Καθώς ο TAKIS τιμάται διεθνώς, με αναδρομικές εκθέσεις στο Palais de Tokyo στο Παρίσι και στο Ίδρυμα Menil στο Χιούστον, η Λυδία Βενιέρη καταγράφει την προσωπική της ματιά πάνω στη ζωή και το έργο του καλλιτέχνη, ως εικαστικός που έχει συνεργαστεί μαζί του αλλά και ως μέλος πια της οικογένειάς του.
Το έργο του Τάκη, παγκόσμια αναγνωρισμένο και μοναδικό στο είδος του, είναι η Οδύσσεια του 2000. Τα γλυπτά του, αρχαιο-μελλοντικά διαστημικά παιχνίδια, με τη σοβαρή απλότητα των κυκλαδικών ειδωλίων, με τα αόρατα χαμόγελα, αγαπήθηκαν παγκόσμια σαν θρησκευτικά τοτέμ. Ο ίδιος προσπαθούσε πάντα να μου διδάξει τη σημασία του δυνατού statement – τώρα πια το διδάσκουν στα σχολεία, αλλά η πρωτοπορία είναι μέρος της φύσης του. Εγώ φυσικά αντιδρούσα. Ερχόμενη από οικογένεια αρχιτεκτόνων, ήμουν ταλαιπωρημένη από τη θεωρία της χρηστικότητας των αντικειμένων, της άποψης ενός στυλ και της ανωτερότητας του απέριττου. Είχα όμως μια ατελείωτη περιέργεια για το πάνινο γιο-γιο με πίτουρα από το πανηγύρι της Παναγίας, το καροτσάκι του κυρίου που πουλούσε μαλλί της γριάς, τις τεράστιες κούκλες που κάθονταν στον καναπέ των μικροαστικών σπιτιών, το γυρισμένο φλιτζάνι του καφέ, το ιερό της εκκλησίας όπου δεν έμπαιναν τα κορίτσια. Είχα την αναζήτηση του ιερού, τη γνώση του ανιμισμού, την ανάγκη του φετιχισμού, ακόμη κι αν πρόκειται για ένα όνειρο. Κι ο Τάκης, όσο και να το πολεμά, ανήκει σε αυτόν τον κόσμο, που σαν σύννεφο-ομπρέλα αιωρείται πάνω από τον δικό μας.
Η Βενιέρη με τις κόρες της, Κατερίνα και Κιμώνα
Τον γνώρισα στο Παρίσι, σε ένα καφέ στη Rue Daguerre, κοντά στο σπίτι του. Ήταν μεσημέρι, άνοιξη, μου είπε ότι τα μάτια μου χαμογελούν προς τα πάνω γιατί είναι ιωνικά, αλλά τα δικά του πηγαίνουν προς τα κάτω γιατί είναι βυζαντινά. Είχαμε μια εύθυμη κουβέντα, πολύ έξυπνη και σβέλτη, που από πίσω της κρυβόταν ένας σιωπηλός διάλογος που θα ’λεγε: «Σε φοβάμαι, γιατί κάτι τέτοια παιδιά σαν εσένα θέλω να με αγαπούν και να καταλαβαίνουν το έργο μου, και δεν ανέχομαι από εσάς ειδικά απόρριψη». «Κι εγώ σε φοβάμαι, είσαι πολύ δυνατός, κι έφυγα από την οικογένειά μου και την Ελλάδα για να διατηρήσω την ανεξαρτησία του πνεύματός μου». Ήξερα τον Τάκη που είχε τη φήμη του κακού λύκου, που ήταν πολύ διάσημος. Ο μόνος Έλληνας που ήταν τόσο διάσημος στο εξωτερικό, μιας και ο Κουνέλλης υπογράφει Ιταλός κι ο Σαμαράς Αμερικανός. Μεγάλωσα με τον Τσαρούχη να έρχεται συχνά σπίτι, στο σπίτι των θείων μου στο Μαρούσι έρχονταν όλοι οι καλλιτέχνες, κι η Αθήνα με μαγεύει με τις μουσικές, τις πορείες, την απίστευτη γραφικότητά της. Ο Τάκης ήθελε να με γιατρέψει από αυτό το φολκλορικό όπως το ονόμαζε στοιχείο, βλέποντας ίσως αυτό το συναισθηματισμό σαν κάτι ποταπό. Τώρα καταλαβαίνω ακριβώς τι μου έλεγε τότε. Καθημερινά ακούω τη φωνή του να μου λέει κάτι που επιβεβαιώνεται χρόνια μετά, καθώς ο χρόνος δικαιώνει τα πάντα.
