Ο φετινός Σεπτέμβριος μας αποχαιρετά με ένα σφοδρό κύμα κακοκαιρίας, που βαφτίστηκε «Ξενοφών» και έχει αποκορύφωμα έναν μεσογειακό κυκλώνα, ο οποίος επηρέασε τη Νότια Ελλάδα, την Κρήτη και αρκετά νησιά. Αν ο Σεπτέμβριος έχει συνήθως στη χώρα μας χαρακτηριστικά που προσομοιάζουν με συνέχεια και «σβήσιμο» του καλοκαιριού κυρίως στη Νότια Ελλάδα και τη νησιωτική χώρα, δεν λείπουν και οι ψυχρές προειδοποιήσεις και μεταβολές. Συνολικά, τους φθινοπωρινούς μήνες στην Ελλάδα εμφανίζονται διαστήματα καλοκαιρίας, αλλά όσο προχωράμε προς τον χειμώνα τα επεισόδια κακοκαιρίας πυκνώνουν.
Το φετινό ψυχρό κύμα «Ξενοφών» ήρθε σχετικά πρόωρα ημερολογιακά, με απότομη πτώση θερμοκρασίας, έντονες βροχοπτώσεις, ισχυρούς ανέμους και καταιγίδες. Είναι χαρακτηριστικό πως τα πρώτα χιόνια έπεσαν πολύ νωρίς φέτος, καθώς στις 26 Σεπτεμβρίου νιφάδες χιονιού κάλυψαν τον Ολυμπο και το Βελούχι.
Αλλά σίγουρα το πιο εντυπωσιακό στοιχείο της φετινής πρώτης μετακαλοκαιρινής κακοκαιρίας ήταν ο σχηματισμός την Πέμπτη του μεσογειακού κυκλώνα στο Λιβυκό πέλαγος, νοτιοδυτικά της Κρήτης και η κίνησή του προς τον ελλαδικό χώρο και στη συνέχεια ανατολικά και βόρεια, επηρεάζοντας (με τα στοιχεία που ήταν διαθέσιμα όταν γράφονταν αυτές οι γραμμές) τη Νότιο Πελοπόννησο, την Αττική, τη Νότια Εύβοια και νησιά του Αιγαίου. «Οι μεσογειακοί κυκλώνες είναι έντονα φαινόμενα, με ταχύτητες ανέμων γύρω από το “μάτι” πάνω από 120 χλμ./ώρα, ισχυρές βροχοπτώσεις και καταιγίδες, αλλά βέβαια έχουν πολύ μικρότερη ισχύ από τους τυφώνες της Αμερικής και της Ασίας», λέει στην «Κ» ο κ. Κώστας Λαγουβάρδος, ερευνητής του Αστεροσκοπείου Αθηνών. «Ο μέσος όρος εμφάνισής τους στη Μεσόγειο τις τελευταίες δεκαετίες είναι περίπου 1,5 το έτος, αλλά στην Ελλάδα είναι πολύ πιο σπάνιοι. Είχαμε όμως τον σχηματισμό μεσογειακών κυκλώνων και το 2016 (30-31 Οκτωβρίου) και το 2017 (17-19 Νοεμβρίου)», σημειώνει στην «Κ» ο κ. Σταύρος Ντάτσης, συνεργάτης του Αστεροσκοπείου. Το φθινόπωρο είναι συνδεδεμένο με τα πρωτοβρόχια, που όμως ειδικά τα τελευταία χρόνια της κλιματικής διαταραχής, εκδηλώνονται συχνότερα με μορφή έντονης βροχής και καταιγίδας. Διαχρονικά, τα μεγαλύτερα προβλήματα που προκαλούνται τους φθινοπωρινούς μήνες από καιρικά φαινόμενα είναι οι πλημμύρες, που βεβαίως σχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με έλλειψη ή αστοχία αντιπλημμυρικών έργων, πυρκαγιές και αποψίλωση βουνών, αυθαίρετη δόμηση ή λάθος πολεοδόμηση. Η περυσινή καταστροφή στη Μάνδρα είναι αποκαλυπτική των κινδύνων του φθινοπώρου και απαιτεί εγρήγορση ειδικά στις καμένες περιοχές της Ανατολικής Αττικής. «Το ρεκόρ βροχόπτωσης για τους φθινοπωρινούς μήνες έχει σημειωθεί στις 9 Οκτωβρίου 2006 στον Βόλο, όταν έπεσαν 227 χιλιοστά βροχής σε περίπου 12 ώρες», λέει στην «Κ» ο μετεωρολόγος κ. Δημήτρης Ζιακόπουλος. Ο κ. Ζιακόπουλος, με βάση το πολύτιμο αρχείο του, αναφέρει τις πιο καταστρεπτικές φθινοπωρινές πλημμύρες μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: Στις 5 Νοεμβρίου 1961 πνίγηκαν στην Αθήνα δεκάδες άνθρωποι (από 32 ώς 44), κατέρρευσαν 300-400 σπίτια και πλημμύρισαν πάνω από 4.000 οικήματα. Στις 2 Νοεμβρίου 1977, έπεσαν 165 χιλιοστά βροχής σε διάστημα περίπου 16 ωρών, με αποτέλεσμα εκτεταμένες πλημμύρες, ιδιαίτερα στις δυτικές συνοικίες της Αθήνας και 24 νεκρούς. Στις 11 Σεπτεμβρίου 1990, χείμαρρος έπνιξε τέσσερα άτομα στο Λιβάρτζι Καλαβρύτων. Στις 21 Οκτωβρίου 1994 πνίγηκαν στην Αθήνα 10 άνθρωποι. Τέλος, στις 16 Νοεμβρίου 2017 τρομερή πλημμύρα σε Μάνδρα και Νέα Πέραμο Αττικής προκάλεσε 24 νεκρούς.
