του Νικηφόρου Φάρκωνα – Κοινωνιολόγος/ nevronas.gr
Ορισμός
Οι όροι τοξικομανία, εθισμός και εξάρτηση χρησιμοποιούνται από διαφορετικά επιστημονικά και συνάμα ιδεολογικά μοντέλα που περιγράφουν και ερμηνεύουν αυτή τη μορφή άρνησης του ανθρώπου να αποδεχτεί τον εαυτό του και τα περιβάλλοντά του. Αυτή η άρνηση, εκδηλώνεται με την αδυναμία του ανθρώπου να ελέγχει τη συμπεριφορά του, αναφορικά με μια εγκαθιδρυμένη ανάγκη επαναλαμβανόμενης χρήσης μιας ή περισσοτέρων ουσιών (πολυτοξικομανία), μολονότι ο ίδιος ο άνθρωπος βιώνει τις αρνητικές επιπτώσεις της διαδικασίας αυτής στην υγεία του και στην προσωπική και κοινωνική ζωή του.
Τα τελευταία χρόνια έχει επικρατήσει η χρήση του όρου εξάρτηση (addiction), πλέον σε πληθυντικό αριθμό ως «εξαρτήσεις» (addictions) ή «εξαρτητικές συμπεριφορές» (addictive behaviors), διευρύνοντας το πεδίο του φαινομένου της εξάρτησης πέραν των ψυχοδραστικών ουσιών: στο διαδίκτυο, στα προϊόντα τεχνολογίας, στα τυχερά παιχνίδια, στην εργασία , στο σεξ, στη διατροφή κ.ο.κ.
Σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, προερχόμενη από αγγλοσαξονικά πλαίσια, η εξάρτηση δεν συνδέεται αποκλειστικά με τις ψυχοδραστικές ουσίες, παράνομες ή νόμιμες, ώστε κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά υπερβαίνουσα το εκάστοτε κοινωνικώς νοούμενο μέτρο, μπορεί να οδηγήσει το υποκείμενο σε εξάρτηση.
Η εξάρτηση από ουσίες συνιστά, σύμφωνα με τον Olivenstein το παράγωγο της «τριπλής συνάντησης» μιας ευάλωτης προσωπικότητας / ψυχισμού, ενός επιβαρυντικού περιβάλλοντος και μιας ή περισσοτέρων ουσιών. Η Μάτσα συμπληρώνει και απλώνει πέραν των ουσιών τον ορισμό, τοποθετώντας την εξάρτηση ως απώλεια της ελευθερίας του ανθρώπου απέναντι στο αντικείμενο της εξάρτησης του, δηλαδή ως ένα μεγάλο και ψυχικά δυσβάσταχτο βαθμό αποξένωσης, και στο πλαίσιο μια κρίσης σε επίπεδο προσώπου, οικογένειας, κοινωνίας. Οι Μαρινοπούλου και Κεφαλάς διανθίζουν από ψυχαναλυτική σκοπιά, ορίζοντας την εξάρτηση ως μια κατάσταση που χαρακτηρίζεται από τη σχέση με ένα αντικείμενο στο οποίο αναζητείται «στοματική απληστία».
Σε επίπεδο περιγραφής, οι περισσότερες προσεγγίσεις αποδίδουν την εξάρτηση προκύπτουσα σταδιακά, ως εξής: α) από την πειραματική δοκιμή/πειραματισμός, β) στην ενεργό αναζήτηση /χρήση, γ) στην έντονη ενασχόληση /συστηματική χρήση και δ) στην εξάρτηση. Οι ονομασίες καθενός από τα στάδια ποικίλουν ανάλογα με την προσέγγιση, ορισμένα σχήματα αναγνωρίζουν πέντε στάδια της εξάρτησης αντί για τέσσερα κ.ο.κ.
