Η Rachel Carson (1907-1964) θεωρείται, χωρίς υπερβολή, ότι έχει εμπνεύσει τη δημιουργία του σύγχρονου περιβαλλοντικού κινήματος. Οταν δημοσίευσε το τελευταίο της βιβλίο «Σιωπηλή άνοιξη» (Silent Spring) το 1962, έργο-σταθμό στην ιστορία της οικολογίας, ήταν ήδη συγγραφέας μεγάλων επιτυχιών, στις οποίες συνδύαζε επιστημονική γνώση με τη φαντασία της και το ποιητικό της ύφος, για να διαρρήξει τα στεγανά ανάμεσα στον κόσμο της φύσης και στο ευρύ αναγνωστικό κοινό της πατρίδας της. Είχε προηγηθεί το «Under the Sea Wind» (Κάτω από τον θαλασσινό άνεμο, 1941), για τη ζωή των θαλασσινών πουλιών, ενώ το περίφημο βιβλίο της «Η θάλασσα γύρω μας» (The Sea Around Us, 1951) βραβεύτηκε μάλιστα με το Εθνικό Βραβείο Βιβλίου (National Book Award) και, παρά την επιστημονική πρόοδο που έχει μεσολαβήσει από την έκδοση του βιβλίου, με τον λυρισμό του και τις ζωηρές εικόνες αποτελεί ακόμη και σήμερα ένα ακαταμάχητο παράθυρο στον άγνωστο κόσμο της θάλασσας. Τέλος, ακολούθησε το έργο της «The Edge of the Sea» (Η άκρη της θάλασσας, 1955), το οποίο πραγματευόταν τον έμβιο πλούτο των ακτογραμμών. Ετσι, ο αποκαλυπτικός, καταγγελτικός της λόγος στο έργο του 1962 είχε ήδη ένα πολύ εκτεταμένο, μεσοαστικό, νεανικό και πιστό αναγνωστικό κοινό.
Βιβλίο-έκκληση για ταπεινωσύνη απέναντι στη φύση
Η ίδια η Rachel Carson ήταν θαλάσσια βιολόγος με σπουδές στο Pennsylvania College for Women και στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins. Σταδιοδρόμησε στην Αμερικανική Υπηρεσία Ιχθύων και Αγριας Φύσης (United States Fish and Wildlife Service), στην οποία έφτασε να γίνει υπεύθυνη του εκδοτικού προγράμματος της υπηρεσίας. Η συγγραφική της ικανότητα της επέτρεψε, εκτός από τις υπηρεσιακές της δραστηριότητες, να αρθρογραφεί συχνά στον Τύπο για ζητήματα θαλάσσιας οικολογίας και με τον τρόπο αυτό να προκαλεί το ενδιαφέρον της αμερικανικής κοινής γνώμης για το νέο αυτό αντικείμενο και τον κόσμο του. Ας σημειωθεί δε ότι η αμερικανική παιδεία ήταν ήδη φορέας μιας παράδοσης εξιδανίκευσης της άγριας φύσης.
Η τεράστια επιτυχία όμως του «The Sea Around Us» της επέτρεψε επιτέλους να αποσυρθεί από την υπηρεσία της και να επιδοθεί στο συγγραφικό της έργο. Ετσι δίκαια έχει λεχθεί ότι η «Σιωπηλή άνοιξη» ίσως δεν θα είχε γραφτεί χωρίς την επιτυχία του «The Sea Around Us».