«Εάν γυρίσουμε στον 19ο αιώνα συναντάμε την καταστροφική πλημμύρα του 1896. Η θεομηνία της 26ης Νοεμβρίου (14/11 με το παλιό ημερολόγιο), έμεινε στην ιστορία ως Πλημμύρα του Αγίου Φιλίππου (14/11 γιορτάζει ο Απόστολος Φίλιππος), προκάλεσε τεράστιες υλικές καταστροφές και τον θάνατο δεκάδων ανθρώπων. Ο Δημήτριος Αιγινήτης γράφει ότι πνίγηκαν 35 άνθρωποι, ενώ άλλες πηγές κάνουν λόγο για 61 θύματα», γυρίζει τον χρόνο πίσω ο κ. Ζιακόπουλος.
Η πλημμύρα του 1934
«Τραγουδισμένη» είναι η πρώτη μεγάλη πλημμύρα του 20ού αιώνα στην Αθήνα, στις 22 Νοεμβρίου 1934. Η ισχυρή βροχή κράτησε περίπου πέντε ώρες, με αποτέλεσμα να υπερχειλίσει ο Κηφισός και να πλημμυρίσουν μεγάλες εκτάσεις στον Πειραιά, στην Κοκκινιά, στο Νέο Φάληρο, στο Μοσχάτο, στο Περιστέρι κ.α. Σύμφωνα με τις εφημερίδες της εποχής, στο Μοσχάτο το νερό έφθασε τα δύο μέτρα και οι κάτοικοι ανέβηκαν στις στέγες των σπιτιών τους. «Δυστυχώς από την πλημμύρα χάθηκαν εφτά άνθρωποι. Ο μετεωρολογικός σταθμός του Τατοΐου ανέφερε ύψος βροχής εικοσιτετραώρου 128 χιλιοστά, ενώ στην εφημερίδα “Εθνος” της 23ης Νοεμβρίου 1934 δημοσιεύθηκε ότι έπεσαν 75 χιλιοστά σε 1 ώρα και 15 λεπτά. Την πλημμύρα της 22ας Νοεμβρίου του 1934 την έκανε τραγούδι ο Μάρκος Βαμβακάρης», αφηγείται ο κ. Ζιακόπουλος.
Ο Σεπτέμβριος είναι ο πιο ζεστός φθινοπωρινός μήνας. Οι υψηλότερες μέγιστες θερμοκρασίες σημειώθηκαν στις 6 Σεπτεμβρίου 2015 και ήταν οι εξής: Κάτω Τιθορέα 41,7° C, Ελευσίνα 41,6° C, Αγχίαλος 40,7° C, Λαμία 40,4° C, Τανάγρα 40,2° C και Θεσσαλονίκη 37,3° C. Από παλαιότερους Σεπτέμβριους παραμένουν ως ρεκόρ (σύμφωνα με το αρχείο του κ. Ζιακόπουλου) οι 41,0° C της Σπάρτης, οι 40,8° C των Τρικάλων, οι 40,4° C της Λάρισας και οι 40 βαθμοί της Αθήνας (Ν. Φιλαδέλφεια). «Στην Αθήνα, με βάση τη μέση θερμοκρασία, ο θερμότερος Σεπτέμβριος των τελευταίων 60 ετών ήταν το 1994», λέει ο έμπειρος μετεωρολόγος. Από την άλλη, οι πιο χαμηλές θερμοκρασίες σημειώθηκαν στις 27 Νοεμβρίου 1976 στη Φλώρινα -12,6° C, στην Καστοριά στις 6 Νοεμβρίου 1995 -9,6° C, στα Γιάννενα στις 22 Νοεμβρίου 1967 -8,4° C και στη Λάρισα -7,0° C στις 24 Νοεμβρίου 1995.
Ο πιο ζεστός Νοέμβριος
Από πλευράς μέσης θερμοκρασίας, ο Νοέμβριος του 2010 ήταν ο πιο ζεστός Νοέμβριος στην Αθήνα από το 1928 (στοιχεία Αστεροσκοπείου Αθηνών). Οσον αφορά την πρώιμη χιονόπτωση τα ρεκόρ είναι για την Πάρνηθα στις 16 Οκτωβρίου 2011, τη Φλώρινα στις 19 Οκτωβρίου 1972 και τη Θεσσαλονίκη στις 22 Οκτωβρίου της ίδιας χρονιάς. «Το ιστορικό ανεμολόγιο έχει καταγράψει μια τρομερή θύελλα τη νύχτα 26ης προς 27η Οκτωβρίου 1852 (14-15/10 με το παλιό ημερολόγιο), όπου εκτός των άλλων ζημιών έριξε έναν στύλο του ναού του Ολυμπίου Διός ύψους 17 μέτρων. Οι άνεμοι ήταν νότιοι-νοτιοανατολικοί εντάσεως έως 11 μποφόρ», σημειώνει ο κ. Ζιακόπουλος. Οι ισχυρότεροι άνεμοι (10-11 μποφόρ) των τελευταίων 30 ετών σημειώθηκαν στις 4-5/10/1989, όταν χάθηκαν στη θάλασσα πέντε άνθρωποι.