Το 2014 κυκλοφόρησε ένα βιβλίο που περιγράφει τις αναζητήσεις μιας μαθήτριας στο ξεκίνημα της Μεταπολίτευσης. Η μητέρα της την αποπαίρνει με έναν αφορισμό, που όλοι μας έχουμε ακούσει: «Αλλάζει ο άνθρωπος;», για να εισπράξει την απάντηση πως «και βέβαια αλλάζει!». Θυμήθηκα τον τίτλο του βιβλίου της Αγγέλας Καστρινάκη με αφορμή πρόσφατες εξελίξεις, που τον καθιστούν ιδιαίτερα (και για πολλούς, ανέλπιστα) επίκαιρο. Πράγματι, η συζήτηση για το αν μπορεί να αλλάξει η χώρα επανέρχεται διαχρονικά, με βασική επωδό μια έντονα αρνητική απάντηση που έχει τη βαρύτητα αξιώματος. Το να ισχυριστεί κανείς πως η Ελλάδα μπορεί να αλλάξει προς το καλύτερο, προκαλεί συνήθως συγκαταβατικά χαμόγελα.
Πρόκειται για μια αντίληψη που προφανώς δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Η Ελλάδα δεν έχει σταματήσει να αλλάζει προς το καλύτερο από τη στιγμή που εμφανίστηκε στο σύγχρονο προσκήνιο ως ανεξάρτητο κράτος. Σκεφτείτε μόνο πως ένας άνθρωπος που είναι σήμερα 80 χρόνων και γεννήθηκε όπως οι περισσότεροι τότε σε ένα ορεινό χωριό, μεγάλωσε πεινασμένος και ξυπόλυτος μέσα σε ένα σπίτι δίχως τουαλέτα αλλά με μπόλικα ζώα. Η απόσταση που μας χωρίζει από την πραγματικότητα εκείνη είναι τεράστια. Και όμως, πολλοί θεωρούν πως αυτό δεν αποτελεί πειστική απόδειξη ότι η Ελλάδα αλλάζει.
Αυτό δεν σημαίνει πως η χώρα δεν περνάει από διαστήματα στασιμότητας και οπισθοδρόμησης. Μια τέτοια περίοδος υπήρξε η δεκαπενταετία 2004-2019. Ομως, μια σειρά από μικρές αλλά ουσιαστικές αλλαγές δείχνει πως μάλλον αφήνουμε αυτήν τη φάση πίσω μας. Θα σταθώ σε μία: Την εφαρμογή ύστερα από χρόνια του μέτρου της απαγόρευσης του καπνίσματος σε κλειστούς χώρους. Θα επισημάνω δύο στοιχεία. Το πρώτο είναι η απόφαση εφαρμογής του παρά τη γενικευμένη δυσπιστία για τις πιθανότητες επιτυχίας του. Και το δεύτερο, πως φαίνεται να πετυχαίνει και μάλιστα με πολύ μεγαλύτερη ευκολία απ’ ό,τι φαντάζονταν ακόμη και οι πιο αισιόδοξοι. Μια σχετική ιστοσελίδα (akapnos.gr) σημειώνει: «Τις τελευταίες ημέρες έχουμε δει πραγματική μεταμόρφωση. Ακαπνα καταστήματα παντού! Και οι πολύ λίγοι που υποτροπιάζουν βρίσκουν μπροστά τους ένα μηχανισμό που πιστεύει πως όλοι είναι ίσοι απέναντι στον νόμο, και πως η προστασία της δημόσιας υγείας είναι προτεραιότητα. Οι πελάτες πίνουν, τρώνε, διασκεδάζουν, απολαμβάνοντας μουσική, ατμόσφαιρα και παρέα όπως πάντα, χωρίς δεύτερη σκέψη. Φαίνεται πολύ φυσικό όλο αυτό το σκηνικό, σαν να ήταν ανέκαθεν άκαπνα». Στο ίδιο μήκος κύματος, ο Δημήτρης Ρηγόπουλος σημειώνει πως του έκανε εντύπωση «ο σχεδόν αυτοματοποιημένος τρόπος που οι καπνιστές θαμώνες έβγαιναν έξω για να καπνίσουν (σαν να γινόταν από πάντα)».
Το κοινό στοιχείο στις παρατηρήσεις αυτές είναι πως μια αλλαγή που φαινόταν αδιανόητη πραγματοποιήθηκε αστραπιαία και πως η νέα πραγματικότητα μας φαίνεται φυσιολογική, σαν να ίσχυε από πάντα. Το παράδειγμα αυτό μας επιτρέπει ίσως να κατανοήσουμε την κυριαρχία της αντίληψης ότι τα πράγματα δεν αλλάζουν. Οι μεγάλες και γρήγορες αλλαγές δεν είναι συμβατές με κάποιους αυτοματισμούς της σκέψης. Ετσι, θεωρούμε αυτονόητο πως η μεγάλη απόσταση ανάμεσα σε δύο καταστάσεις συνεπάγεται αναγκαστικά ένα αντίστοιχα δύσκολο πέρασμα από τη μία στην άλλη. Ομως κάτι τέτοιο δεν ισχύει – ένα φαινόμενο που έχει αναλυθεί στις κοινωνικές επιστήμες, π.χ. στη θεωρία παιγνίων, με την έννοια της ισορροπίας.
Υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου μεγάλες αλλαγές μπορούν να προκύψουν πολύ πιο εύκολα από ό,τι πιστεύουμε, αρκεί να υπάρξει η αρχική θέληση και επιμονή. Μόλις επιτευχθεί το πέρασμα, αποκρυσταλλώνεται με σχετική ευκολία. Θα διακινδύνευα την εκτίμηση πως το ίδιο ισχύει με τη στελέχωση ορισμένων δημοσίων υπηρεσιών με βάση τεχνοκρατικά κριτήρια. Το κόστος είναι μικρότερο, το όφελος μεγαλύτερο και η απόσταση που πρέπει να διανυθεί για μια τέτοια αλλαγή συντομότερη απ’ ό,τι θεωρούν πολλοί. Πρέπει, λοιπόν, να δούμε το παράδειγμα του καπνίσματος όχι ως μια μεμονωμένη περίπτωση αλλά ως το γενικό υπόδειγμα που πρέπει να μας κατευθύνει.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.