Όταν τον Αύγουστο του 2021, οι Ταλιμπάν ανακαταλάμβαναν την εξουσία στο Αφγανιστάν, η UNESCO μέσω της γενικής διευθύντριας Οντρέ Αζουλέ απηύθυνε επείγουσα έκκληση για την προστασία των πολιτιστικών μνημείων της χώρας ως ζωτικής σημασίας για το μέλλον της, υπενθυμίζοντας -για όσους είχαν ξεχάσει- την καταστροφή που είχαν υποστεί το 2001 τα δύο τεράστια αγάλματα του Βούδα στην κοιλάδα Μπαμιγιάν από τους Ταλιμπάν.
Έντεκα μήνες μετά, μια Ελληνίδα επιστήμονας, η Φωτεινή Χριστιά, ανέλαβε δράση από την Αμερική. Η καθηγήτρια Κοινωνικών Επιστημών του ΜΙΤ και διευθύντρια του Κοινωνικο-τεχνικού Εργαστηρίου στο πανεπιστήμιο της Βοστώνης, έχει συγκροτήσει μία ομάδα ερευνητών και με τη μέθοδο της εικονικής πραγματικότητας, επιχειρεί να διασώσει την πολιτιστική κληρονομιά της πολύπαθης χώρας. Το πρωτότυπο εγχείρημα που ονομάστηκε “Ways of Seeing” – «Τρόποι να κοιτάς» βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη και για την επίτευξή του συνεργάζεται μία διεθνής ομάδα που αποτελείται από αρχαιολόγους, αρχιτέκτονες, συντηρητές, ψηφιακούς καλλιτέχνες και δημοσιογράφους. Πρώτο τους μέλημα είναι να καταγράψουν τα ιστορικά μνημεία που κινδυνεύουν (κατά προτεραιότητα) από την καταστροφική μανία των Ταλιμπάν.
«Οι Αφγανοί συνεργάτες μας στέλνουν τα δεδομένα σε μορφή ψηφιακών λήψεων και φωτογραφιών κι εμείς τα επεξεργαζόμαστε για να δημιουργήσουμε εμπειρίες εικονικής πραγματικότητας», εξηγεί στην «Κ» η Δρ. Φωτεινή Χριστιά. «Με αυτόν τον τρόπο, τα μνημεία διατηρούνται σε ψηφιακή μορφή, έτσι ώστε μελλοντικά να μπορέσουν να συντηρηθούν ή να αποκατασταθούν από τους ειδικούς. Ταυτόχρονα, με τη δημιουργία μοντέλων εικονικής πραγματικότητας τα μνημεία γίνονται «επισκέψιμα» μέσα από την οθόνη του κινητού μας. Σκεφθείτε πόσο χρήσιμο εκπαιδευτικό υλικό μπορεί να είναι αυτό για τα παιδιά του Αφγανιστάν που σήμερα μεγαλώνουν μακριά από την πατρίδα τους και δεν μπορούν να έχουν επαφή με την πολιτιστική κληρονομιά τους», συμπληρώνει.
«Σκεφθείτε πόσο χρήσιμο εκπαιδευτικό υλικό μπορεί να είναι αυτό για τα παιδιά του Αφγανιστάν που σήμερα μεγαλώνουν μακριά από την πατρίδα τους και δεν μπορούν να έχουν επαφή με την πολιτιστική κληρονομιά τους».
Οι στενοί δεσμοί με το Αφγανιστάν
Για τη 44χρονη καθηγήτρια του ΜΙΤ, που είναι απόφοιτος της Σχολής Διεθνών και Πολιτικών Επιστημών του Columbia και κάτοχος διδακτορικού Δημόσιας Διοίκησης του Harvard, το Αφγανιστάν δεν είναι μια άγνωστη χώρα. Αντιθέτως. Για επτά χρόνια, από το 2004 έως το 2011, η Φωτεινή Χριστιά ταξίδευε στο Αφγανιστάν, όπου έμενε τέσσερις μήνες το χρόνο, γνωρίζοντας κάθε φορά όλο και περισσότερα μέρη και ανθρώπους. Για ένα μεγάλο διάστημα, μάλιστα, συμμετείχε στην αξιολόγηση του μεγαλύτερου προγράμματος περιφερειακής ανάπτυξης που χρηματοδότησε η Παγκόσμια Τράπεζα, με ποσό ύψους άνω των 2 δισ. δολαρίων. «Το πρόγραμμα αυτό διοργάνωνε εκλογές για τοπικά συμβούλια, στα οποία συμμετείχαν και γυναίκες. Τα μέλη αποφάσιζαν με ποιον τρόπο ήθελαν να διαθέσουν τα χρήματα στην κοινότητά τους, ανάλογα με τις τοπικές ανάγκες. Στην αρχή παρατηρήσαμε κάποιες θετικές εξελίξεις σε θέματα ανάπτυξης και εκπαίδευσης, αλλά δυστυχώς αυτά αποδείχθηκαν παροδικά. Με τη διακοπή της χρηματοδότησης υπήρχε επιστροφή στην προϋπάρχουσα κατάσταση», επισημαίνει η καθηγήτρια του ΜΙΤ, προσθέτοντας ότι το 2011 αναγκάστηκε να σταματήσει την έρευνά της στο Αφγανιστάν καθώς απογοητεύτηκε από τα μη βιώσιμα αποτελέσματα.
