειας, χωρίς αυτό να ταυτίζεται με μία νοσταλγική ανάγκη». Συγκεκριμένα, όσοι επισκέφτηκαν τις προηγούμενες μέρες το χωριό Καρδιανή, θα είχαν την ευκαιρία τρεις μέρες μετά το Πάσχα να δουν τους χωρικούς μαζί με τους κατοίκους των γειτονικών κοινοτήτων να γιορτάζουν την Ανάσταση στο καθολικό ξωκκλήσι του Αγίου Πέτρου, στην ομώνυμη παραλία.
Ο καθηγητής αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια David Letherbarrow δίνει μια ακόμα προέκταση «η εμπειρία του χώρου ξεφεύγει από τα όρια της παρούσας στιγμής και μεταφέρεται στον χρόνο παρελθοντικών γεγονότων». Κατ’ αναλογία, στη διάρκεια αυτής της γιορτινής ημέρας της Διακαινησίμου, το εν λόγω εξωκλήσι γίνεται σημείο συνάντησης του παρόντος χρόνου και του ιστορικού χρόνου, καθώς επίσης μιας πραγματικής τοπογραφίας και μιας ιστορικής τοπογραφίας μέσα από τον εορτασμό της Αναστάσεως». Δεν είναι, επομένως, τυχαία η κατάνυξη που νιώθουμε στα μικρά και λιτά ως προς τον διάκοσμο ξωκκλήσια, που έχουν οικοδομηθεί σε μικρή απόσταση μέσα στη Φύση. Εκεί, έχουμε την αίσθηση (ή ψευδαίσθηση) ότι πλησιάζουμε ένα βήμα πιο κοντά στο θείο. Αποτελούν εντέλει το όριο από το ένα χωριό στο επόμενο, αλλά και από τη ζωή στον θάνατο.
Διακίνηση: Τζανακάκης Ε. ΜΕΠΕ, Χαρ. Τρικούπη 11Α, Αθήνα, 106 78, τηλ. 210-38.02.542