Σε κάθε περίπτωση, είναι πλέον αποδεκτό ότι οι διαδρομές της εξάρτησης χαρακτηρίζονται από τη δυναμική αλληλεπίδραση έντονων εσωτερικών συγκρούσεων και εξωτερικών παραγόντων, που επιδρούν στο πέρασμα από τη μια φάση στην επόμενη, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όλοι/ες ή όσοι/ες κάνουν χρήση, θα διέλθουν όλα τα στάδια και θα εξαρτηθούν.
Η πορεία του ανθρώπου προς την εξάρτηση μπορεί να ανακοπεί σε κάθε σημείο της και ο απαιτητικός δρόμος της αυτονομίας να ανοίξει εφόσον υπάρξουν ή τροποποιηθούν συγκεκριμένοι περιβαλλοντικοί και προσωπικοί παράγοντες.
Ο ρόλος της πρόληψης εδώ είναι ιδιαίτερα σημαντικός: ως σύνθετη διαδικασία πολυεπίπεδων παρεμβάσεων – από τον άνθρωπο μέχρι την κοινότητα συνολικά – με στόχο την αναίρεση των γενεσιουργών αιτιών όλων των εξαρτητικών συμπεριφορών και των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Ο πρώτος αυτός ορισμός της πρόληψης των εξαρτήσεων θέτει ως στρατηγικό όραμα μια πιο ανθρώπινη κοινωνία.
Μερικά σχόλια…
Ζούμε σε μια κοινωνία αποξένωσης και αποκλεισμού, στην οποία όλα πωλούνται και αγοράζονται και όλες οι αξίες εμπορευματοποιούνται. Χάνουμε την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης που βρίσκεται στην πολυπλοκότητα και ομορφιά των κοινωνικών σχέσεων.
Όσο το άτομο «κόβει τους δεσμούς του από τη φύση και την καθαρά ανθρώπινη κοινωνική φύση του», τόσο υποτάσσεται στο «φυσικό νόμο της αντικειμενοποίησης», όπως τον έθεσε ο Μαρξ, αναφερόμενος στην αιτιακή σχέση και στο φετιχισμό του εμπορεύματος. Τόσο οι σχέσεις, ανάμεσα σε ανθρώπους, μετατρέπονται σε σχέσεις ανάμεσα σε πράγματα και καλλιεργείται η ψευδαίσθηση ότι η ατομική απομόνωση είναι προϊόν της ελεύθερης επιλογής ατόμων ή της ατομικής βούλησης και λειτουργεί σαν μέσο προστασίας από την καταπίεση που επιβάλλουν οι αλλοτριωμένες και αλλοτριωτικές κοινωνικές σχέσεις. Η τοξικομανία μπορεί να θεωρηθεί ως μια τέτοια ψευδαίσθηση «προστασίας» από τη βαρβαρότητα των αλλοτριωμένων σχέσεων, μια ψευδαίσθηση αυτάρκειας.
Η αντίφαση: «Το άτομο σήμερα δείχνει να είναι εγκλωβισμένο μέσα στην ίδια του την ελευθερία να επιλέγει». Βασικές ανθρώπινες ανάγκες όπως αγάπη, σεξ, τροφή, κοινωνικότητα, αποδοχή, οικονομική ασφάλεια, από σκοπό μετατρέπονται σε αυτοσκοπό που μας καταδυναστεύει, μέχρι να ικανοποιηθούν αυτές οι ανάγκες.
Η εξάρτηση λοιπόν θα έλεγα ότι είναι μια κατάσταση, βίωμα πάνω απ΄ όλα, όπου το άτομο σύμφωνα με την έννοια της ελευθερίας (όπως την ορίζει ο Μαρξ) παύει να αυτοκαθορίζεται, χάνει τον έλεγχο και την καθοδήγηση των επιθυμιών, των ικανοτήτων και των αναγκών του…, χάνει τελικά την ελευθερία του.
Όμως, πραγματική ελευθερία είναι ελευθερία από την εξάρτηση.