Η έρευνα και η συγγραφή της «Σιωπηλής άνοιξης» πραγματοποιούνταν στις μεταπολεμικές συνθήκες θριάμβου της τεχνολογίας και της χημικής επιστήμης, που υπόσχονταν έναν γραμμικό δρόμο προς την πρόοδο και την καθολική κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στους φυσικούς του εχθρούς. Οπως, για παράδειγμα, η ατομική βόμβα έδωσε τη νίκη στις Ηνωμένες Πολιτείες κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, έτσι τα εντομοκτόνα όπως το DDT υπόσχονταν την εξάλειψη της ελονοσίας και άλλων ασθενειών και την ανθρώπινη ευημερία. Χαρακτηριστική αυτής της αντίληψης είναι ακριβώς η περίπτωση του Αμερικανού επιδημιολόγου Frederick Soper (1893-1977), για τον οποίο η προοπτική αυτή αποτελούσε εδραιωμένη πεποίθηση. Εξάλλου, το 1948 ο εμπνευστής της εντομοκτόνου χρήσης του DDT Ελβετός χημικός Paul Hermann Müller είχε τιμηθεί με το βραβείο Νομπέλ Ιατρικής.
Η «Σιωπηλή άνοιξη» της Rachel Carson όμως, που έκανε την εμφάνισή της με την υποστήριξη και με προδημοσίευση του περιοδικού «The New Yorker», ήρθε να καταγγείλει ως αλαζονική αυτή τη θριαμβολογία και να κάνει έκκληση για μια ταπεινοσύνη στη σχέση ανθρώπου με τη φύση και τη ζωή στο σύνολό της. Στο έργο της, που αποτελεί κριτική της νεωτερικής αντίληψης της προόδου, παρακολουθεί τη χρήση των εξαιρετικά τοξικών συνθετικών ουσιών και τη διείσδυσή τους στον αέρα, στο νερό, στο χώμα και στην τροφική αλυσίδα φυτών, ζώων, ψαριών, εντόμων και ανθρώπων, για να αφυπνίσει το αναγνωστικό της κοινό για τον θάνατο και τις αλλοιώσεις στα οικοσυστήματα που προκαλούσε η ίδια η ανθρωπότητα στο όνομα της προόδου.
Η δυστοπική εικόνα της οικολογικής ερήμωσης
Το έργο οφείλει τον τίτλο του στη δυστοπική εικόνα της οικολογικής ερήμωσης, την οποία υφίσταται ένας ώς πριν από λίγο ειδυλλιακός τόπος. Με αυτή την εικόνα η Rachel Carson ξεκινάει το βιβλίο της: πρόκειται για έναν δηλητηριασμένο υποθετικό χώρο στον οποίο όλη η ζωή είχε νεκρώσει, τα έντομα είχαν εξαλειφθεί και τον οποίο είχαν εγκαταλείψει τα πουλιά, μη βρίσκοντας πλέον τροφή.
«…Μια παράξενη επιδημία απλώθηκε στην περιοχή και τα πάντα άρχισαν να αλλάζουν. … Παντού υπήρχε η σκιά του θανάτου. Οι γεωργοί μιλούσαν για αρρώστιες στις οικογένειές τους. … Τα πουλιά για παράδειγμα. Πού είχαν πάει; … Μόνο σιωπή απλωνόταν πάνω από τους αγρούς και τα δάση και το έλος. … Δεν ήταν μάγια ή εχθρικές πράξεις αυτό που επέβαλλε να σιγήσει η αναγέννηση της νέας ζωής σ’αυτόν τον κόσμο που είχε πληγεί. Ηταν το έργο των ίδιων των ανθρώπων».
Το DDT μάλιστα, που αποτελούσε έναν από τους κύριους στόχους της Carson, συχνά χρησιμοποιείται ως μέτρο τοξικότητας, όταν αναφέρεται σε ακόμη πιο επικίνδυνες συνθετικές χημικές ενώσεις.
Οι τελευταίες φράσεις του έργου συνοψίζουν και το μήνυμά του:
«Ο “έλεγχος της φύσης” είναι μια φράση που δημιουργήθηκε μέσα από την οίηση, γεννήθηκε στη νεαντερτάλια εποχή της βιολογίας και της φιλοσοφίας, όταν εθεωρείτο ότι η φύση υπάρχει για την εξυπηρέτηση του ανθρώπου. Οι έννοιες και οι πρακτικές της εφαρμοσμένης εντομολογίας ως επί το πλείστον ανήκουν σε εκείνη τη λίθινη εποχή της επιστήμης. Η τρομακτική μας δυστυχία είναι ότι μια τόσο πρωτόγονη επιστήμη έχει οπλιστεί με τα πιο σύγχρονα και τρομερά όπλα και ότι, στρέφοντάς τα εναντίον των εντόμων, τα έχει στρέψει επίσης εναντίον της Γης».
