Η γλώσσα, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη δεξιότητα, είναι εκείνη που μας καθιστά ανθρώπους. Ομως πώς πρωτομιλήσαμε; Πώς αναπτύξαμε τη γλώσσα; Είμαστε πράγματι τα μοναδικά όντα που έχουμε αυτό το προνόμιο;
«Δεν γνωρίζουμε κανένα σύστημα επικοινωνίας που να είναι τόσο πλούσιο όσο η ανθρώπινη γλώσσα και να μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να επικοινωνηθεί οποιαδήποτε σκέψη» λέει ο Τεκούμσε Φιτς, ειδικός στη μελέτη της εξέλιξης της νόησης και της επικοινωνίας στα ζώα και τους ανθρώπους.
Οταν όμως πρωτοάκουσα τη φωνή του Χούβερ, με την… έντονη βοστωνέζικη προφορά, στο YouTube («Hoover the Talking Seal»), δεν ήξερα εάν πρέπει να πιστέψω στα αυτιά μου ή στους επιστήμονες. Ο Χούβερ ήταν μία ορφανή φώκια που το 1971 τον υιοθέτησε και τον ανέθρεψε ένας ψαράς από το Μέιν των ΗΠΑ. Οταν ο Χούβερ μεγάλωσε τόσο που έπαψε να χωράει, όχι μόνο στην μπανιέρα του ψαρά, αλλά αργότερα ούτε και στη μικρή δεξαμενή που έχτισε στον κήπο του, τον δώρισε στο Ενυδρείο της Νέας Αγγλίας στη Βοστώνη. Στο νέο του σπίτι ο Χούβερ δεν άργησε να δείξει στον έξω κόσμο τις πρωτοφανείς του ικανότητες στην παραγωγή ανθρώπινων φωνών, και αποτέλεσε το πρώτο μη-ανθρωποειδές θηλαστικό που κατάφερνε κάτι τέτοιο. «Σε φυσιολογικές συνθήκες, ο Χούβερ θα είχε μεγαλώσει στο φυσικό του περιβάλλον με άλλες φώκιες, όπου θα άκουγε και θα μιμούνταν τους ήχους των ομοίων του», τονίζει ο δρ Φιτς, από τους σύγχρονους μελετητές των φωνητικών δυνατοτήτων των πτερυγιόποδων θηλαστικών και καθηγητής γνωσιακής βιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης.
Εδώ και αιώνες πολλοί επιστήμονες έχουν προσπαθήσει να απαντήσουν στο ερώτημα γιατί οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τον λόγο και πώς κατέστη αυτό δυνατό. Το Σάββατο 23 Μαΐου, ο δρ Φιτς βρέθηκε στην Αθήνα και παρουσίασε τις διαφορετικές επιστημονικές θεωρίες σχετικά με την εμφάνιση της πρωτογλώσσας, στο πλαίσιο των «Συζητήσεων για τον Λόγο» που διοργανώνει κάθε χρόνο η Μονάδα Νευροψυχολογίας της Νευρολογικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο Αμφιθέατρο του Αιγινήτειου Νοσοκομείου.
Το γάβγισμα
– Ποια είναι η κοντινότερη σχέση μεταξύ του ανθρώπινου λόγου και των ήχων των ζώων;
– Στην περίπτωση των ζώων δεν μπορούμε να μιλήσουμε ούτε για λόγο, ούτε βέβαια για γλώσσα. Οταν ένας σκύλος γαβγίζει χρησιμοποιεί το εσωτερικό ζωικό σύστημα επικοινωνίας, όμως αυτό δεν αποτελεί ομιλία, γιατί δεν μαθαίνεται. Οι σκύλοι γεννιούνται γνωρίζοντας να γαβγίζουν, όπως και οι γάτες να νιαουρίζουν και τα μωρά να κλαίνε. Ενας σκύλος μπορεί να επικοινωνήσει κάποια συγκεκριμένα πράγματα, όπως εάν πεινά, εάν θέλει βόλτα, εάν είναι ενθουσιασμένος ή φοβισμένος. Δεν μπορεί όμως, για παράδειγμα, να επικοινωνήσει ότι γνωρίζει έναν επικίνδυνο σκύλο, ο οποίος δεν είναι παρών. Ισως λοιπόν η πιο κοντινή σχέση που μπορώ να σκεφτώ είναι ότι άνθρωποι και ζώα μπορούν και οι δύο να επικοινωνήσουν αναφορικά με πράγματα που είναι παρόντα.
