Ήταν το 1969, μέσα στο περιβάλλον ενός κόσμου με νέα κοινωνικά και πολιτικά αιτήματα, που ο Harald Szeemann οργάνωσε το «When Attitudes Become Form», μια έκθεση-σταθμό που κατοχύρωνε την τέχνη όχι ως αντικείμενο αλλά ως ιδέα. Ένα από τα ενδιαφέροντα στοιχεία της έκθεσης παραμένει το γεγονός ότι περιελάμβανε καλλιτέχνες που η ιστορία της τέχνης έχει κατατάξει σε διαφορετικά ρεύματα. Παράδειγμα ο μινιμαλισμός και η άρτε πόβερα, δύο «κινήματα» που, από μια κλασική ανάγνωση, διαφοροποιούνται ως προς τους στόχους και τη «φιλοσοφία» τους. Και αυτό διότι η τέχνη του μινιμαλισμού έχει προσληφθεί από το ευρύ κοινό ως μία αμερικανική τέχνη, ψυχρή και αυτοαναφορική, δίχως κοινωνικούς προβληματισμούς, ενώ η άρτε πόβερα ως ένα συμπαγές κίνημα με έντονο πολιτικό χαρακτήρα.
Ιδωμένες συνδυαστικά, τρεις σημαντικές και ανεξάρτητες μεταξύ τους εκθέσεις που γίνονται αυτό τον καιρό στην Αθήνα έρχονται να αμφισβητήσουν εν μέρει αυτές τις γενικεύσεις. Η έκθεση «Mario Merz: Νumbers are Prehistoric», που διοργανώνει το ίδρυμα ΝΕΟΝ στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, σε επιμέλεια του Paolo Colombo, καθώς και η ατομική του καλλιτέχνη στην γκαλερί Bernier/Eliades με δημιουργίες που εκτίθενται για πρώτη φορά στο κοινό, παρουσιάζουν πτυχές του έργου ενός από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους της ιταλικής άρτε πόβερα. Ταυτόχρονα, η έκθεση «Opening the Box: Unpacking Minimalism» της ιδιωτικής συλλογής Γιώργου Οικονόμου, επιχειρεί, μέσα από τη ματιά του Μark Godfrey, επιμελητή της Tate Modern, να ιχνηλατήσει τις ποικίλες όψεις του μινιμαλισμού και της εξέλιξής του στο σήμερα και στο έργο καλλιτεχνών όπως ο Robert Gober ή η Roni Horn.
«Ο μινιμαλισμός είναι μια έννοια που δημιουργήθηκε σταδιακά από κριτικούς και όχι από τους ίδιους τους καλλιτέχνες, για να εξυπηρετήσει τους πρώτους και όχι τους ίδιους τους δημιουργούς. Συγκεντρώνει διαφορετικές πρακτικές σε βάθος χρόνου. Είναι επομένως ένας όρος τόσο ευρύς ώστε να γίνεται αποπροσανατολιστικός. Η έκθεση αυτή δεν είναι μία ορθόδοξη ανάγνωση της τέχνης του μινιμαλισμού», λέει ο Mark Godfrey. Κατά τη γνώμη του, και η άρτε πόβερα, όπως την ονόμασε ο κριτικός Germano Celant, συγκεντρώνει διαφορετικές πρακτικές και δεν λειτουργεί ποτέ ως ένα σφιχτό κίνημα.
Oι εύκολες ταξινομήσεις είναι μία από τις παγίδες στην ιστορίας της τέχνης. Το ίδιο φαίνεται να ισχύει και ως προς το πώς διαχωρίζει κανείς ένα καλλιτεχνικό ρεύμα από ένα άλλο – στη συγκεκριμένη περίπτωση την «πολιτικά» φορτισμένη άρτε πόβερα και τη «φορμαλιστική» τέχνη του μινιμαλισμού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το έργο του Dan Flavin «monument 4 for those who have been killed in ambush (to P.K. who reminded me about death)», ένα έργο με ράγες από κόκκινες φωσφορίζουσες λάμπες στην έκθεση της συλλογής Οικονόμου.
Untitled, γκαλερί Bernier/Eliades
Igloo con albero
Untitled
monument 4 for those who have been killed in ambush (to P.K. who reminded me about death), Dan Flavin
Παρότι με μια πρώτη μάτια το έργο φαίνεται κυρίως φορμαλιστικό, το περιεχόμενό του είναι πολιτικό, αφού πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να κάνει σαφή αναφορά στη βία του πολέμου του Βιετνάμ. Παρότι τα δύο ρεύματα αναπτύσσονται σε διαφορετικές ηπείρους και σε διαφορετικό καλλιτεχνικό υπόβαθρο, δεν έχουν μόνο διαφορές αλλά και συγγένειες, όπως ο πειραματισμός με νέα υλικά. Σύμφωνα με τον Godfrey «και τα δύο κινήματα καθρεφτίζουν μία νέα βιομηχανική εποχή, στην οποία η τέχνη και ο τρόπος που παράγεται αλλάζει και βγαίνει εκτός του στούντιο του καλλιτέχνη για να ενεργοποιήσει άλλες μονάδες στην παραγωγή και την οικονομία. Τόσο ο Flavin όσο και o Mario Merz, για παράδειγμα, χρησιμοποιούν σωλήνες του νέον».
