«Οι επιστήμονες της NASA παρουσιάζουν το 13ο ζώδιο του ζωδιακού κύκλου».
«H NASA έφτιαξε ένα μενταγιόν που μας προστατεύει από την Covid-19».
Η μία από τις παραπάνω ειδήσεις είναι ψευδής και η μία αληθής. Αν βέβαια βλέπατε τους δύο αυτούς τίτλους γρήγορα και χωρίς πολύ μεγάλη προσοχή, όπως συμβαίνει καθημερινά στο αέναο scrolling, είχατε καλές πιθανότητες από τη μία να θεωρήσετε και τις δύο αληθινές, μόνο και μόνο για την αυθεντία που συνεπάγεται η αναφορά στη NASA, ή και τις δύο ψεύτικες, γιατί μιλούν… για ζώδια και μενταγιόν.
Η NASA δεν ανακάλυψε κάποιο νέο ζώδιο, πάντως όντως έφτιαξε ένα μενταγιόν που βοηθά να μην αγγίζουμε τόσο το πρόσωπό μας και άρα να έχουμε μικρότερες πιθανότητες μόλυνσης. Με αυτές και άλλες πολλές ειδήσεις και πληροφορίες καλείται να αλληλεπιδράσει ο επισκέπτης της έκθεσης «Fakeless», που βρίσκεται στο υπόγειο του Goethe Institut και δημιουργήθηκε σε συνεργασία του ινστιτούτου με τον ουκρανικό οργανισμό Kunsht.
Πρόκειται για μια διαδραστική έκθεση που θέλει να κάνει τον επισκέπτη να αποκτήσει «ανοσία» στην παραπληροφόρηση. Μιμούμενη μοτίβα γνωστά σε όλους μας από την πανδημία, η έκθεση χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες, οι τρεις πρώτες αποτελούν τα «boosts» (σαν τα εμβόλια), για να καταλήξουν στην τέταρτη που προσφέρει την «ανοσία» απέναντι στις ψευδείς ειδήσεις και πληροφορίες – τα συγκεκριμένα παιχνίδια μπορείτε να τα παίξετε και online, ενώ είναι διαθέσιμα σε εννέα γλώσσες, πολλές εκ των οποίων χωρών των Νοτίων Βαλκανίων.
Τα πρωινά η έκθεση παρουσιάζεται ως εργαστήριο σε σχολεία, αλλά ένα απόγευμα του Δεκέμβρη το Goethe κάλεσε τους επισκέπτες να πάνε στο «Fakeless»… με τους παππούδες τους. Στο «Bring Your Grandpa», όπως πιασάρικα βαφτίστηκε το εργαστήριο, συνυπήρξαν από φοιτητές μέχρι δημιουργοί μιμιδίων, αλλά και άνθρωποι γύρω στα 65-70, που πιθανόν αγνοούν ποια είναι η Μπίλι Αϊλις ή η Ντούα Λίπα –βίντεο των οποίων καλούνταν να αναγνωρίσουν ως αληθινά ή deepfake– και το Tinder, τη μορφή του οποίου προσομοίαζε ένα από τα παιχνίδια στα οποία ο χρήστης έπρεπε να κυλήσει την οθόνη αριστερά ή δεξιά ανάλογα με το πόσο αληθοφανής ήταν ένας τίτλος είδησης.
Χωρισμένοι σε τυχαίες ομάδες, οι συμμετέχοντες καλούνταν να διαδράσουν με τα εκθέματα/παιχνίδια/κουίζ της έκθεσης και έπειτα να φέρουν σαν «ρεπόρτερ» όσα κατέγραψαν από τη διαδικασία στη στρογγυλή τράπεζα και να τα συζητήσουν με τους υπόλοιπους.
Βασισμένο στις αρχές της μη τυπικής μάθησης, το εργαστήριο δεν επεδίωκε τόσο να «ανακαλύψει τον τροχό», παρά, πολλές φορές, να σχηματοποιήσει και να υπογραμμίσει πιο εμφατικά αυτό που οι περισσότεροι ξέρουμε ήδη για τη σχέση μας με το κινητό μας, λόγου χάρη. Αλλά που αμέσως εντυπώνεται καλύτερα όταν καλείσαι να συμπληρώσεις ένα ερωτηματολόγιο για τις χρήσεις που κάνεις στο κινητό σου και να συγκεντρώσεις ένα σκορ που δείχνει ουσιαστικά την εξάρτησή σου από αυτό. Ή να συζητήσεις σε κύκλο μαζί με χρήστες διαφορετικών ηλικιών όλους τους «λάκκους» στους οποίους πέφτει κάποιος όταν καλείται να καταναλώσει μια πληροφορία ή μια είδηση με μεγάλη ταχύτητα και άρα, ουσιαστικά, να τη δει διαγώνια.