Λυδία Βενιέρη, Ελένη Ψυχούλη και Τάκης στην Αίγυπτο, 1988
Η αλήθεια είναι ότι ο Τάκης ήταν πολύ συναισθηματικός κι ότι το συγκινησιακό τον ταλαιπωρούσε. Ότι λάτρευε την Ελλάδα κι ότι μόνο πίκρα δεχόταν από αυτήν την αγάπη. Γιατί το κράτος μας δεν έχει την παιδεία να υποστηρίξει το σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό. Αλλιώς θα ήταν παρόν στο Palais de Tokyo, μαζί με τους Γάλλους υπουργούς, στα εγκαίνια της έκθεσής του, με την οποία η Γαλλία τιμά την Ελλάδα. Ποιος μεγάλος συλλέκτης και ποιος εκπρόσωπος του κράτους πήγε στο Χιούστον, στην έκθεση που κάνει το ίδρυμα Menil για τον Τάκη; Αν δεν ήταν Έλληνας, τώρα θα είχε έκθεση στο ΜοΜΑ. Εφόσον είναι, πρέπει η πολιτεία με την οικονομική υποστήριξη μεγάλων ιδρυμάτων να του κάνουν το συντομότερο μια έκθεση στο Guggenheim, τώρα, όσο είναι ακόμα μαζί μας. Θα ήταν ευχής έργον το Υπουργείο Πολιτισμού να αποκτήσει κοσμοπολίτικη νοοτροπία. Αν ο αρμόδιος υπουργός το βάλει μπροστά, κι εγώ κι ο σύζυγός μου, ο Θάνος, ο γιος του Τάκη, θα κάνουμε τα πάντα να το στηρίξουμε. Θα ήταν μεγάλο δώρο για την Ελλάδα να μεσουρανήσει και να λάμψει στο κέντρο της Νέας Υόρκης.
Ο Τάκης ανάμεσα στην εγγονή του, Κιμώνα, και το γιο του και σύζυγο της Βενιέρη, Θάνο Βασιλάκη, στην Αθήνα, 2014
Μετά την πρώτη μας γνωριμία, ο Τάκης ζήτησε να δει τι κάνω. Δεν το έκανε αυτό ποτέ, μόνο τον Χρίστο Τζίβελο είχε υποστηρίξει ως καλλιτέχνη, και τον Μίνω Αργυράκη και τον Ραϋμόνδο, που ήταν φίλοι του και μέρος της ζωής του. Κάτι που είχα πει τον είχε κεντρίσει. Η αλήθεια είναι ότι είχα διαβάσει σχεδόν όλο τον Πλάτωνα, ότι κοιμόμουν αγκαλιά με τον Τίμαιο, τον Παραμαχάνσα Γιογκανάντα και την Μπαχαβάντ Γκίτα. Ήρθε λοιπόν σπίτι μου, ανέβηκε τους πέντε ψηλούς ορόφους και κάθισε σιωπηλός πολλή ώρα, διάλεξε πέντε μικρά γλυπτά και μου ζήτησε να ετοιμάσω ένα ντοσιέ με ζωγραφιές μου να το πάει στον Ιόλα, γιατί ενώ του άρεσαν πολύ και καταλάβαινε τη δύναμή τους, δεν ήξερε ποια ήταν η θέση της ζωγραφικής των ημερών. Η νεράιδα του Πινόκιο να είχε μπει σαν αστέρι στη σοφίτα μου, δεν θα με εντυπωσίαζε περισσότερο – ήταν όντως μια ώρα μαγική. Μου έδωσε 5.000 φράγκα, που ήταν πολλά λεφτά, κι έβαλε τα πέντε μικρά γλυπτά στο διαστημικό λοφτ όπου έμενε, σαν εξωγήινες οντότητες στο διαστημόπλοιο του Σταρ Τρεκ. Τα γλυπτά αυτά ήταν κάτι εντελώς καινούριο και προσωπικό, σαν ζωντανά αρχαία ερείπια που λιάζονται τεμπέλικα, νωχελικά στο ελληνικό καλοκαίρι, ή μυθολογικά τέρατα που χορεύουν απειλητικά γύρω από τις σκέψεις. Άρεσαν πολύ σε αξιόλογο κόσμο που τον επισκεπτόταν, στον Bob Calle, στον Κώστα Γαβρά, στον Claude-Louis Renard, ο οποίος με έβαλε στη μεγάλη έκθεση για τα 10α γενέθλια του Centre Georges Pompidou. Άρεσαν τόσο, που ο Τάκης θύμωσε φοβούμενος ότι θα πάρουν τα μυαλά μου αέρα.