Η έννοια του πραγματικού χώρου και όχι του χώρου που αναπαρίσταται (όπως σε έναν πίνακα) είναι και αυτή πολύ σημαντική. Τέχνη και ζωή συγκλίνουν. Στην έκθεση της συλλογής Οικονόμου, τα έργα του Donald Judd εκφράζουν την αναζήτησή του για ένα λεξιλόγιο που θα διαφέρει τόσο από τη ζωγραφική όσο και από τη γλυπτική, για εκείνο που ο ίδιος ονόμασε το specific οbject, ένα έργο που θα έχει σχέση με τον πραγματικό χώρο που καταλαμβάνει ο θεατής, ένα έργο που θα έχει «καθαρότητα, ένταση και δυναμισμό».
Από διαφορετική σκοπιά αλλά καίριας σημασίας ήταν η έννοια του χώρου και της πραγματικής εμπειρίας και για τους καλλιτέχνες της άρτε πόβερα. Εδώ όμως, η φύση ως αρχέγονη δύναμη είναι πολύ πιο σημαντική. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά έργα στην έκθεση του Mario Merz στο Κυκλαδικής, το «Igloo con albero» (1969), χρησιμοποιεί ένα καθοριστικό μοτίβο στη δουλειά του, τη φόρμα του ιγκλού και του θόλου, ως κάτι χαρακτηριστικό της βαθιάς καταγωγικής σχέσης του ανθρώπου με τη φύση, σύμφυτο με τις βασικές πρωταρχικές του ανάγκες για τροφή και προστασία. Ο Μario Merz, που είχε σπουδάσει και μαθηματικά, πίστευε ότι η φύση αναπτύσσεται διαρκώς με τη λογική ακολουθία του θεωρήματος του Ιταλού μαθηματικού της εποχής του μεσαίωνα Leonardo Fibonacci και χρησιμοποιεί αυτή την ακολουθία και στα έργα του. Η έννοια της διαρκούς αυτής δυναμικής εξέλιξης που διέπει τους αριθμούς, τη φύση και την τέχνη αποτυπώνεται και στο μοτίβο του σπιράλ που επαναλαμβάνεται στα έργα του. Όπως έγραφε ο Germano Celant, ο καλλιτέχνης λειτουργεί ως αλχημιστής, ανακαλύπτει τις μαγικές ιδιότητες της φύσης και φτάνει στην πηγή της ίδιας της ζωής. Από αυτή την επιστροφή σε πρωταρχικές αλήθειες και αξίες πηγάζει και το πολιτικό περιεχόμενο στο έργο του Mario Merz. Παρότι αυτή η έννοια της ζωτικής ορμής φαίνεται να μη διαπερνά τα έργα της τέχνης του μινιμαλισμού, μία πιο προσεκτική ερμηνεία αποκαλύπτει ότι τέτοιου τύπου απλουστεύσεις είναι μάλλον εσφαλμένες. Σε κάθε περίπτωση, οι εκθέσεις του Mario Merz και αυτή της συλλογής Οικονόμου μας προκαλούν να αποτιμήσουμε μακριά από βολικές ταξινομήσεις δύο διαφορετικά ρεύματα που άνθισαν λίγο πολύ στο ίδιο χρονικό πλαίσιο, ενώ ταυτόχρονα μας φέρνουν σε επαφή με έργα ορισμένων από τους πιο καταξιωμένους καλλιτέχνες του 20ού αιώνα. •
―Opening the Box: Unpacking Minimalism, συλλογή Γιώργου Οικονόμου, έως τον Απρίλιο του 2016, www.thegeorgeeconomoucollection.com
PHOTOS: COURTESY FONDAZIONE MARIO MERZ. COURTESY FUNDACION PROA, BUENOS AIRES/PHOTO BY ANA CAMBRE AND MARCELO SETTON. COURTESY FONDAZIONE MERZ, TORINO. PHOTO BY STEFAN ALTENBURGER. COPYRIGHT STEPHEN FLAVIN/ARS, NEW YORK/OSDETTE, ATHENS 2015, COURTESY DAVID ZWIRNER, NY/LONDON. PHOTO COURTESY PACE GALLERY. COPYRIGHT JUDD FOUNDATION. LICENSED BY VAGA, NY.