Οι παγίδες
Διαβάζουμε όλες τις ειδήσεις μέχρι το τέλος; Ή ενίοτε τις μοιραζόμαστε με φίλους έχοντας ρίξει μια φευγαλέα ματιά; Αναγνωρίζουμε τα τρολ και τους συνωμοσιολόγους, μήπως όμως δεν μπορούμε να διακρίνουμε με τόση ευκολία πως η οικογένεια αποτελεί μία από τις βασικές πηγές παραπληροφόρησης, ακριβώς επειδή τείνουμε ενστικτωδώς να προσλαμβάνουμε πιο άκριτα όσα μας λένε οι άνθρωποι που εμπιστευόμαστε και αγαπάμε; Μπορεί να πιστεύουμε πως αναγνωρίζουμε την τεχνητή νοημοσύνη «με γυμνό μάτι», πάντως, αν μας δώσουν μερικά άγνωστα πρόσωπα στη σειρά, θα μπορέσουμε να διακρίνουμε ποια είναι αληθινά και ποια προϊόντα ΑΙ;
Συν τοις άλλοις, το εργαστήριο του «Fakeless» μετρίασε τη σιγουριά που ενδεχομένως κάποιοι έχουν λόγω της «βαριάς» χρήσης τεχνολογίας (ήταν ενδιαφέρον πως οι μεγαλύτεροι σε ηλικία επεξεργάζονταν πιο προσεκτικά και κριτικά την πληροφορία), αλλά και τις υπερβολικής πίστης στις γνώσεις τους.
Μία από τις βασικότερες διαπιστώσεις ήταν πως όλοι, ανεξαρτήτως ηλικίας ή υποβάθρου, τείνουμε να κρίνουμε την εγκυρότητα μιας πληροφορίας βάσει όσων γνωρίζουμε, μα κυρίως, όσων δεν γνωρίζουμε, πράγμα που μπορεί να μας οδηγήσει σε βεβιασμένα και εσφαλμένα συμπεράσματα. «Μα, αγιογραφία πάνω σε ψάρια; Αποκλείεται να είναι αλήθεια», ήταν η άμεση αντίδραση σε μια σχετική είδηση που περνούσε σε μορφή tweet και οι συμμετέχοντες καλούμασταν να αναγνωρίσουμε σε λίγα δευτερόλεπτα ως ψευδή ή αληθή. Και όμως, πρόκειται για μια ουκρανική παράδοση και η είδηση ήταν αληθινή. Οι περισσότεροι αγνοούσαμε τις λαογραφικές συνήθειες της Ουκρανίας, αλλά το «περίεργο» της είδησης αρκούσε για να μας φανεί ψεύτικη (κακώς).
Η λέξη-κλειδί ώστε να μπορέσουμε να γίνουμε καλύτεροι καταναλωτές και κριτές του περιεχομένου που μας υπερβαίνει καθημερινά είναι η συνειδητότητα, όπως υπογράμμισε και η εισηγήτρια του εργαστηρίου Ησάια Κιοϊλόγλου. Είναι πλέον αδύνατον να μην έχουμε κανένα ψηφιακό αποτύπωμα ή να μην κατακλυζόμαστε από πληροφορίες του αλγορίθμου. Τα μέτωπα διαρροής είναι πολλαπλά, η ταχύτητα μεγάλη, η τεχνολογία ανεξέλεγκτη. Και είναι Ok να το δεχτούμε, αρκεί να έχουμε συνείδηση αυτού. Ναι, οι εταιρείες θα χρησιμοποιοήσουν τα cookies μας και εμείς, αν σκρολάρουμε λίγο νυσταγμένοι, μπορεί και να κλικάρουμε χωρίς να το πολυκαταλάβουμε κάποιο «ύποπτο» link.
Το θέμα είναι τι κάνουμε από εκεί και πέρα. Και εμείς και οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας.
Η έκθεση «Fakeless» θα τρέχει στο Goethe Institut μέχρι τις 2 Φεβρουαρίου. Το εργαστήριο «Bring Your Grandpa» θα επαναληφθεί μέσα στον Ιανουάριο.