Espace Interieur, έργο του Τάκη από τη συλλογή Menil
Όταν έδειξε το ντοσιέ μου στον Ιόλα, εκείνος ενθουσιάστηκε και μου τηλεφώνησαν να πάω στην Ελλάδα. Δεν ήμουν το κορίτσι του, ούτε καν συγγενής του, το έκανε από αγάπη στην τέχνη κι από τιμιότητα απέναντι στον εαυτό του για κάτι που θαύμασε αληθινά. Αυτή την περίεργη αίσθηση του χρέους απέναντι σε ό,τι πιστεύει κανείς την έχουν πολύ λίγοι άνθρωποι. Και πόσο μάλλον ο Τάκης, ένας μεγάλος καλλιτέχνης, αναγνωρισμένος παγκοσμίως, που δεν είναι ούτε καθηγητής, ούτε γκαλερίστας. Είναι όμως μεγάλος δάσκαλος κι έχει ικανότητες ιαματικές, είναι γκουρού, κι αυτό –ενώ του παίρνει χρόνο από την καριέρα του και την οικονομική επιτυχία– ανοίγει ορίζοντες στο έργο του σε άλλες σφαίρες. Πριν από κάποια χρόνια, επισκέφτηκα το MIT, όπου νέα παιδιά μιλούσαν για τον Τάκη με τόση αγάπη, σαν να μιλούν για τον Σωκράτη ή τον Πυθαγόρα, με οικειοποίηση για κάτι ιδεατό – ήταν σαν να με ρωτούσαν αν υπάρχει στ’ αλήθεια!
Ballet Magnetique I (1961), έργο του Τάκη από τη συλλογή Menil
Μεσημέρι, τζιτζίκια και το ταξί φτάνει στην Αγία Παρασκευή, στο παλατάκι του Ιόλα. Ο Τάκης, ντυμένος με λευκά λινά, με σταματά πριν μπούμε και με ρωτά: «Για πες μου, Λυδιάκι, εσύ που τα ξέρεις όλα, τι έκανε ο Σωκράτης προτού μπει στο σπίτι του Κέφαλου;» Τον κοιτώ με απορία κι απαντά: «Κάθισε και σκέφτηκε, έκανε μεντιτασιόν για είκοσι λεπτά. Σκέφτηκε τι θα τον ρωτήσουν, τι θα τους απαντήσει. Ο Ιόλας θα μας πει τώρα ότι δεν έχει αρκετά έργα δικά μου, αλλά έχει πάρα πολλά. Εμείς θα του πούμε ότι δεν πρέπει να τα πνίξει, και να αφήσει το χώρο ελεύθερο, έτσι ώστε τα έργα να αναπνέουν». Ο Ιόλας όμως μας είδε από το παράθυρο και βγήκε να μας προϋπαντήσει και να με σώσει από το πύρινο εικοσάλεπτο, ντυμένος κι αυτός με λευκή λινή ρόμπα. Πρώτη φορά είδα τον Τάκη έτσι πρόσχαρο, δίχως τη δωρική του ακεραιότητα, αγκαλιές, φιλιά, και όταν άρχισε η κουβέντα περί της αίθουσας γλυπτών του Τάκη, ξεχάστηκα και συμφώνησα με τον Ιόλα.