– Η μίμηση της ανθρώπινης φωνής από τα ζώα σε ποιο βαθμό αποτελεί χρήση της γλώσσας;
– Ενας παπαγάλος μπορεί να μάθει να λέει «καλημέρα», αυτό όμως δεν αποτελεί γλώσσα, εκτός και εάν βέβαια το λέει μόνο το πρωί και όχι το βράδυ. Ο παπαγάλος δεν χρησιμοποιεί τη γλώσσα, για τον απλό λόγο ότι μιμείται ήχους χωρίς να τους προσάπτει την ανάλογη ερμηνεία. Και άλλα ζώα μιμούνται ήχους, όπως οι ελέφαντες, κάποιες νυχτερίδες, τα δελφίνια και οι φώκιες. Το ότι όλα αυτά τα είδη έχουν εξελίξει τη μίμηση αλλά όχι τη γλώσσα, αποτελεί μία πολύ δυνατή βιολογική απόδειξη ότι μίμηση και γλώσσα είναι δύο εντελώς διαφορετικά πράγματα. Από την άλλη, ένα δεκάχρονο παιδί χρησιμοποιεί τη γλώσσα, αφού παίρνει διαφορετικές λέξεις και δημιουργεί με αυτές προτάσεις που δεν έχει ξανακούσει ποτέ στη ζωή του.
Νοήματα
– Πώς εξέλιξαν οι άνθρωποι τον λόγο και τη γλώσσα;
– Δεν γνωρίζουμε τι πραγματικά συνέβη, υπάρχουν όμως διάφορες θεωρίες. Σύμφωνα με την υπόθεση του Δαρβίνου, ο άνθρωπος εξέλιξε πρώτα τη μουσική και μετά τη γλώσσα. Οι άνθρωποι ξεκίνησαν και αυτοί, όπως και τα ζώα, από τη μίμηση ήχων και τραγουδιών που άκουγαν από το περιβάλλον τους, όπως για παράδειγμα κελαηδήματα πουλιών. Αποτελούν όμως το μοναδικό είδος που άρχισε να προσδίδει νοήματα σε αυτά τα τραγούδια. Στη συνέχεια αναγκαστήκαμε να δημιουργήσουμε ένα πιο σύνθετο συντακτικό ώστε να μπορέσουμε να βάλουμε αυτές τις λέξεις την μία δίπλα στην άλλη. Αυτή η υπόθεση δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση μία στιβαρή άποψη, επηρέασε όμως τη δουλειά πολλών επιστημόνων, όπως και τη δική μου έρευνα. Αλλοι επιστήμονες όμως πιστεύουν ότι, ναι μεν ξεκινήσαμε από τη χρήση εννοιών, αλλά η επικοινωνία έγινε μέσω νοηματικής γλώσσας, ενώ η ικανότητά μας να κάνουμε το ίδιο χρησιμοποιώντας τον λόγο αναπτύχθηκε αργότερα κατά τη διάρκεια της εξέλιξης του είδους μας.
– Σε τι ωφελήθηκε το είδος μας από την εξέλιξη μιας τέτοιας ικανότητας;
– Για άλλη μια φορά, σχετικά με το γιατί είναι ωφέλιμο να έχουμε γλώσσα, πολλοί επιστήμονες εκφράζουν διαφορετικές απόψεις και έχουν διαμορφώσει διαφορετικές θεωρίες. Ο Αμερικανός γλωσσολόγος και φιλόσοφος Νόαμ Τσόμσκι, έχει προτείνει ότι η γλώσσα εξελίχθηκε κυρίως για να προάγει τη σκέψη, αφού με αυτή δίνεται η δυνατότητα να εκφραστούν νέες ιδέες. Αλλοι επιστήμονες πιστεύουν ότι ο κυρίαρχος λόγος εξέλιξης της γλώσσας είναι η επικοινωνία.
– Στην πορεία των επόμενων αιώνων ποια προβλέπετε ότι θα είναι εξέλιξη της γλώσσας και του λόγου;
– Ας πάρουμε για παράδειγμα τη γραφή. Μέχρι πριν από μερικά χρόνια η γνώση της γραφής ήταν κάτι σχετικά ασυνήθιστο, σήμερα όμως είναι κρίσιμης σημασίας για όλους μας. Εικάζω ότι σε 500.000 χρόνια από σήμερα, τα μωρά που θα γεννιούνται θα είναι σε θέση να μάθουν πιο γρήγορα και πολύ πιο αποτελεσματικά να διαβάζουν. Αλλά πόσες είναι οι πιθανότητες να υπάρχει το ανθρώπινο είδος μετά από μισό εκατομμύριο χρόνια; Οπότε αυτή είναι απλά μία εικασία.
Διαφορά λόγου και γλώσσας
Ο λόγος είναι ένας συγκεκριμένος μηχανισμός απόδοσης της γλώσσας κατά τον οποίο γίνεται χρήση του στόματος και των αυτιών, ενώ η γλώσσα είναι ολόκληρο το σύστημα. Οταν κάποιος διαβάζει, μιλάει, ή χρησιμοποιεί τη νοηματική, μεταχειρίζεται τη γλώσσα. Η γλώσσα όμως είναι μία από τις πιο αφηρημένες δεξιότητές μας, γιατί σχετίζεται εξίσου με ένα σύστημα επικοινωνίας, όσο και με ένα σύστημα σκέψης.
* Ο επόμενος, 9ος κατά σειρά, κύκλος «Συζητήσεων για τον Λόγο στο Αιγινήτειο» θα ξεκινήσει τον Οκτώβριο 2015 και θα έχει θέμα τη σταθερότητα και τις αλλαγές στον λόγο.