«Δεν υπήρχε τρόπος να “μεταφράσουμε” αυτά τα χρηματοδοτούμενα τοπικά έργα όπως τα σχολεία, τις γέφυρες, τα πηγάδια σε ουσιαστικές προσπάθειες εδραίωσης των δικαιωμάτων των γυναικών, που ήταν και ο σκοπός μας. Σε αυτές τις κοινότητες συνέχιζαν, δυστυχώς, να δείχνουν ανοχή σε τοπικές συνήθειες κακοποίησης παιδιών, γυναικοκτονιών κλπ.».
Η ίδια θυμάται πολλές συγκινητικές ιστορίες από τα χρόνια που έζησε στο Αφγανιστάν, φορώντας συνεχώς μαντίλα για την ασφάλειά της. Περιγράφει τον ενθουσιασμό μικρών κοριτσιών από χωριά του Αφγανιστάν που έβλεπαν για πρώτη φορά τρεχούμενο νερό από πηγάδι, για το ρεύμα που μπήκε για πρώτη φορά σε τοπικό σχολείο, για την ύδρευση που ξεκινούσε σε μικροκαλλιέργειες.
Δε θα ξεχάσει, όμως, και κάποιες δύσκολες στιγμές που έζησε τότε, τις οποίες και αφηγείται. «Το καλοκαίρι του 2008, συλλέγοντας δεδομένα με την ομάδα μου, βρεθήκαμε σε μία κοινότητα στην περιοχή της Φαράχ. Μας είπαν ότι έπρεπε να φύγουμε το ίδιο βράδυ από εκεί γιατί ένας τοπικός εθνοφύλαρχος είχε διατάξει την απαγωγή «της Αμερικάνας» τα ξημερώματα, με σκοπό να με πουλήσουν στους Ταλιμπάν. Ευτυχώς τα καταφέραμε».
Η Φωτεινή Χριστιά διέφυγε τον κίνδυνο να απαχθεί από τους Ταλιμπάν, ενώ έναν χρόνο αργότερα κατάφερε να επιβιώσει από τον τύφο που έπαθε στο Νταϊκούντι, έχοντας περάσει έναν μήνα σε χωριά της περιοχής, χωρίς τρεχούμενο νερό. «Δεν ήξερα αν θα τα κατάφερνα γιατί χρειάστηκαν τρεις μέρες μέχρι να μπορέσω να επιστρέψω στην Καμπούλ για να λάβω ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Νοσηλεύτηκα σε μία γερμανική κλινική εκεί και ευτυχώς στο τέλος όλα πήγαν καλά».
Το διάστημα που η Ελληνίδα καθηγήτρια έζησε στο Αφγανιστάν, δημιούργησε σχέσεις δυνατής φιλίας με πολλούς ντόπιους, τις οποίες διατηρεί ακόμη και σήμερα.
«Τον Αύγουστο του 2021 όταν η χώρα έπεσε ξανά στα χέρια των Ταλιμπάν, κατάφερα να βοηθήσω τον Shahim και τον Hamidullah, δύο Αφγανούς με τους οποίους είχα συνεργαστεί στο παρελθόν, να διαφύγουν μαζί με τα υπόλοιπα μέλη των οικογενειών τους -συνολικά 15 άτομα- και να φτάσουν σώοι στην Αμερική. Ήδη, έχουν βρει δουλειές και χαίρονται τη νέα τους ζωή εδώ», αφηγείται η κ. Χριστιά.
