Το 2019 συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη θέσπιση του γερμανικού Συντάγματος της Βαϊμάρης, του πιο εμβληματικού ίσως Συντάγματος στην ευρωπαϊκή συνταγματική ιστορία. Το Σύνταγμα αυτό θα μπορούσε να αποκληθεί και το «μοιραίο» Σύνταγμα. Φιλοδοξούσε να σηματοδοτήσει το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τη μετάβαση σε μακρά περίοδο ειρήνης και οικονομικής ανάπτυξης, έμεινε όμως γνωστό στην ιστορία ως το Σύνταγμα με το οποίο ο Χίτλερ κατέκτησε την εξουσία το 1933.
Το Σύνταγμα της Βαϊμάρης περιείχε πολλές καινοτόμες διατάξεις, επηρέασε σημαντικά τον σύγχρονο ευρωπαϊκό συνταγματισμό και μας κληροδότησε την παράδοση της κατοχύρωσης κοινωνικών δικαιωμάτων στο συνταγματικό κείμενο. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν περιείχε και προβληματικές διατάξεις. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το άρθρο 48, το οποίο χορηγούσε στον πρόεδρο του γερμανικού Ράιχ τη δυνατότητα λήψης εκτάκτων μέτρων για την αντιμετώπιση καταστάσεων ανάγκης.
Η επανειλημμένη και καταχρηστική εφαρμογή της δυνατότητας αυτής μετατόπισε το κέντρο λήψης των αποφάσεων από τη νομοθετική στην εκτελεστική εξουσία και αποδυνάμωσε τους δημοκρατικούς θεσμούς, εθίζοντας τον γερμανικό πολιτικό βίο σε πολλές «μικρές» συνταγματικές παραβιάσεις που τελικά οδήγησαν στην οριστική κατάλυση του Συντάγματος. Οπως παρατηρούσε, προφητικά και ταυτόχρονα με μια δόση ειρωνείας, ο Οσβαλντ Σπένγκλερ δέκα χρόνια πριν από το τέλος του Συντάγματος της Βαϊμάρης, το Σύνταγμα αυτό ήταν το πιο «προχωρημένο» Σύνταγμα της εποχής του, αφού σου επέτρεπε να δεις το τέλος του. Αρκούσαν μόνο μερικές μικρές αλλαγές και συνταγματικές παραβιάσεις ώστε να αποκτήσει κάποιος απεριόριστη εξουσία.
Υπάρχει όμως κάτι πιο σημαντικό που μπορούμε να διδαχθούμε σήμερα από το Σύνταγμα της Βαϊμάρης, 100 χρόνια μετά: Ενα συνταγματικό κείμενο, από μόνο του, δεν αρκεί για τη διασφάλιση ενός ομαλού πολιτειακού βίου. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν και πολλοί άλλοι παράγοντες, όπως η οικονομική πραγματικότητα και η υπεύθυνη στάση των κομμάτων στην καθημερινή πολιτική ζωή. Για την άνοδο του εθνικοσοσιαλισμού στην εξουσία ευθύνονται λ.χ. τόσο η οικονομική κρίση του Μεσοπολέμου όσο και το έντονο κλίμα πόλωσης, καθώς και η αδυναμία των δημοκρατικών πολιτικών δυνάμεων να συνεννοηθούν και να συνεργαστούν απέναντι στον κίνδυνο ανόδου του Χίτλερ στην εξουσία.
Συμπερασματικά, ναι μεν είναι σημαντικό να αναθεωρούμε το Σύνταγμά μας και να τροποποιούμε τις προβληματικές διατάξεις του, εξίσου όμως σημαντικό είναι να αποφεύγουμε την ακραία πόλωση και τις «μανιχαϊστικές» διαιρέσεις σε «δημοκράτες» και «μη δημοκράτες», σε «πατριώτες» και «προδότες», σε «προοδευτικούς» και «αναχρονιστές». Οι διχαστικές αυτές διαιρέσεις, σε τελική ανάλυση, ωφελούν μόνο τις δυνάμεις του αντιευρωπαϊσμού και του λαϊκισμού.
* Ο κ. Σπύρος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.