Καθοριστική η επίδραση σε πολιτική και κοινωνία
Η δημοσίευση του έργου προκάλεσε αντιδράσεις ομόλογες με τη μεγάλη φήμη της Carson. Γέννησε δημόσια συζήτηση, κινητοποίηση και κινήματα βάσης, τα οποία άλλωστε αποτελούσαν την ελπίδα της ίδιας της Carson, και από τα οποία σύντομα γεννήθηκε το περιβαλλοντικό κίνημα των επόμενων δεκαετιών. Σε επίπεδο όμως πολιτικής εξουσίας, η επιρροή του έργου της δεν υστερούσε. Ο πρόεδρος J.F. Kennedy, φιλικά διακείμενος προς το μήνυμα της Carson, αμέσως συνέστησε επιτροπή για τη διερεύνηση των συνεπειών της χρήσης των εντομοκτόνων, ενώ η αμερικανική Γερουσία, στη συνέχεια, συνέστησε υποεπιτροπή για το ίδιο αντικείμενο, στην οποία η Carson κλήθηκε να καταθέσει και να υποστηρίξει τη θέση της. Μετά τον θάνατό της, το 1972 ο Αμερικανός πρόεδρος Richard Nixon ίδρυσε την Υπηρεσία Περιβαλλοντικής Προστασίας (Environmental Protection Agency).
Η Rachel Carson απέκτησε όμως και ισχυρούς εχθρούς στον κόσμο της χημικής βιομηχανίας, οι οποίοι την κατηγόρησαν ως οπαδό του κομμουνισμού και της Σοβιετικής Ενωσης και προσπάθησαν να αποδομήσουν το κύρος της ενορχηστρώνοντας σεξιστικού τύπου επιθέσεις. Αργότερα μάλιστα έφτασαν σε τέτοιες ακρότητες, ώστε να την κατηγορήσουν ότι με τις απόψεις της και την απαγόρευση χρήσης του DDT ευθύνεται για περισσότερους θανάτους από ό,τι ο Χίτλερ.
Η απήχηση των ιδεών και της κινητοποίησης που αυτές προκάλεσαν συνεχίστηκε μετά τον θάνατό της το 1964 από καρκίνο, αρρώστια που τη συνόδευε κατά τα τελευταία χρόνια της συγγραφής του εμβληματικού της βιβλίου και των πολιτικών μαχών που το ακολούθησαν. Πρόσφατα δε, επ’ ευκαιρία της συμπλήρωσης πενήντα ετών από την κυκλοφορία της «Σιωπηλής άνοιξης», η Καναδή συγγραφέας Margaret Atwood, δημιουργός και η ίδια δυστοπικών έργων οικολογικού ολέθρου, σχολίασε τις αντιδράσεις στις πρωτοπόρες ιδέες της Carson με τα εξής λόγια:
«Είμαστε ένα είδος κοντόφθαλμο: έτσι έπρεπε να είναι για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας μας: μπουκωνόμασταν όσο είχαμε την ευκαιρία, όπως οι περισσότεροι κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες. Ωστόσο, αν δεν σταματήσουμε να λερώνουμε τη φωλιά μας, τη Γη, μπορεί να καταλήξουμε να είμαστε επίσης βραχύβιο είδος. … Η δαιμονοποίηση των περιβαλλοντολόγων –όπως συνέβη με την Carson και όπως συνεχίζει να συμβαίνει και σήμερα– δεν θα κάνει τίποτε για να το αλλάξει αυτό».
* Η κ. Κατερίνα Γαρδίκα είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.