Χρήση των Βig Data απέναντι στο συστημικό ρατσισμό
Εκτός από την αγάπη και την ένθερμη υποστήριξή της στο Αφγανιστάν, η Φωτεινή Χριστιά, συμμετέχει μέσω του ΜΙΤ, σε μια συντονισμένη προσπάθεια να αντιμετωπιστεί ο συστημικός ρατσισμός, κάνοντας χρήση των big data.
«Έχουμε εξετάσει εκατοντάδες εκατομμύρια κλήσεις στην αστυνομία για να δούμε αν και με ποιον τρόπο γίνονται φυλετικές διακρίσεις ως προς το ποιος συλλαμβάνεται, καθώς και αν γίνεται χρήση βίας κατά τη διαδικασία σύλληψης».
«Έχουμε δημιουργήσει ομάδες ακαδημαϊκών από διαφορετικά τμήματα του ΜΙΤ και μελετάμε με ποιον τρόπο μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε big data και εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης για να καταπολεμήσουμε φυλετικές διακρίσεις σε τομείς όπως η υγεία, η αστυνόμευση, η παροχή κοινωνικών υπηρεσιών. Για παράδειγμα, εργαζόμαστε στο πώς να διορθώσουμε αλγόριθμους που οδηγούν σε διακρίσεις σε θέματα περίθαλψης για την ψυχική υγεία, έχουμε εξετάσει εκατοντάδες εκατομμύρια κλήσεις στην αστυνομία για να δούμε αν και με ποιον τρόπο γίνονται φυλετικές διακρίσεις ως προς το ποιος συλλαμβάνεται, καθώς και αν γίνεται χρήση βίας κατά τη διαδικασία σύλληψης. Επίσης, προσπαθούμε να διορθώσουμε αλγόριθμους σε στεγαστικά δάνεια που κάνουν διακρίσεις εναντίον των Αφροαμερικανών», εξηγεί η καθηγήτρια Κοινωνικών Επιστημών του ΜΙΤ, τονίζοντας την τεράστια δύναμη που έχει η επιστήμη των data. «Μάς δείχνει τι ακριβώς λένε τα δεδομένα, ούτως ώστε να παίρνουμε αποφάσεις στις σωστές βάσεις. Είναι σημαντικό πάντως τα αποτελέσματα να ερμηνεύονται σωστά, προκειμένου να διαμορφώνονται ανάλογα και οι πολιτικές που επηρεάζουν άμεσα τη ζωή αυτών των ανθρώπων».
Λύσεις σε κρίσιμα ζητήματα της σύγχρονης κοινωνίας
Η Φωτεινή Χριστιά έχοντας πλέον συμπληρώσει 14 χρόνια ακαδημαϊκής καριέρας, έχει δεχθεί, όπως αναφέρει στην «Κ», προτάσεις για πρυτανικές θέσεις, αλλά και θέσεις διοίκησης στην Ακαδημία, τις οποίες αφήνει να εξετάσει στο μέλλον. Σήμερα, ο προσανατολισμός της είναι πολύ διαφορετικός. «Το ΜΙΤ είναι ένα πανεπιστήμιο που σού επιτρέπει να εξελίσσεσαι συνεχώς και ως άνθρωπος και ως ακαδημαϊκός. Επομένως, δε μπορώ παρά να συνεχίσω να σκέφτομαι με ποιους τρόπους οι κοινωνικές επιστήμες σε συνδυασμό με την τεχνολογία θα μπορέσουν το επόμενο διάστημα να μας βοηθήσουν ώστε να λύσουμε κρίσιμα ζητήματα της σύγχρονης κοινωνίας».
Στην ερώτηση εάν σκέφτεται κάποια στιγμή να επιστρέψει στην Ελλάδα, η απάντηση είναι σχεδόν δεδομένη: «Στην Ελλάδα, δεν υπάρχει κάποιο πλαίσιο στήριξης των Κοινωνικών Επιστημών ούτε κάποιο γενικό σκεπτικό για το πώς αυτές συνδέονται με επιστήμες τεχνολογίας. Χαίρομαι ωστόσο, που συνάδελφοί μου στο ΜΙΤ, όπως ο Κωσταντίνος Δασκαλάκης προσπαθούν να σκεφτούν τρόπους για να το αλλάξουν αυτό και επικροτώ κάθε τους προσπάθεια».