Άποψη της έκθεσης στο Palais de Tokyo
Το χειρότερο είναι ότι ο Ιόλας μού πρότεινε να κάνω ένα μεγάλο γλυπτό για την πλατεία της Αγίας Παρασκευής, όπου έβαζε γλυπτά διάσημων, όπως ο Jean Tinguely και η Niki de Saint Phalle, προκειμένου να αναβαθμίσει την περιοχή, αφού θα δώριζε στο ελληνικό κράτος το μουσειακό του σπίτι. Ο Τάκης έγινε έξαλλος, είπε ότι θα μου χαλάσει το χαρακτήρα αυτή η τιμή. «Ακριβώς, πρέπει να χαλάσουμε λίγο το χαρακτήρα του παιδιού, γιατί είναι πολύ καλό και μειώνει τον εαυτό του, πώς αλλιώς θα αντέξει μια μεγάλη καριέρα;» είπε ο Ιόλας. Μου χάρισε μάλιστα το Πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι, αλλά με συμβούλεψε να μη δώσω σημασία στα διδακτικά και να γίνω εγώ Ντόριαν Γκρέι. Έτσι έφτιαξα τον Έρωτα και την Ψυχή, που κυνηγιούνται ακόμα στον κήπο μας, μιας και δεν θέλησα να τα αποχωριστώ, αφού το κράτος κατέστρεψε όχι μόνο το όνειρο του μεγάλου Αλέξανδρου Ιόλα αλλά και τον ίδιο. Όταν πέθανε, ο Τάκης έκλαιγε σαν μικρό παιδί. Μου είπε ότι ήταν σαν να έχασε μια μάνα.
Ο Τάκης ήταν πολύ προσεκτικός με την καθημερινή ρουτίνα, το πρωινό ξύπνημα, τις ώρες εργασίας, τον καθημερινό περίπατο, τη σιέστα, τη βραδινή έξοδο. Του άρεσε να πηγαίνει σινεμά ύστερα από τεράστιους περιπάτους και να βλέπει ταινίες δράσης, σύχναζε στα ίδια καφέ και εστιατόρια, στην Coupole, στο Select, στην Closerie des Lilas, κι έπαιρνε συνήθως το ίδιο πιάτο. Του άρεσε επίσης να μαγειρεύει ο ίδιος τη μεσογειακή δίαιτα. Διάβαζε μονίμως και πάντα την Πολιτεία του Πλάτωνα σαν να ήταν η Βίβλος ή το Κοράνι, και πέρα από κάποιους σταθερούς φίλους, περιστοιχιζόταν από πολύ νέα άτομα. Είχε νεύρα, γινόταν ευέξαπτος και τον ταλαιπωρούσε το γεγονός ότι –ακριβώς επειδή είναι πολύ έξυπνος– έπρεπε διαρκώς να νερώνει το κρασί του όταν επικοινωνούσε με τους άλλους. Ιδιαίτερα τα άτομα που δούλευαν γι’ αυτόν έφευγαν με απολυτήριο τρέλας. Αγαπούσε τη μέθοδο και επιχειρούσε να βάλει τάξη στη ζωή του, πότε αριθμητικά, πότε αλφαβητικά, πότε με τις ημέρες της εβδομάδας. Ήταν σαν να ψάχνει τη φιλοσοφική λίθο, και τα βιβλία του πάνω στην Αίγυπτο και την ιαματική ενέργεια είχαν τρομακτική επίδραση σε όσους επιχείρησαν να τα καταγράψουν μαζί του, αφού όλα τελείωναν με υστερικά κλάματα και χωρισμούς. Η αλήθεια είναι ότι καταλάβαινα μια χαρά τι έλεγε και μια μέρα δίχως να αλλάξω τίποτα στα κείμενά του, προσθέτοντας απλώς τίτλους υπό μορφή ερωτήσεων, έλυσα το γόρδιο δεσμό. Ο Τάκης ασκεί μεγάλη δύναμη πάνω στους ανθρώπους και, αν οι άνθρωποι είναι αδύναμοι, η δύναμη αυτή γίνεται επικίνδυνη, εμένα όμως μου έκανε πολύ καλό, γιατί είχαμε τρομερή διανοητική επικοινωνία.
Ζει κάνοντας καθημερινή έρευνα, κι ίσως γι’ αυτό προτιμά να περιστοιχίζεται από νέους. Θα ’θελε να ’ναι αλχημιστής, ο ψυχρός ιερέας των ιεροτελεστιών πάνω στα ανάγλυφα των πυραμίδων, αλλά δεν είναι, γιατί είναι γεμάτος πάθος. Κάποτε μου είχε πει: «Λυδιάκι, είσαι τελείως χαοτική, σαν κι εμένα, μόνο που εσύ βρίσκεις αισιοδοξία στο άγνωστο, ενώ εγώ την απόλυτη μοναξιά, το τέλος του κόσμου».
Άλλοτε, πάλι, μου είχε πει ότι ο πόνος είναι ο φόβος. Ίσως γι’ αυτό πηγαίνει καθημερινά στο Λυκαβηττό στα 90 του, κάθε ξημέρωμα, να δεχτεί το ιαματικό χάδι του ήλιου. Το έργο του, ο ίδιος, η ζωή του, όλα είναι αφιερωμένα στη νέα διάσταση που έρευνα κάθε στιγμή κι έχει γίνει βίωμά του. Η φύση, η ενέργεια μέσα στην οποία διαστέλλεται διαρκώς, τον κάνουν υπερχρονικό. Το έργο του είναι παγκόσμιο και ανήκει στο μέλλον, κι ας ζει στην Αθήνα σαν άλλος Σωκράτης.
Τα παιδιά ενθουσιάζονται όταν τον βλέπουν. H κόρη μου, η Κιμώνα, φορά καθημερινά τη μαγνητική ζώνη που της χάρισε, σαν μαγική προστασία. Ο πρόγονος αυτός έχει μυθολογική σημασία στο μυαλό της, κι είναι υπερήφανη που είναι εγγονή του. Από ένα περίεργο παιχνίδι της μοίρας, ο παππούς μου όταν ήταν νεαρός αξιωματικός στους Βαλκανικούς Πολέμους λάτρευε τον δικό του παππού, που ήταν ο στρατηγός του. Κι αργότερα η θεία του ήταν φίλη της γιαγιάς μου, και τα ξαδέρφια του προπολεμικοί φίλοι των δικών μου. Κάποτε είχα δει σε όνειρο ότι μπήκα σ’ ένα παλιό εγκαταλελειμμένο σπίτι. Ήθελα να τηλεφωνήσω στον πατέρα μου, που στην πραγματικότητα δεν ζούσε πια. Εκεί με υποδέχτηκε μια οντότητα που έμοιαζε, ήταν ο Τάκης. Με πήρε από το χέρι και με οδήγησε σε ένα μαγκανοπήγαδο που λειτουργούσε ακόμα, και μέσα στο νερό καθρεφτιζόταν το πρόσωπό μου. Τότε μου είπε: «Ξέρεις γιατί γυρίζει ακόμα ο τροχός αυτός; Γιατί μια μέρα θα ερχόταν το κορίτσι και θα ’βλεπε μέσα του τον εαυτό του». Αυτό το διαχρονικό όνειρο το ζω και το θυμάμαι. Μου θυμίζει το έργο που φτιάξαμε μαζί, ένα εκκρεμές από λάβα πάνω από μια δική του πυξίδα, που εκτέθηκε στην Αίθουσα Τέχνης Αθηνών. Οι στιγμές αυτές είναι αιώνιες, είναι η εγγύηση της αιωνιότητας, κι ο Τάκης είναι ένας μεγάλος μύστης. Το έργο του τον καθιστά καλλιτέχνη όλων των εποχών.
Επιμέλεια: Πάρης Κορμαρής
Η έκθεση Takis – Champs Magnétiques [Μαγνητικά Πεδία], στο Palais de Tokyo, θα διαρκέσει έως τις 17/05 ―www.palaisdetokyo.com Η έκθεση Takis: The Fourth Dimension [Η Τέταρτη Διάσταση], στο Menil, θα διαρκέσει έως τις 16/07 ―www.menil.org
PHOTOS: CORBIS/SMARTMAGNA.COM. ANDRÉ MORIN / ADAGP, PARIS 2015. ANASTASIO MENTIS / ΑΡΧΕΊΟ ΛΥΔΊΑΣ ΒΕΝΊΕΡΗ.
PHOTOS: ANDRÉ MORIN / ADAGP, PARIS 2015. ANASTASIO MENTIS / ΑΡΧΕΊΟ ΛΥΔΊΑΣ ΒΕΝΊΕΡΗ
PAUL HESTER. © 2014 ARTISTS RIGHTS SOCIETY (ARS), NEW YORK / ADAGP, PARIS
PHOTO: ANDRÉ MORIN / ADAGP, PARIS 2015.